28/06/2020
لە گرفتە سەرەکییەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ لامەرکەزیەت نەبوونی پێناسەیەکی دیاریکراوە کە کۆدەنگی سەبارەت بە سەرتاپا چەمکە بێنێتە کایەوە، ئەمە لەلایەک و لایەکی دیکەوە، نەبوونی پێناسەیەکی ورد و دیاریکراو بەهەمان شێوە بۆ هەر جۆرێک لە جۆرەکانی لامەرکەزیەت، ئەگەر ئیداری یان دارای یان سیاسی بێت. بێگومان هۆکارە ئاشکراکانی ئەم گرفتەش دەگەرێتەوە بۆ مێژوو و سروشتی ململانێ سیاسییەکان و بوونی مێژوویەک لە ناسەقامگیری سیاسی و ئەمنی و هەروەها مێژووی جۆر و شێوازی حکومڕانی لە وڵاتەکەدا. بۆ وڵاتیکی وەک عێراق و هەرێمی کوردستانیش کە بەشێک بووە لەو هەیکەلە ئیداری و سیاسییەی کە بۆ چەندان سەدە بەردەوام بووە.
کارێکی سەختە لە ماوەیەکی کەمدا لامەرکەزیەت ببێتە بەشێک لە خیتابی ستراتیژی بیناکردنەوەی دەوڵەت، هەرچەندە بانگەوازیشی بۆ بکرێت و هەوڵ بدرێت بیێتە ئامرازی چارەسەر، بە تایبەتی نە دەزگایەکی نیشتمانی پسپۆر لە لێکۆڵینەوەدا بوونی هەیە کە پرۆفایلێک لەسەر کێشەکە و چارەسەرەکان ئامادە بکات و لە لایەن دەوڵەتەوە سپۆنسەر بکرێت، و نە چوارچێوەیەکی سیاسی سەقامگیر هەیە کە ئەم چاکسازییە بکاتە بەشێک لە بەرنامەی پەرەسەندی سیاسی و بەشێک لە دامەزراندنی پرۆسەی دیموکراسی بە مانا فراوانەکەی، گرفتكی دیکەش ئەوەیە داینامیکی سیاسەت لە لای دەوڵەت نییە بەڵکو لای گروپە چەکدارەکانە.
بەکورتی دەبێت کاری بەردەوام بۆ هێنانەدی لامەرکەزیەت بکرێت وەک بەشێک لە دامەزراندنی بنەماکانی دیموکراسیەت، چارەسەر لە ئێستادا کاری هەمیشەیی بەردەوامە و چاوەڕوانییە بۆ رۆژێکی جیاواز. دیواری بەرلین لە ساڵی ١٩٨٩ لە ناکاو رووخا و دەزگا ئیداری و سیاسییەکانی وڵاتەکانی ئەوروپای رۆژهەڵات لە پرێکدا گۆڕان و لە بلۆک و سیستمی کۆمۆنیستەوە بەرەو بلۆک و سیستمی حکومڕانی رۆژئاوایی هەڵاتن و دیموکراسیەت و بازاڕی ئازادیان کردە ناونیشانی ئایدیۆلۆژیی نوێی خۆیان، بەڵام لەو کاتەوە تا ئەم ساتە پرۆسەی ریفۆرمکردنی دەزگا ئیداری و حکومی و کۆمەڵایەتییەکان بەردەوامە و هەر کار لەسەر گۆرینی شێوازەکانی بیرکردنەوە و فۆرم و نۆرمەکانی کۆمەڵگە بە گشتی و کەسەکان بە تایبەتی دەکەن، لەو پێناوەدا کار لەسەر دۆزینەوەی مۆدێلی نوێی حکومرانی دەکەن.
رێکارە ئیدارییەکان ریفۆرم دەکەن و میکانیزمی پێشکەشکردنی خزمەتگوازری پتەو دەکەن، واتە تەمەنی چەند نەوەیەکە سەرقاڵی بیناکردنەوەی دەوڵەتن! وانە و عیبرەتێک لە ئەزموونی ئەم وڵاتەوە پێمان دەڵێن ئاسانترین کار نوسینەوەی دەستوور و ئیدعاکردنی دیموکراسیەتە بەڵام عیبرەت لە جێبەجێکردندایە، ئەوەش پەندەکەیە. بێگومان لە جێبەجێکردنی دامەزراندنەوەی دەزگاکانی دەوڵەت و دابەشکردنی دەستەڵات و رێکخستنەوەی رۆڵی ئیداری و سیاسی، دەزگا رەسمییەکانی دەوڵەتەکانی خۆرئاوا یارمەتییەکی دارایی بێ شومار و بێ ئەندازەیان بۆ بە ئەوروپاکردنی دەزگاکان و پرۆسەکە تەرخان کرد.
بۆ ئێمە ئەگەر لامەرکەزیەتی ئیداری ببێتە بەشێک لە رێکخستنەوە و پتەوکردنی دەزگاکانی دەوڵەت، دەبێت پراکتیکانە و پراگماتیکانە ئەم ئالەنگاریانەی خوارەوەدا چارەسەر بکەین:
1- لە گۆشەنیگایەکی عەقڵانی و میانرەویی و پراکتیکەوە دید و پێناسەیەک بۆ چاکسازی ئیداری و کارگێری بۆ سەرتاپا هەموو ناوچەکانی هەرێم دارێژین، ئەمە دواتر یارمەتی بڕیاردان لەسەر دۆزینەوەی میتۆد و مەنهەجی پرۆژەکە دەدات.
سەرپێیانە، ئەم رستەیە زۆر ئاسانی دێتە بەرچاو بەڵام پێویستی بە بیناکردنی پرۆسەیەک هەیە کە هەموو دەزگا رەسمی و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەشداربن.
2- هەمیشە دەزگاکانی حکومڕانی وەک چوارچێوەیەک دادەرێژڕێن بۆ ئەوەی رەفتار و داخوازی و ئارەزوەکانی مرۆڤ رێك بخەن، لەم کارەدا رەنگە داخوازی هاوڵاتی رادیکاڵانە بێت و کەڵێنێک لە نێوان ئەو داخوازییانە و ئەو چوارچێوە ئیداریانەدا بێتە کایەوە، بە مانایەکی دیکە رەنگە چاکسازییە ئیدارییەکان پێویستیان بە کاتی زیاتر هەبێت یان پڕ بە پێستی داخوازییەکان نەبن.
هەر ناوچەیەک و پارێزگایەک، هەرچەندە لە هێلێ گشتیدا یەکدەگرنەوە بەڵام سروشتی ململانێکانیان لە وردەکاریدا جیاوازە و پێویستی بە تێگەیشتنێکی ئیداری قووڵ هەیە. لە هەرێمی کوردستان دوو هەوڵ بۆ چاکسازی ئیداری هەبوو؛ ئەزموونی حکومەتی ئەلکترۆنی و پرۆسەی بایۆمیترک. هەر دوو ئەزموونەکە پێویستی بە هەڵسەنگاندنی ورد هەیە، لە رووی توانای تەکنیکی و بودجەی تەرخان کراو و ئەو کاریگەرییەی کە هەیانە.
3- خاڵێکی دیکەی پەیوەندیدار بە کەڵێنی نێوان چاوەڕوانی رادیکالانەی هاوڵاتی و فۆرمی دەزگاکانی حکومڕانی لێکەوتنەوەی توندوتیژییە، کە دەبێت مامەڵەکردن لە ئاستیدا زۆر وریایانە وبەرپرسانە بێت.
فاکتەرەکانی کەمکردنەوەی توندوتیژی و ئاسایکردنەوەی گرژی سیاسی و کۆمەڵایەتی پابەنەدە بەوەی تا چەند هاوڵاتی بە نوێنەرایەتی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیکاکان و میدیاکان ئاگاداری وردەکاری پرۆسەکان و متمانەیان بە پرۆسەکە هەیە، یان تاچەند ئەرکیان لە پرۆسەکەدا پێسپێدراوە تاوەکو کۆدەنگی و رەوایەتی هەبێت و دواتر ئاکامەکانی پرۆسەکە لەلایەن هەموومانەوە پەسەند بکرێن.
4- دامودەزگا ئیدارییەکان بە حوکمی مێژوویەکی درێژ لە ململانێی سیاسی، بە سیاسەتکراون و لە ژێر جەبری سیاسەتدایە. ئەم دۆخە هەر لە کوردستاندا نییە، بەڵکو لە زۆر لە وڵاتەکانی رۆژهەڵاتی ئەوروپاشدا وابووە. بۆیە هەر بانگەوازێک بۆ جێبەجێکردنی لامەرکەزیەتی ئیداری و دواتر دارایی و تەنانەت سیاسی وەک پرۆسەی نوێنەرایەتیکردنی ناوچەکان، دەبێت بەشێک بێت لە پرۆسەیەکی فراوانتری چاکسازی کە بە ماف و ئەرک و هەیکەلی دەزگا ئیدارییەکاندا بچێتەوە.
5- بە داخەوە، کەلتوورێکی سیاسی وئیداری ئاشکرا هەیە لە عێراقدا، ئێمەش دەگرێتەوە، زۆر بە دەگمەن لەم وڵاتەدا پرۆژە بەمانای سیاسی و ئیداری بەئاسانی جێبەجێ ناکرێت. هەر بۆیە دەبێت کار لەسەر رەخساندنی ئەو زەمینەیە بکرێت کە پرۆژەکان دەبنە ئەرک و کار و دواتر میکانیزم بۆ پرکردنەوەی هەر کەڵێنێک کە لە جێبەجێکردندا دێنە پێشەوە. دەبێت واز کەلتووری سەرزەنشتکردن بێنین و گرفتەکان هەڵ نەدەینە گۆرەپانی ئەوانی دیکەوە.
ئەم خاڵە چەند سادەیە و چەند بۆ هەموو لایەک دیار وئاشکرایە بەڵام کوشندەیە، ئەگەر ئاگاداری نەبین دۆخی "نەزۆکی پرۆژە" بەردەوام دەبێت. - ئالەنگاریەکی دیکەی زەق و کوشندە کە لە هەموو هۆکارەکانی دیکەی سەرەوە پڕ مەترسیترە، ئەگەر کاری لەسەر نەکرێت، پێشتر رۆشنایمان خستۆتە سەر و لێرەدا ناچاریین دووبارەی بکەینەوە ئەوەیش ئەوەیە زۆرجار داواکاری بۆ ریفۆرمکردنی حکومەت بۆتە پاساوێک بۆ هەڵاتن لەو چاکسازییەی کە پێویستە یەکەم جار لە هەیکەلی پارتی سیاسیدا بکرێت.
هەر چاکسازییەک کە لە حکومەتدا پێویستە دەبێت سەرچاوەکەی لە باشترکردنی هەیکەل و رۆڵی پارتی سیاسییەوە بێت و دواتر برژێتە ناو هەیکەلی حکومەتەوە، نابێت پارتی سیاسی گرفتەکانی هەڵبداتە ناو گۆرەپانی حکومەتەوە بە بێ چارەسەری ریشەیی.
نموونەیەکی بچووک:
کە داوای بژارکردن و ئامادەکردنەوەی لیستەکانی موچەخۆران و فەرمانبەران دەکرێت، زۆربەی ناوەکان بە تایبەتی ئەوانەی لە بەرپرسیاریەتی باڵادان لە لایەن پارتە سیاسییەکانەوە دانراون بۆ چەندان مەبەستی جیاواز، رەنگە شەهیدانە بێت یان پێداویستی دارایی بێت، یان پێداویستی حیزبایەتی بێت، واتە لەسەر بنەمای پۆلینکردن و تێروانینی پارتی سیاسی دامەزراون.
ئەو شێوازە لە بیرکردنەوە و پرۆسەی بڕیاردان کە لە ناو پارتی سیاسیدایە لە ناو حکومەتدا رەنگدەداتەوە.
هەموو ئەو ئالەنگاریانەی لە سەرەوەدا باسمان کرد دەرئەنجامێکمان پێدەڵێن:
ئایا ئێمە پێویستمان بە یەک فۆرم لە لامەرکەزیەت و چاکسازی ئیداری هەیە؟
چۆن زیاد لە میتۆدێک پیادە بکەین کە لە هەموو ناوچەکانی هەرێمدا شیاو بێت؟
ئایا دەتوانین فۆرمی جیاوازمان هەبێت، بەڵام بە مەرجێک دواجار هەموویان برژێنە ناو یەک ناسنامەوە کە کەڵێن و ململانێکان کەم بکاتەوە؟
دواجار...
هەموو پرۆسەکان: چاندنی فۆرمێکی خۆماڵی لە لامەرکەزیەت، چاکسازی بە مانای فراوانەکەی، ریفۆرمی ئیداری وەک بە شێک لە حکومڕانی و پتەوکردنی دەزگاکان، هەر هەموویان دەبێت برژێنە رەهەندێکی نیشتمانی فراوانتر کە ئەویش گەشەپێدانی کۆمەڵگەیە بە هەموو تەوژمە سیاسییە جیاوازیەکانیەوە. ئەمە، لانی کەم، نەخشەرێگایەکە بۆ بە نیشتمانیکردن و بەهەرێمکردنی هەموو پرۆسەکان لە ئاییندەدا.