18/02/2020

لاوک سەلاح

چاوخشاندنێکی خێرا بە دیمەنی سیاسی کۆن و هاوچەرخی وڵاتەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بە ئاسانی ئەو راستیەت لەلا دووپات دەکاتەوە کە هەمیشە زیاد لە جەنگێک، لە زیاد لە وڵاتێک بەرپابووە، ئەمەش بە بەهانە و پاساوی جیاوازەوە. بڕوانە ئەو جەنگانەی وڵاتەکانی فەلەستین و لوبنان و عێراق ولیبیا و یەمەنیان کردۆتە مەیدانی خۆیان، بڕوانە جەنگە بەوەکالەتەکانی نێوان ئێران و سعودیە و تورکیا و روسیا و ئەمەریکا کە وەک تارمایی جەنگی نێودەوڵەتی دێنە بەرچاو. دیمەنی سوریا بێنە بەرچاو؛ جەنگە سەختەکەی ئەم وڵاتە لە سەرکوتکردنی چەند نارەزاییەکی شارۆچکە و شارەوە کڵپەی گرت و هەموو ناوچەکەی گرتەوە و دۆخی سیاسی ناوچەکەی زیاتر ئالۆز کرد.
بەداخەوە، هەموو ئەو جەنگانە چەند لۆکاڵی و ناوچەیی بوون، دوو هێندە نێودەوڵەتی بوون، رەنگە پاسا و عەقیدەی جەنگەکان لە مێژووی ناوچەکە و لە ململانێی نێودەوڵەتییەوە دارێژرابن، بەڵام، دواجار، دەبنە بەشێک لە مێژووی ململانێ نێودەوڵەتییەکان لە ناوچەکەدا. راستە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەندان فۆرمی ئایدیۆلۆژی وەک تەوژمە نەتەوەییەکان و ئیسلامی سیاسی و جیهادیزم بەرهەمهێناوە. بەڵام ئەم فۆرمانە نەخۆرسک بوون، نە بەرهەمی ئایدۆلۆژی تەواوی ناوچەکە بووە.

هەموو ئەو جەنگانە چەند لۆکاڵی و ناوچەیی بوون، دوو هێندە نێودەوڵەتی بوون

سیمای ئەم جەنگانە ئەوەیە کە هەرگیز تێوەگلانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە و نێودەوڵەتییەکان بۆ بەرژەوەندی ئەمنی وڵاتەکانیان نەبووە وەک ئەوەی بانگەشەیان بۆ دەکرد؛ پاساوە مێژووەکانی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران هەر زیندووکردنەوەیەکی ئاسایی مێژووی رق و کینە نەبوو، ئەوەندەی بەکارهێنانی ئەو رق و کینەیە بوو بۆ بەرژەوەندی بەرتەسکی سیاسی وڵاتەکان، کە هەمیشە لە پاش زەمەنێک ئەو پاساوانە تا دێن و دێن پووچەڵ دەبنەوە.  بەکارهێنانی کەلێنی ئایینی و مێژووی سوننە و شیعەش لەلایەن سعودییە و ئێرانەوە نموونەیەکی دیکەی زەقی ئەم ململانێەیە.

هۆکاری سەرەکی ئەم جەنگانە لە ناوچەكە، لاوازی هەیکەلی دەوڵەت و توانا و بەهێزبوونی ئەکتەرە سیاسییە لۆکەڵییەکانە

سیمایەکی دیکەی ئەو جەنگانە؛ رەنگە سەرپێیانە وا دەربکەون کە جیاوازن لە مانا و بەها و جوگرافیا ودۆخی سیاسی تایبەتی هەر وڵاتێک و ناوچەیەک، بەڵام لە راستیدا پاش وردبوونەوە لە هەر یەکە لە جەنگەکان ئەو راستییە بە روونی دەردەکەوێت کە کەلێنێکی وا گەورە لە نێوانیاندا نییە، سادەتر قسە بکەین، پاساوی سەرهەڵدانی جەنگەکان کۆن و نوێ نین، بەڵکو جەنگ لە حەقیقەتە زیندووەکانی ناوچەکەیە، دەلیلی ئەم قسانە ئەوەیە کە چەندان نەوەی جیاواز شا‌هێدحاڵی جەنگەکانن هەروەک چۆن شاهێدحاڵی بەفربارینی وەرزە سەختەکانن.

سیمایەکی دیکەی ئەو جەنگانە کە دیمەنە سیاسییەکە هەمیشە ئالۆز دەکات ئەوەیە سەنگەر و بەرەی جەنگەکان هەمیشە روون و ئاشکرا نین، بۆ نموونە، رەنگە دوو دەوڵەت پێکەوە شان بەشان لەیەک سەنگەردابن لە وڵاتێکدا، بەڵام لە وڵاتێکی دیکە لە سەنگەری جیاوازدابن و تەفسیری جیاواز بۆ بەرژوەندەکانیان بکەن، بە مانایەکی دیکە سەنگەری جەنگەکان لەسەر بنەمای دۆستایەتی هەڵناچنرێن بەڵکو هاوپەیمانیەتی سیاسی بە پێی جوگرافیای سیاسی دەگۆردرێت، واتە ئەو کاتەی کە دۆستن هەر ئەو کاتە دوژمنن و خوێنی قوربانیانی جەنگەکان حەقیقەتی سەنگەرەکان رادەماڵێت.

سیمایەکی دیکەی دیاری ئەم جەنگانە بەکارهێنانی نوێترین تەکنەلۆژیا و چەکی بایۆلۆجی داهێنەرانەیە کە جەنگەکان لە ئاستی جەنگی کلاسیکییەوە دەگوازێتەوە بۆ جەنگێک کە زۆرترین زیان لە بەرامبەر بگەیەنێت و کەمترین تێچوون و زیان لە خۆی بکەوێت، بۆ نموونە هیچ هێزێک و هیچ رێکەوتنێکی سیاسی لە ئێستادا ناتوانێت بازرگانیکردن بە چەک و رەوانەکردنی بۆ لیبیا راگرێت. هەر ئەم تەکنەلۆجیایەیە پلانەکانی دارشتنی جەنگی لە ژوورە تاریکەکانەوە گواستۆتەوە سەر فەیس بووک و توویتەر، هەر بۆیە، جەنگەکان لە ئێستادا بە بوونی یان نەبوونی پاساو، راشکاوانە و بێ شەرمانە پەرپادەکرێن.

سیمایەکی دیکەی جەنگەکان تێکەڵاوبوونی هاوپەیمانیەتی ئەکتەرە لۆکاڵییەکان و ناوچەییەکان و نێودەوڵەتییەکانە، جاران دەوڵەتەکان زۆر بەوریاییەوە لە پشت پەردەوە لە جەنگەکان تێوەدەگلان و ئەکتەرە سیاسییەکانیان بەکار دەهێنا، ئێستا زۆر بە خێرایی گۆرانکاری بەسەر هاوپەیمانییەتی سەربازی و سیاسی لە نێوانیاندا دێت، هەموویان رێکەوتوون لەسەر ئەوەی بەرژوەندییەکان بە هەر نرخێک بێت لە پێناو مانەوەی سیاسیدا بێت نەوەک بەهای سیاسی رەوا.

هەموویان رێکەوتوون لەسەر ئەوەی بەرژوەندییەکان بە هەر نرخێک بێت لە پێناو مانەوەی سیاسیدا بێت نەوەک بەهای سیاسی رەوا

هۆکاری سەرەکی کۆکردنەوەی ئەم جەنگانە لەم ناوچەیەدا، سەرباری تەماعە نێودەوڵەتییەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەی ناوچەکە و سنوورەکان و شوێنە ستراتیژییە ئاوی و ئاسمانی ناوچەکە، لاوازی هەیکەلی دەوڵەت و توانا و بەهێزبوونی ئەکتەرە سیاسییە لۆکەڵییەکان و هەموو ئەو دووڕیانە سەربازی و سیاسییە خێرایانەیە کە ناوچەکە بێ پشوو، هەمیشە، بەخۆیەوە دەبینێت.

 لە کۆتاییدا، پرسیاری جەنگەکان تا کەی بەردەوام دەبن، وەک پرسیارێکی کراوە دەمێنێتەوە ئەگەر ئەکتەرە لۆکەڵییەکان لاواز نەبن، ئەگەر دەوڵەتێکی مۆدێرن لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوون و نیشتمانیبوون دانەمەزرێنرێت، ئەگەر دەوڵەتەکان پابەندی یاسا نێودەوڵەتییەکان نەبن و سزای نێودەوڵەتی بەیەکسانی بۆ زلهێز و هێزی بچووک  پیادە نەکرێن، ئەگەر تەماعی سیاسی تا بێت فراوان بێت و ئەگەر ئارەزووی شەرانگێزی زاڵ بێت بەسەر بەهاکانی مرۆڤدۆستی.