07/06/2020
هەمیشە لە هەڵمەتی بەکارهێنانی لامەرکەزیەت وەک چەکێکی سیاسی، نەوەک وەک پرۆسەیەکی فراوانی بیناکردنەوەی کۆمەڵگە، چەندان پرسی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتووری و ناوچەیی و ئیداری لەگەڵ هەڵمەتەکەدا لە فۆرمی جیاوازدا سەرهەڵدەدەن.
لە تەمتومانی گفتوگۆ سیاسییە پەرشوبڵاوەکاندا گرنگە مەبەستە جەوهەرییەکەی لامەرکەزیەت و حکومەتی خۆجێی ون نەبێت، بەداخەوە، لە زۆر لە وڵاتەکانی ئەفەریقیا و ئاسیا، لامەرکەزیەت و بونیادنانی حکومەتی خۆجێی بۆ مەرامی دیکە بەکارهاتوون وسەرکەوتوو نەبوون، بەتایبەتی لە سەرەتای سەرهەڵدانی چەمکەکە لە ساڵانی شەستەکانی سەدەی پێشوو. هۆکارەکان زۆر بوون؛ هەڵە لە کرۆکی لامەرکەزیەت خۆیدا نەبووە، بەڵکو، یان ئاستی جێبەجێکرنی پلانەکان هەژاربووە، یان ئامانجی لامەرکەزیەت خۆی روون و ئاشکرا نەبووە، یان سەرچاوەی دارایی پێویستی بۆ دابین نەکراوە، یان توانا و کارامەیی ئیداری و تەکنیکی هێشتا لە ئارادا نەبووە، لە هەموو ئەم هۆکارانە گرنگتر ئەجێندای سیاسی جیاوازی ناکۆک بە یەک هەبوون، بەهۆی ئەم هۆکارانەوە، دواجار، نە هاوڵاتی بەشداریی لە پرۆسەی سیاسیدا کردووە، و نە بەرپرسیاریەتی یاسایی هاتە ئاراوە و نە دەستەڵاتیش رێکخراوەتەوە و دابەشکراوەتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، لامەرکەزیەت وەک ئامرازێک بۆ پیادەکردنی فیدرالیزم و پرۆسەی پەرەسەندنی دیموکراسی مایەوە و پەرەی پێدرا.
پیادەکردنی لامەرکەزیەت و بونیادنانی حکومەتی خۆجێی پرۆسەیەکی قووڵی بیناکردنەوەی کۆمەڵگەیە، رەنگدانەوەی پرۆژەیەکی سیاسی نیشتمانی بەرفراونە، ئەم پرۆژەیە دەبێت لە ئاستی فراوانی خۆیدا، رێکخستنەوەی پەیوەندی نێوان کۆمەڵگە و دەوڵەت لە ئەستۆ بگرێت. بۆ کۆمەڵگە، بەشداربوونە لە بڕیاری سیاسی، و بۆ دەوڵەت بەخشینی بەرپرسیاریەتی یاسایی و ئیدارییە بە کۆمەڵگە و سووکردنی سەرشانی خۆیەتی و بە رەواکردنی دەستەڵات و بەرجەستەکردنی دادپەروەرییە لە بڕیارداندا.
لەم نووسینەدا، ئەو پەیوەندییە دەستنیشان دەکەین، سەرەقەڵەمێک بۆ کاری ئاییندە پێشنیار دەکەین، ئەم نووسینە گەرانە بە دوای بیناکردنی دیوارە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت و حکومەتی خۆجێی و دەستنیشانکردنی کەلێنەکانی ئەم پرۆسەیەیە لە لای خۆمان لەبەر رۆشنای ئەزموونی وڵاتانی دیکە کە لێرەدا پوختە و ئەنجامەکانی دەردەخەین. بە هیوای ئەوەی لە ئاییندەدا، لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی فراوانی لەسەر بکەین. بۆ ئەوەی پرۆسەکە رەهەندێکی نیشتمانی وەربگرێت دەبێت کار لەسەر ئەم کۆڵەکانە/تەوەرانەی خوارەوە بکرێت:
- دامەزراندنی پرۆسەیەکی دیموکراسی لۆکەڵ: کە دەستەڵات شۆربکرێتەوە بۆ ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، لەگەڵ بوونی رادەیەک لە ئۆتۆنۆمی.
- حکومڕانی لۆکەڵ: هێنانەدی پرۆسەی بەشدارکردنی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە بڕیاری سیاسی و بەرپرسیاریەتی یاسایی.
- گەشەسەندنی ئابووری لۆکەڵ: باشترکردنی پرۆسەی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری.
- ریفۆرمکردنی دەوڵەت: لە رێگای ریفرۆمکردنی کەرتی گشتی و تەرکیزکردن لەسەر باشترکردنی کواڵیتی خزمەتگوزاری مەدەنی لۆکەڵ.
بێگومان. ئەم کۆڵەکانە لە ساڵانی ١٩٩٠وە لە زۆرێک لە وڵاتەکان بە شێوازی جیاواز و بە قۆناغی جیاواز و بە رەچاوکردنی تایبتمەندێتی کۆمەڵگە و کێشەکانی و بە پەیرەوکردنی پێشینەی پرۆسەی بیناکردنەوەی وڵاتەکە، رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان پشتگیری داراییان کردوون. هەندێک لەو رێکخراوە نێودەوڵەتییانە وەک بانگی نێودەوڵەتی یان سندوقی نێودەوڵەتی یان رێکخراوە تایبەتەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان کاریان لەسەر ئاستی نیشتمانی کردووە و هەندێکی دیکەیان لەسەر ئاستی لۆکەڵ. ئەوەی کە گرنگە لەم پرۆسەیەدا ئەوەیە کە پرۆسەیەک بێتە ئاراوە "براوە- براوە" بێت، واتە هەموو لایەک هەست بکەن کە براوەن. بە مانایەکی دیکە ئەم پرۆسەیە کاتێک سەرکەتوو دەبێت کە کۆدەنگییەکی سیاسی و یاسایی و ئیداری هەبێت. لە سەرەتادا کارێکی سەختە، بەڵام ئەگەر کۆدەنگی سیاسی و یارمەتی دارایی و تەکنیکی و رەخساندنی زەمینەی گونجاو بۆ پرۆسەکە برەخسێت دواتر رێچکەیەکی سروستی دەکرێتە بەر.
بۆ ئێمە، پێویستە کار لەسەر دابینکردنی ئەو فاکتەرانە بکەین، بەر لەوەی بانگەشە بۆ لامەرکەزیەت بکەین، یاخود دەکرێت واقیعانەتر و پراکتیکانەتر بڵێین لە کوێداین بۆ ئەوەی چاوەڕوانی هاوڵاتی چەواشە نەکەین. ئەوەی سەرەوە بە شێویەکی سەرەکی ئەو ژینگەیەیە کە لە رووی تیۆرییەوە دەبێت هەبن و کاریان لەسەر بکرێن.
لامەرکەزیەتی ئێمە چۆنە؟
با بێینەوە سەر هەردوو چەمکی لامەرکەزیەت و حکومەتی خۆجێی. بانکی نێودەوڵەتی بەم شێوەیە پێناسەی لامەرکەزیەت دەکات: "رێکخستنەوەی کەرتی گشتییە" بەمانای گواستنەوەی دەستەڵات و بەرپرسیاریەتییە بۆ ئەوەی کەرتی گشتی کاریگەر بێت، لە رێگای دابەشکردنی دەستەڵاتەکان و بەرپرسیاریەتییەکان. لە کەرتی گشتیدا، وەک ئاشکرایە، سێ جۆر لە فۆرمی لامەرکەزیەت هەیە:
１. لامەرکەزیەتی سیاسی: شۆرکردنەوەی دەستەڵاتی سیاسی و دەستەڵاتی بڕیاری سیاسی بۆ ئاستی خوار نیشتمانی بۆ نموونە بۆ ئەنجومەنەکانی دێ و قەزا.
２. لامەرکەزیەتی دارایی: تەرخانکردنی بودجەی پێویست بۆ حکومەتی خۆجێی تا خزمەتگوزاری پێشکەش بکات، تەنانەت کاری کۆکردنەوەی باجیش دەبێتە ئەرکی ئەوان.
３. لامەرکەزیەتی ئیداری: شۆرکردنەوەی دەستەڵات و سەرچاوە و بڕیاری ئیدارییە بە مەبەستی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری کەرتی گشتی. ئەم جۆرە لە لامەرکەزیەت، سێ فۆرم لە خۆ دەگرێت: Devolution واتە تەفویز کە حکومەتی خۆجێی بەرپرسیاریەتی تەواوی هەیە لە دامەزراندنی فەرمانبەر بۆ ئەنجامدانی کارەکان، ئەمە رادیکالترین فۆرمی لامەرکەزیەتە. دووەم ناسراوە بە De-concentration واتە دابەشکردنی دەستەڵاتەکان لە نێوان ناوەند و هەرێمەکاندا، ئەمەش بە گواستنەوەی دەستەڵاتە بەڵام بە بوونی بەرپرسیاریەتییەوە بەرامبەر وەزارەتەکانی ناوەند، ئەم فۆرمە لە هەرسێکیان زیاتر بە کۆنترۆڵکردنی لامەرکەزیەت ناسراوە، جۆری سێهەم Delegation کە جۆرێکی دیکە لە تەفویزە دەستەڵاتەکان تیایدا فراوانە و مەرج نییە حکومەتی ناوەند کۆنترۆڵی بکات، هەرچەندە تا رادەیەک بەرپرسیاریەتی یاسایی هەر ئەمێنێت بەرامبەر بە حکومەتی ناوەند.
ئێستا دەپرسین، لامەرکەزیەت لە هەرێمی کوردستان لە کوێی ئەم ئاستانەدایە و دەبێت لە کوێوە دەست پێبکەین؟ ئایا ئەم ئاستانە بوونیان هەیە؟ ئایا ئومێدێک هەیە ئەم ئاستانە پیادە بکرێن؟ بەداخەوە لە دۆخی وەک ئەوەی ئێستادا بە هەند وەرگرتنی ئالنگەرییەکانی ناوچەکان و دابەشبوونی هەرێم بۆ دوو زۆنی سیاسی سەرەکی بە پێی رێکەوتنێکی نێودەوڵەتی و بە سپۆنسەری دەوڵەتێکی گەورە، لۆبیکردن بۆ کۆکردنەوەی تواناکان دەبێت لە ئاستی لۆکەڵەوە بپەرێتەوە بۆ ئاستی دەرەکی. پرۆژەکە ئەرک و هیلاکی زیاتر دەخوازێت.
لە هەرێمدا حکومەتێکی ناوەند نییە بەو مانا کلاسیکییەی کە دەوڵەت لە ئەدەبیاتی سیاسی و ئیداریدا ناسراوە تا لە سەرەوە بۆ خراوەوە دەستەڵاتەکان ببەخشرێت، بە مانایەکی دیکە بۆ ئەوەی تیۆرەکانی لامەرکەزیەت بکرێنە نەخشەرێگایەکی پراکتیک، دەبێت فۆرمە کلاسیکییەکانی دەوڵەت هەبن، ئەوانەی کە پێویستیان بە ریفۆرم هەیە. ئەوە ئەگەر بمانەوێت سوود لە ئەزموونی وڵاتن وەربگرین، کە ئەمە نەبێت و دۆخی ئێمە جیاواز بێت، ئایا دڵنیایین کە توانایەکی سیاسی و ئیداری پێگەیشتوومان هەیە بۆ ئەوەی فۆرمێکی دیکە لە لامەرکەزیت بە بەرگی خۆمان بدرووین لە ژینگەیەکی جیاوازدا؟
لە راستیدا، بەر لە پیادەکردنی لامەرکەزیەت لای خۆمان، چەند هەنگاوێکی دیکەی پراکتیک هەن کە پەیوەندیان بە ریفۆرمکردنی هەیکەلی پارتی سیاسی و حکومەتەوە هەیە تا دڵنیابین لامەرکەزیەت سەرکەتوو دەبێت، ئەگەر نا، وەک ساڵانی شەستەکانی سەدەی بیست ئەزموونەکە سەرکەوتوو نابێت! کەواتە متمانە وشیاری سیاسی لەوەی لە کوێی پرۆسەکەداین و لە کوێوە دەبێت دەسپێبکەین گرنگە و زەمەنێک دەبا بۆ ئەوەی کار لەسەر وەڵامەکان بکەین.
خاڵیکی دیکەی گرنگ هەیە، ئایا حساب بۆ ریسک و هەرەشە دەرەکی و ناوخۆییەکانی چاندنی پرۆژەیەکی لەم جۆرە کراوە؟ کێ دڵنیایی دەبەخشێت کە حکومەتی خۆجیی فۆرمێکی دیکە لە گەندەڵی ناهێنێتە کایەوە؟ چی بکرێت بۆ ئەوەی لەوەندە زیاتر هەرێم دابەش نەبێتە زۆنی سیاسیی دیکە و لۆردەکانی جەنگ وەک ئەفگانستان زۆرتر نەبن؟ چۆن دڵنیابین لەوەی کە کەڵێنی نێوان چین و توێژی دەوڵەمند و هەژار لە بری کەمکردنەوە فراونتر نەبێت.
جیاوازی لامەرکەزیەت و حکومەتی خۆجێی چییە؟
هەر بۆ دڵنیایی، لامەرکەزیەت مانای حکومەتی خۆجێی ناگەیەنێت، با ئەم دوو چەمکە جیا بکەینەوە، پێشتر باسمان لە لامەرکەزیەت کرد، حکومەتی خۆجێی کۆمەڵێک دەزگاو دامەزراوە و پرۆسەی کارکردنە کە بەرژەوەندییەکانی هاوڵاتیان ئیدارە دەکات، کۆڵەکەکانی حکومەتی خۆجێی: دڵنیابوونە لە بەشداریکردنی هاوڵاتیان و لە بەردەستبوونی زانیاری و بوونی دەزگای بەرپرسیاریەتی. کاری سەرەکی حکومەتی خۆجێی رێکخستنی پەیوەندییەکانی هاوبەشە جیاوازەکانە هەر لە کەرتی تایبەت و گشتییەوە تا دەگاتە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و رێکخراوە نیشتمانییەکان بە مەبەستی دڵنیابوون لە کاریگەری سیستمی سیاسی.
جیاوازی نێوان لامەرکەزیەت و حکومەتی خۆجێی پەیوەندی بە ئەکتەرە سیاسەکانەوە هەیە و جۆری پەیوەندییەکە لە نێوان حکومەتەکان و کەرتی تایبەتی و کۆمەڵگەی مەدەنیدا. ساکارتر قسە بکەین، لامەرکەزیەت ئامرازێکە بۆ هێنانەدی ریفۆرم لە کەرتی گشتیدا، لە کاتێکدا حکومەتی خۆجێی هەیکەلی حکومڕانییە کە ژینگەیەک دێنێتە ئاراوە هەموو تاوەکو هاوبەشەکان کار پێکەوە بکەن بۆ پتەوکردن و پشتگیری پرۆسەی پەرەسەندنی سیاسی و ئابووری و ئیداری لۆکەڵ. بە مانایەکی دیکە، لامەرکەزیەت بەشێکە لە پرۆسەیەکی فروانتری حکومڕانی لۆکەڵ. ئایا ئێمە لەسەر عەردی واقیع ئەمە تێبینی دەکەین؟ دەبێت نەخشەرێگایەکی نیشتمانی هەبێت!
پوختەی قسە:
لامەرکەزیەت و حکومەتی خۆجێی گۆجانێکی سیحراوی نییە کۆمەڵگە لە شەو و رۆژێکدا لە خەونەوە بۆ واقیع بگوێزێتەوە. سەرکەوتنی پرۆژەکە شارەزابوون دەخوازیت لە دیمەنە سیاسییەکە و لە رۆڵی ئەکتەرە سیاسییەکان و لە مێژووی سیاسی و ئیداری ناوچەکە، واتە بە دیدێکی پانۆرامییەوە دەبێت هەموو سوچ و پەنای پرۆژەکە هەڵسەنگێنرێت، لەگەڵ مەترسی و ریسک و هەرەشەکانی سەر پرۆژەکە. لە نووسینی داهاتوودا باسیان دەکەین.