29/01/2022

لاوک سەلاح

بە شێوەیەکی گشتی، نەبوونی خیتابی سیاسی، پارتی سیاسی دووچاری قەیرانی سیاسی کوشندە دەکات و سەردەمێکی نوێ و ماوەیەکی زۆرتر و ژینگەیەکی سیاسی جیاواز دەخوازێت تا کەلتووری سیاسی خۆی نوێ دەکاتەوە یاخود تێدەپەرێنێت. ئەمە تیۆرێکی تاقیکراوەی ستاندەردە لە دونیادا.

بە خێرایی ئاورێک لە مێژووی پارتی کرێکاران و پارێزەرانی بریتانیا بدەن، لە پاش کەوتنی سۆڤیەت و هەرەسی دیواری بەرلین لەئەوروپا کەسانێکی نوێ هەڵکەوتن و بوونە سەرکردەی نوێی پارتی کرێکاران و بەستەڵەکی کەلتووری سیاسیان خۆیان تێپەراند. شێوازی سەرکردایەتی سیاسی تۆنی بلێر و گۆردن براون کە شۆرشێکیان لە مێژووی سیاسی کلاسیکی پارتی کرێکاران لە ناوەراستی نەوەدەکانەوە بەرپاکرد، ژینگەیەکی سیاسی لە نێو پارتی کرێکاران و ژیانی سیاسی بریتانیا هێنایە ئاراوە. راستە، دواتر، هەریەکەیان شێواز و ئاراستەیەکی سیاسی جیاوازیان پەیرەو کرد، بەڵام لە سەرەتادا هەردووکیان پێکەوە شێوازێکی نوێیان لە سەرکردایەتی سیاسی و بەرهەمهێنانی خیتابی سیاسی وەک یەک تیم هێنایە ئاراوە، هەردووکیان تەواوکەری یەکبوون، ئەوکات هێشتا جیاوازییەکان زەق نەبوون، پێکەوە کەڵێنی سەرکردایەتی پارتی کرێکارانیان پڕکردبۆوە. تۆنی بلێر نوێنەرایەتی ناوەندی چەپی دەکرد و گۆردن براون زیاتر وەک بیرمەندێکی چەپ سەرمەستی هێنانەدی دادوەری کۆمەڵایەتی و بەرجەستەکردنی کەلتووری سیاسی کلاسیکی چەپ بوو، بەڵام هەردووکیان لە چوارچێوەی هێڵێکی گشتی سیاسی نوێی هاوبەشدا کاریان دەکرد.

بایەخی ئەم شۆرشە لە هەیکەل و ستراتیژیەت و سیاسەتی پارتی کرێکاران ئەوەیە کە لەگەڵ چوونە ناو حوکمڕانییەوە روویدا، ئاسان نییە پارتێکی سیاسی بۆ چەندان ساڵ ئۆپۆسیسیۆن بێت و سەرتاپا هەموو مانیفیستەکان بگۆڕێت و نەوەیەکی نوێ کە ئەزموونی حکومرانی نەبوو بەرپرسیاریەتی حکومڕانی بگرێتە ئەستۆ و توانای ئەوەی هەبێت بە هەموو سیاسەتەکانی پارتی پارێزەران بچێتەوە و پلانی جێگەرەوەیان هەبێت. ئەو ساڵانە بەدەر لە بڕیاری جەنگی ئەفگانستان و عێراق کە ئەوە مەسەلەیەکی دیکەیە، بە مێژوویی و بە زێرین دەژمێردرێت بۆ پارتی کرێکارانی بریتانا لە بەرئەوەی، لەلایەک لە نێو ژینگەیەکی سیاسی لە پاش هەرەسی بلۆکی سۆشیالیست کاریان کرد، و لە لایەکی دیکەوە خۆپێداچوونەوەیەکی ریشەیییان لە نێو پارتەکەدا ئەنجامدا.

لە رۆژئاوا، هاتنەکایەی خیتاب و سەرکردەی سیاسی زەمەنێک و سەردەمێکی دیاریکراو دەخوازێت بەڵام هەر دێنە دی، "گۆدۆی سیاسی" ئەوان هەر دێت ! بەڵام لە رۆژهەڵاتدا لە نەبوونی دەزگا و دامەزراوەی سیاسی مێژوویی کە خۆیان لە دامەزراوەکانی پارتە سیاسییەکان و رێکخراوە سیاسییە تایبەتەکان و گروپە سیاسییەکان و بیرمەندە سیاسییە پسپۆرەکاندا دەبینێتەوە، نەوەک کاتی زۆر زیاتر دەخوازێت بۆ سەرهەڵدانی سەرکردایەتییەکی سیاسی دەستەجەمعی کە خاوەنی خیتابێکی سیاسی واقعی پڕ بە پێستی ژینگە سیاسییەکە بێت، بەڵکو "گۆدۆی سیاسی" هەمیشە لەهاتەهاتدایە، لە دووڕیانی تەلیسماوی و سەرابدایە. ئەی چارەسەر و ئەلتەرناتیف  چییە؟

پرۆژەکانی رۆشنگەری و ئایدۆلۆژییەکان و ئەو دامەزراوانەی کاریان لەسەر پەرەسەندنی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کردووە لە سەرەتادا فۆرمە سیاسییە ئەوروپییەکانیان کۆپی دەکرد، هەندێکیان فیکری پرۆژەکانیان دەدزی و واقیعێکی پڕ وەهمیان لەسەر واقیعە راستەکە بینا دەکرد، دەیانوویست ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیعە بسڕنەوە، تاوەکو بیسەلمێنن ئەوان خاوەنی رەهای فۆرمە سیاسییەکەن، لەم پێناوەدا چەندان کەس بوونە قوربانی وەهمی سیاسی و بەرژەوەندی سیاسی تاکخوازی.

ئەوان، خاوەن ئایدیۆلۆژییە سیاسییە خوازراوەکان، لە راستەوە بۆ چەپ، هەر لەسەرەتاوە خۆیان بە گەورەتر دەزانی لەو واقیعەی کە هەیە، بۆ نموونە، هیچ پرۆژەیەکیان لە مامەڵەکردن لەگەڵ کێشەی "بونیادی عەشیرەت" سەرکەتوو نەبوو، ئەم بونیادە یان فەرامۆش دەکرا یان دەکرانە جاش، دەوڵەت لە بری ئەوەی پرۆژەیەکی وشیاری و گەشەسەندنی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی بۆیان هەبێت، بەکاری دەهێنان بۆ مەرامەکانی جەنگ و مانەوەی دەسەڵاتی سیاسی خۆی. ئەم حەقیقەتە پەیوەندی بەوەوە نەبوو کە سیستمی  حکومرانی لەو دەوڵەتانەدا چەپرە و یان راستەرەو یان ناسیونالیست یان سۆشیالیست بوو، بەڵکو پەیوەندی بە قۆناغی گەشەسەندی مەعریفەی سیاسییەوە هەبوو کە بوونی نەبوو، توانای تەکنیکی سیاسی هەمیشە بزر بوو، ئێستاشی لەگەڵ بێت، توانایەکی سیاسی بۆ باشترکردنی یاساکان بزرە و پێوستمان بە دارشتنی بنەمایەک بۆ حکومرانییەکی خۆماڵی هەیە، پێویستمان بەوەیە کە لە نێو گرفتە سیاسییەکاندا چارەسەر بدۆزینەوە و لە ئاستی دروشمە بێ ناوەرۆکەکاندا نەخوڵێینەوە و نەمێنینەوە.

بڕوانن، دواجار، لە پاش پتر لە سەد ساڵ بونیادی عەشیرەت وەک خۆی هەر مایەوە و خەڵک خۆرسکانە ئاوێزانی یەکبوونەوە، لەبەر ئەوەی پرۆژە ئایدۆلۆژییەکان نەیانتوانی "دامەزراوەی هاوڵاتی" بێنە ئاراوە و لە رێگەی کۆیاسایەکی مەدەنی ژیانیان بپارێزێت، لە پاش ئەو هەموو ئەزموونە سیاسیانە، وەرزی پرۆژە ئایدیۆلۆژیەکان، بە سۆشیال دیموکراتەکانیشەوە، رەشەبا رایماڵین و لە مێژووی سیاسیدا بوونە میوانی ناوەخت، لە کاتێکدا بونیادی عەشیرەت وەک حەقیقەتی کۆمەڵگە مایەوە و پرۆژە بەناو رۆشنگەرییەکان وەک وەهم لە مێژوودا نووسرانەوە.

بەداخەوە هەموو پرۆژە ئایدیۆلۆژییەکان لە بەردەم خوێندەوەی پەیوەندییەکانی 'خوێن' و ئەوەی ئیبن خەلدون بە “العصبية" ناوی دەبات دەستەوەستان مانەوە و توانایەکی ئارکیۆلۆژیان نەبوو سەرتاپا بونیادە سۆسیۆلۆژی و ئەنسرۆپۆلۆجییەکانی کۆمەڵگە بخوێنەوە و ئەکتەرە سەرەکییەکانی نێو کۆمەڵگە بکەنە نوێنەرانی خۆیان. بە مانایەکی دیکە ئەو پرۆژانە دەبوایە پەرەیان بە پەیوەندییە ناواخنییە خۆرسکەکانی کۆمەڵگە بدابایە، نەوەک فەرامۆشیان بکەن و سڕینەوە و راپێچکردنی عەشیرەت بۆ ناو جەنگە درێژ خایەنەکان ببێتە بەدترین مەنهەج و ئاراستەی سیاسی.
لە پاش بەسەربردنی تەمەنێک، پرسیارێکی جەوهەری بەردەوام هەموومان لە خۆمانی دەکەین و دەڵێین بۆ  پرۆژەکانی رۆشنگەری سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا رۆ ناجێتە هێنانەکایەی گۆڕانکاری لە کایەی سیاسیدا، بۆ مێژووی ناوازەی هونەرو ئەدەب و سینەما لە میسر لە کاتی بەهاری عەرەبیدا یارمەتی کۆمەڵگەی میسری نەدا بۆ دامەزراندنی حکومڕانییەکی مەدەنی لە بری هاتنەوەی عەسکەر بۆ سەر حوکم. هەموو دامەزراوە سیاسییە فەرمی و نافەرمییەکانی ٢٢ دەوڵەتی عەرەبی نەیانتوانی یارمەتی دامەزراندنی سیستمێکی حکومرانی مەدەنی پتەو بدەن کە رێز لە مافەکانی هاوڵاتی بگرێت، بۆ ئەم کارە لە ١٠٠ ساڵەی رابردوودا ئەستەم بوو؟ تا چەند بڕواتان وایە کە توێژی خوێنەواری کۆمەڵگەی عەرەبی وەک عەلی وەردی و فالح عەبدولجەبار و محەمەد جابری و جۆرج تەرابیشی و سەدانی وەک ئەمان کاریگەرییان لەسەر هێنانەکایەی پەرەسەندنێکی سیاسی هەیە کە رۆژانە خەڵکی ئاسایی هەستی پێبکات. گرفتەکە لە کوێدایە؟ بۆ ئەو فیکر و پرۆژانە هەست پێنەکراون و کاریگەریان تەنیا لە دوو توێی کتێبی کتێبخانەکاندایە نەوەک لە کایەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتووری، چەند سەدەی دیکە بوەستیین و جاوەڕوانبین تا بەرجەستەدەبن و چۆن؟

پوختەی قسە: مەبەست لەو دوو بەراوردەی سەرەوە ئەوە نییە کە ستایشی ئەزموونی ئەوروپا لە بەرهەمهێنانی خیتابی سیاسی و سەرکردایەتی و سیاسی و ژینگەی سیاسی بکەین و بڵێین سەرکەتووترن، بێگومان ئەمە راستییەکی حاشاهەڵنەگرە، مەبەستی سەرەکی ئەوەیە کە سەرباری سوود وەرگرتن لە ئەزموونەکان، گرنگە کە مێژووی سیاسی لە ناو بازنە لۆکەڵەکانی خۆیدا چارەسەری سیاسی بدۆزێتەوە نەوەک لە ژینگەیەکی سیاسی نامۆ بە کۆڵەکەکانی کۆمەڵگەکەی خۆی چارەسەری سیاسی بخوازێت، وا نەبێت ناتوانێت ببێتە خاوەنی خیتابێکی سیاسی میانرەو و سەرکردایەتییەکی سیاسی واقعی بۆ ئیدارەدانی ململانێ سیاسیەکانی ناو کۆمەڵگە، خیتابێک توانای تێپەراندنی بەرژەوەندییە ناوچەییەکانی هەبێت و نەوەک تەنها دوور بێت لە سڕینەوەی بونیادەکانی کۆمەڵگە بەڵکو لە رۆمانسیەتی سیاسی بپەرێتەوە بۆ پرۆژەی سیاسی جێبەجێکراو  پەرەیان پێبدات و نزیک بێت لە خوڵقاندنی پرۆسیەک بۆ گەڕان بە دوای بەها ومانای سیاسی نوێ کە لێبوردەیی و پێکەوە ژیان بکاتە لۆگۆی سەرەکی، ئەمەش کاری فیکری سیاسیی ناو پرۆسەی سیاسییە کە لە ئێستادا و لە قۆناغە سیاسییەکاندا بۆشایی و کەڵێنە گەورەکە بووە. فیکرێکی سیاسی لۆکەڵ، نەوەک هەر بەرهەمی لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی بێت بەڵکو بەشێک بێت لە پرۆسە سیاسییەکە خۆی و بە ئاگا بێت لە ژینگە سیاسییە ناوخۆ و دەرەکییەکان. لە ئێستادا ئەو فیکرە سیاسییە عەمەلییەمان پێویستە، ئەگینا هەر چاوەڕوانی گۆدۆی سیاسی دەبین...