25/05/2020
بۆ تێگەیشتن لە سەرهەڵدانی هەر دیاردەیەک پێویست دەکات لەو ژینگەیە بکۆڵیتەوە کە زەمینە بۆ هاتنە کایەی دیاردەکە خۆش دەکات. ئەم نووسینە و هەندێکی دیکە تەرخان دەکەین بۆ تێگەیشتن لە ژینگەی سەرهەڵدانی لامەرکەزیەت.
لە دەوروبەرەوە دەست پێدەکەین تا بەراوردێک و هەندێ هێڵی گشتی دەستنیشان بکەین بۆ ئەوەی یارمەتیمان بدات لەو فۆرمە لە لامەرکەزیەت تێبگەین کە داوای دەکەین. بێگومان، هەمیشە جیاوازی لە فۆرمەکانی لامەرکەزیەتدا هەیە بەڵام هەندێ لە خەسڵەتەکانی دۆخی سیاسی و ئابووری و حکومڕانی کۆمەڵگەکان، رەنگە تا رادەیەک، لە یەک بکەن و فۆرمێکی نزیک لەوەی ئێمە بەرهەم هاتبێت کە تایبەتمەندییەکانی رەوتی کارکردن و شەپۆلی رووداوەکان و کاریگەری ئەکتەرە سیاسییەکان و کەڵێنی پرۆگرامەکان دەربخەن.
بەهاری عەرەبی یەکێک لەو دیاردەیە و ئەو ژینگەیەیە کە یارمەتی هاتنەکایەی چەمکی لامەرکەزیەتی لە دەوڵەتە عەرەبییەکاندا. لامەرکەزیەت لە پێش و پاش رۆژانی بەهاری عەرەبیدا بەشێک بوو لەو ئامرازانەی بۆ دامەزراندنی پرۆسەی دیموکراسی بانگەشەی بۆ دەکرا و وەک فریادەرس تەماش دەکرا بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی کە هەموو جوومگە ستراتیژییەکانی دەوڵەتە عەرەبییەکانی گرتبۆوە. رادەی گەندەڵی ببوە بەهانە و پاساواێکی زۆر ئاسان و رەوا بۆ دەستێوەردانی دەرەکی لە کاروباری سیاسی و حکومڕانی پاش ئەوەی بە تەواوی خەڵک بێ ئومێد بوو لەوەی کە ئیرادەیەکی سیاسی لە ناوەوە هەبێت بۆ هێنانەکایەی ریفۆرم، بەر لەوەش مەسەلەی تەوریسی سیاسی لە دەستەڵاتی سیاسیدا کاریگەری کەڵەکەبووی هەبوو.
فۆبیایەک و مەترسییەکی زۆر لە لایەن رژێمە کۆنەکانی وڵاتە عەرەبیەکانەوە بەرامبەر بە پیادەکردنی بچووکترین ریفۆرم هەبوو. چەمکی لە جۆری لامەرکەزیەت لە خیانەتە مەزنەکان بوو، ئەوەی بانگەشەی بۆ بکردایە وەک سیخۆری رۆژئاوا تەماشا دەکرا و هەرسان دەکرا تا رادەی کوشتن، بەڵام پارادۆسەکە لەوەدایە کە ئەم رژێمانە خۆیان سەری خۆیان خوارد، ئایا باشتر نەبوو واقیعبینانە مامەڵەیان لەگەڵ ئەو تەوژمانە بکردایە و وەک ستراتیژیەتی حکومەت مامەڵەیان لەگەڵ بکردایە، راستییەکەی دۆخە سیاسییەکەیان لە کۆنترۆل دەرچوو بوو.
بەهاری عەرەبی دۆخێک و زەمینەیەکی گونجاوی هێنایە پێشەوە بۆ ریفۆرم، پرۆسەیەک هاتە پێشەوە نوخبەی سیاسی و رۆشنبیر پێشەنگی بوو، تەرکیز لەسەر دابەش کردن و رێکخستنەوەی دەستەڵات و باشترکردنی پێشەکەشکردنی خزمەتگوزاری لەلایەن دەوڵەتەوە بوو، بەڵام گرفتی گەورە نەبوونی متمانەی نوێنەرانی کۆمەڵگە بە یەکتر و نەبوونی کۆدەنگی سیاسی بوو کە هەمیشە پێویستن بۆ ئەوەی هاوبەشییەکی سیاسی تۆکمە بێتە ئاراوە، هەم لە ئیدارەدانی حکومەتی خۆجێی، هەم لە کاریگەری سیاسی لە سەر ئاستی نیشتمانی، بە مانایەکی دیکە دەبوایە هاوشان لەگەڵ بانگەشەی پیادەکردنی لامەرکەزیەت وەک پرۆگرامێکی سیاسی کار لەسەر بیناکردنی کۆڵەکەکانی پرۆسەکە بکرێت تاوەکو هەر لەگەڵ سەرهەڵدانیدا زیندەبەچاڵ نەکرێت، بۆ نموونە، ئەوەندەی پەیوەندی بە متمانەی گروپەکانی کۆمەڵگەوە هەیە، دەبێت کار لەسەر بیناکردنی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاکان و ساندیکەکان بکرێت تا هەست بکەن بەشێکن لە پرۆسەکە و چەمکەکە لە بازنەی مشتومڕی نوخبەی سیاسی و رۆشنبیریدا نەمێنێتەوە و ئەوان چالاکانە لە پرۆسەکە بەشداربن و ئەرکی بیناکردنی پرۆسەکە لەسەر شان بگرن بۆ ئەوەی، لانی کەم، ئاراستەی دەستپێشخەریەکە لە خوارەوە بۆ سەرەوە بێت.
بە بەراورد بەوە، لەگەڵ پێزانینی زۆر بۆ ئەو هەوڵ و تەقەلایەنەی کە دەدرێن لە کۆکردنەوەی زانیاری و ئامادەکردنی پێشنیارێک بۆ ئەنجومەنی وەزیران تا کاری ئەنجوومەنەکان چالاک بکرێتەوە، ئەو پرۆسەیە پێویستی بە گرۆپەکانی دیکەی ناو کۆمەڵگە هەیە تا پرۆسەکە گوزارشت لە پێداویستییەکی نیشتمانی بکات و هەر ئەوەندە نەبێت لە بازنەیەکی بچووکدا کلۆم بدرێت. بۆ ئەوەی ئەم کارەش بکرێت پێویستت بە پلاتفۆرمێکی فراوان هەیە کە متمانە و رەوایەتی سیاسی و یاسایی هەبێت و پرۆسەکە وەک شرینقە لە کۆمەڵگە نەدات بەڵکو زەمینە برەخسێنێت.
لە ساتی گۆرانکاری سیاسی و گواستنەوە لە قۆناغێکی سیاسی بۆ قۆناغێکی دیکە پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە "چی پێشینەیە؟" هەروەک چۆن لە لای خۆمان ئەولەویەت دیاری نەکراوە، نازانین ئێمە لامەرکەزیەتی ئیداری یان دارایی یان سیاسییمان دەوێت و کۆدەنگییەک لەسەر تەوەرە و کۆڵەکەکانی نییە و تەنانەت پلاتفۆرمێک و زەمینەیەک نەرەخساوە بۆ ئەوەی لامەرکەزیەت ناسنامەیەکی نیشتمانی هەبێت، بۆ دەوڵەتە عەرەبییەکانیش کۆدەنگییەک لەسەر ئەوەی کام لەو سێ تەوەرە یەکەم جار بێت ئالنگاری بوو. بێگومان ئەمەش رەنگدانەوەی ململانێی نفوز و بەرژەوەندی سیاسی و ئاستە جیاوازەکانی تێگەیشتن بوو سەبارەت بە لە لامەرکەزیەت و سەرتاپا پرۆسەی دیموکراسی.
راستە، هەموو لایەک لەسەر مەبدەئەکە کۆکن کە لامەرکەزیەت گرنگە بەڵام فۆبیایەک لە مەترسی و نیگەرانی لە پشت زاراوەکەوە خۆی مەڵاس داوە، بۆ دەوڵەت عەرەبییەکان وابوو، بۆ ئێمەش وایە. هەموو دەمانەوێت دیکتاتۆریەت نەیەتەوە و بەهەر نرخێک بێت ڕێی لێ بگرین، بەڵام گرفتەکە ئەوەیە پێویستمان بە توانایەکی دەوڵەتی و حکومڕانی هەیە تا دامەزراوەی دەوڵەتی ئەلتەرناتیف بیانبکەیەنەوە کە لەلایەکەوە دیکتاتۆر و تۆتالیتار نەبێت و لەلایەکی دیکەوە، پانتاییەک لە دەستەڵاتی دەوڵەت بمێنێتەوە تاوەکو ببێتە حەکەم بۆ ئیدارەدانی ململانێکانی ناو کۆمەڵگە، هەر کاتێک توند بوونەوە، هەروەها دڵنیا بێت پرۆسەی سیاسی بە ئاراستەی دروستدا دەڕوات و میکانیزمێک لە هەڵسەنگاندن و چاودێری بێنێتە ئاراوە بۆ ئەوەی لە پیادەکردنی بنەماکانی لامەرکەزیت دڵنیا بێت و بەردەوامی کواڵیتی کارەکان راگرێت.
بەهاری عەرەبی، ئەو پانتاییەی بەخشی کە بزووتنەوە کۆمەڵایەتی و ئەوانەی بانگەشەیان بۆ لامەرکەزیەت دەکرد بێنە ئاراوە و بەرگری لە پرۆسەی بە دیموکراسیکردنی کۆمەڵگە بکەن. بەشێک لە کاری ئەو بزووتنەوە کۆمەڵایەتیانە داواکاری بوو بۆ دامەزراندنی حکومەتی خۆجێی و کارکردن لەسەر دارشتنەوەی سیاسەتە لۆکەڵییەکان و تەنانەت نیشتمانییەکان، بەڵام بەداخەوە کاریگەری ئەم بزووتنەوانە شۆرنەبوونەوە بۆ ناو ئاستە لۆکەڵییەکانی کۆمەڵگە، ئەوەی پێی دەوترێت "grassroots"، هەرچەندە داوای بەشداربوونی هاوڵاتی و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەیییان دەکرد، بانگەشەکان بۆ لامەرکەزیەت لە ئاستی دید و تێروانینی نوخبە دەرباز نەبوون و دەستپێشخەرییەکانیش توانای رێکخستنەوەی پەیوندییەکانی ناو دەوڵەتی نەبوو، لەبەر دونیایەک هۆکاری سیاسی و کەلتووری و کۆمەڵایەتی کە لێرەدا بواری باسکردنیان نییە.
لە بەهاری عەرەبیدا کەڵێنێکی گەورە لە نێوان چاوەڕوانییەکانی گەنجان و نوخبەدا هەبوو، پەیامەکانی نوخەبە بۆ دۆخەکە نە شۆربوونەوە بۆ ناو چین و توێژەکانی کۆمەڵگە و نە توانیان خەون و چاوڕوانییەکانی گەنجان لە هێنانەدی ریفۆرمێکی سەرتاسەری بکەنە پرۆگرامی کارپێکراو. ئەزموونێکی نزیکی خۆمان رەنگە پەیوەندی بەم بابەتەوە هەبێت؛ ئایا لە پاش خۆپیشاندانەکانی ئەم دواییەی بەغدا و باشوری عێراق تا چەند پێداچوونەوە بە هەیکەلی دامودەزگاکانی دەوڵەت لە عێراقدا کراوە؟ ئایا پرۆسەیەکی ریشەیی لە ئارادایە بۆ بەرجەستەکردنی داواکارییەکانی خۆپیشاندانەکان؟ تا چەند پرۆسەی دامەزراندنی حکومەت لەوانەی پێشووتر جیاواز بوو؟ ئایا نوخبەی سیاسی و رۆشنبیر لە عێراق ئیرادە و کاریگەرییان هەیە سیاسەتێکی نیشتمانی فراوان دامەزرێنن؟ رەنگە هێشتا زوو بێت!
ئەو دیمەنە سیاسییەی بەهاری عەرەبی دەبێت یارمەتیمان بدات پرسیارێکی سەرەکی دیکە لە خۆمان بکەین؛ کێ خۆی بە خاوەنی “ownership” دامەزراندن و پیادەکردنی لامەرکەزیەت وەک بەشێک لە دامەزراندنی پرۆسەیەکی سیاسی دیموکراسی فراوان لە هەرێمی کوردستان دەزانێت؟ کێ تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە لەگەڵ چارەسەری پراکتیکدا بۆ هەموو هەرەشە ناوخۆیی و دەرەکییان ئامادە دەکات؟ کێ کار لەسەر دامەزراندنی ئەو کۆڵەکانە دەکات کە زەمینەی ئەو پرۆسەیە، لە دۆخی بەر لە دەست پێکردنی پرۆسەکە، کام لە ئەکتەرە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان هەر لە پارتە سیاسییەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیکا پیشەیییەکان و میدیاکان رۆڵی دیاریکراوی خۆیان هەیە؟ کێ ئەو نوخبە سیاسییە شەکەت و پەرش و بڵاوە کۆدەکاتەوە تا دید و تێروانینێک ببەخشن بۆ ئەوەی ببێتە بەشێک لە مانفێستی ئەکتەرە سیاسی وکۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی کۆمەڵگە؟ لە راستیدا، ئێمە پێویستمان بە دارشتنی نەخشەیەکە بە رەنگی جیاواز بۆ دەستنیشانکردنی ئەرکی ئەم گروپانە.
ئالنگەری هاوبەش لە نێوان دۆخی ئێمە و ئەوان لە پیادەکردنی لامەرکەزیەت ئەوەیە کە چی بکرێت و چۆن لامەکەزیەت ببێتە بەشێک لە پرۆسەی پەرەسەندنی سیاسی؟ ئەمە خەونێکی دوورە. ژینگەی لامەرکەزیەتی هەردوولا لە دۆخی نەبوونی دەوڵەت و نەبوونی دامەزراوەکان هاتە گۆڕێ، واتە لامەرکەزیەت "منداڵی وێرانەیە"، پرۆسەکە لە پاش هەرەسی دەوڵەتی نەتەوە لە دەوڵەوتە عەربییەکاندا، لە پاش نزیکەی زیاتر لە پەنجا ساڵ لە حکومڕانی لە سەر خاکێکی وێرانە بینا دەکرێتەوە، دەوڵەتێک نەوەک هەر دیوارەکانی داڕما بەڵکو زۆر جار یەک بەڵگەی دەوڵەتیشیان نەماوە، هەر بۆیە ئەم ژینگەیە بۆ پیادەکردنی لامەرکەزیەت ئالۆز و سەختە، راستە لە دۆخی پاش وێرانە ئەکتەری سیاسی نوێ دێنە ئاراوە بەڵام لە سەرەتادا رۆلێکی دیاریکراویان بەو ئاراستەیەدا نییە. لە سەرەتاکانی پرۆسەی گواستنەوەی سیاسیدا هەندێ دامەزراوەی دیکە بینادەکرێن بەڵام ئەوەندەی خەونن، خەونەکانی بەر لە رووخاندنی دەوڵەت، ئەوەندە خاوەنی کۆڵەکەی پتەو نیین کە وەڵامێکی واقعییانەی پێداویستییەکانبن. کۆڵەکەکانی ئەم پرۆسەیە کات و زەمەن دەخوازن تا دیدەکان و تێگەیشتنەکان پێبگەن و هەموو لایەک وەک رێگەچارەی هاوبەش و چارەنووساز بیکەنە پلانی کار.
لە کۆتایدا، بانگەشە بۆ پیادەکردنی لامەرکەزیەت دەبێت ئاستێکی فراوانتر لە خۆ بگرێت و نەخشەرێگایەکی هەمەلایەنە بۆ سەرتاپا پیاچوونەوە بە پرۆسە سیاسییەکە هەبێت. کاری لەم جۆرە پرۆسەیەکی ماراسۆنییە، بە کاری یەک پارتی سیاسی و کارنامەی دواخراوی حکومەتێکی چوار ساڵە و تەنها بۆ ناوچەیەک بەدەر لە ناوچەیەکی دیکە ناگاتە مەبەست. ئەمە کارێکی مەدەنی و سیاسی هەرێمێکە کە کۆدەنگی سیاسی دەخوازێت و دەبێت هەموو رەنگەکانی تێدابێت تا جەوهەری "حکومرانی باش" بەرجەستە بێت، لە هەموو ئەم کارانەشدا خاڵێکی ستراتیژی زۆر گرنگ کە نابێت ون بێت؛ بیناکردنەوەی متمانەی سیاسی لە نێو هەموو پارتە سیاسیەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیاکاران و نوخبە سیاسی و رۆشنبیرەکان، یەکەمجار هەریەکە لە ناو خۆیدا، دواتر بەرامبەر بە یەکتر، ئەمەش چاوەڕوانییەکی زۆرە لە دۆخی ئێستادا.