27/11/2019
پێش هەموو شتێک من لەگەڵ بەکارهێنانی زاراوەی "هەموارکردنەوەدا نیم و لەو بڕوایەدام بە کەمتر راگرتنی هەموو هەوڵ و کۆششانەی رابردووە و چەواشەکردنی هاوڵاتیانە. هەر بۆیە من پێشنیاری ئەوە دەکەم لە بری هەموارکردن زاراوەی پەرەپێدان وگەشەپێدانی دەستور بێت و ببێتە بەشێک لە خوڵقاندنی پرۆسەیەکی سیاسی و یاسایی کە لەگەڵ گۆرانکارییەکان و داواکارییەکانی هاوڵاتیاندا بگونجێت. با ئەو راستییەش لە یاد نەکەین لە مێژە لە عێراقدا وتراوە یاساکان مرەکەبی سەر کاغەزن، واتە دەگەرێینەوە سەر ئەو حەقیقەتە کە عیبرەت لە پیادەکردنی یاساکاندایە. ئەمەش کەلتورێکی سیاسی زۆر دیار و زەقی مێژووی سیاسی ئەم وڵاتەیە.
بەداخەوە لە سەرەتاوە وامان دەزانی لامەرکەزیەت ئەو گۆچانە سیحرییەیە کە دادپەروەری و یەکسانی و بەکارهێنانی پیشەییانەی دەسەڵات هەموو سوچ و پەنایەکی ئەم وڵاتە رۆشن دەکاتەوە، بەڵام کەمتر بایەخمان بەوەدا ئەم گۆچانە بە دەست کێوەیە؟ کێ بەکاری دەهێنێت و چۆن بەکاری دەهێنێت و کەی بەکار دەهێنرێت؟ واتە رەوتی بەکارهێنانی ئەم زاراوە سیاسی و یاسایی و دەوڵەتییە لە کوێ دایە؟
بە شێوەیەکی گشتی و بە کورتی لامەرکەزیەت لە دونیادا بە دوو قۆناغدا تێپەربووە یاخود دوو شەپۆلی بەخۆوە بینیووە، بەتایبەتی لە وڵاتە تازە پێشکەوتووەکانی ئەفەریقا. شەپۆلی یەکەم کۆتایی شەستەکان و حەفتاکان بووە، لەوێ لامەرکەزیەت بەشێک بووە لە هەوڵەکانی دامەزراندنی پرۆسەیەکی گەشەپیدان، بەڵام کاریگەری زۆر سنووردابووە و بەشداریبوون لە پرۆسەکەدا چالاک نەبووە و هەر دوو کۆڵەکەی لامەرکەزیەت کە تواناسازیی و ئادای کارگێرییین بزر بوون. ئێمە لە دوو بۆنەی دیکەدا باسی ئەم دوو کۆڵەکەیەمان کردووە و بەراوردمان کردووە بە لامەرکەزیەت کە لە عێراقدا و دەستنیشانی ئەم دوو کٶڵەکەیەمان کردووە کە هۆکار بوون لەوەی لامەرکەزیەت لە عێراقدا سەرکەتوو نەبووە. هەر بۆیە لە پرۆسەی گەشەپێدانی دەستور لە عێراقدا گرنگە بە وردی و بە تێگەیشتنێکی پسپۆرانەی سیاسی و یاسای و کەلتووری و کارگێری مامەڵە لەگەڵ زاراوەی لامەرکەزیەت بکەین، بە مانایەکی دیکە پێداچوونەوە بە لامەرکەزیەت دا تەنها ئەوە نەبێت کە هێڵێکی راست و چەپ بە یاساکاندا بهێنرێت بەڵکو پرۆسەکە رەنگدانەوەی سوود وەرگرتنبێت لە ئەزموونەکە و چۆنێتی وەڵامدانەوەی نیگەرانییەکانی هاوڵاتیان.
شەپۆلی دووەمی لامەرکەزیەت لە سەرەتاکانی ١٩٩٠. لەم قۆناغەدا هەوڵدراوە پرۆسەی لامەرکەزیەت ببێتە بەشێک لە "پەرەسەندنی نەوعی" واتە “Devolution” بەڵام ئەم پرۆسەیەش هەر وا کارێکی ئاسان نییە لەبەرئەوەی هەر وڵاتێک تایبەتمەندێتی خۆی هەیە و هەر وڵاتێک فۆرمێکی تایبەت بۆ خۆی دادەرێژێت، بۆ نموونە، فۆرمی لامەرکەزیەت لە وڵاتێکی وەک عێراق پێویست بەوە دەکات پێداچوونەوەیەکی ریشەی بکرێت بە دۆخی جەنگ و پێکهاتەکان و گرفتە سیاسییەکان و فۆرمەکانی ده‌سه‌ڵات لەم وڵاتە، لانی کەم، لە سەردەمی حوکمی عوسمانییەکان و سەرهەڵدانی تەوژمەکانی دەوڵەتی نەتەوە. بەردەوامی ئەم کێشانە و نەبوونی نوێنەرایەتییەکی سیاسی لۆکەڵی راستەقینە و بەهێز و کارامە لەم وڵاتەدا لەو هۆکارە سەرەکییانەن کە هێشتا قۆناغی گواستنەوە لەو دۆخانەوە بۆ دۆخی پەرەسەندنی نەوعی سیاسی ئاڵۆزە. راستییەکی ئاشکراش کار نەکردن و هەڵوەشاندنەوەی لامەرکەزیەت لە عێراقدا کە بە یاسای پارێزگاکان ناسراوە کارێکی سەخت و زەحمەتە، بەماناییەکی دیکە ئەوەی تامی ده‌سه‌ڵات و پێگەی سیاسی کرد بێت زەحمەتە لێی بسەنیتەوە! هەر بۆیە نەهەموارکردن و نە نەسرێنەوەی یاساکە دادمان دەدات، بەڵکو دەبێت پرۆسەیەکی پەرەسەندنی سیاسی بێتە کایەوە و گەشەسەندنی لامەرکەزیەت ببێتە ناونیشانی سەرەکی ئەو پرۆسەیە. هەر لە چاکردنی سیستمی حکومرانی و بژارکردنی ئیدارەدانی دەزگاکانی حکومەت و ریفرۆمکردنی پرۆسەی هەڵبژاردن و بیناکردنەوەی هەیکەلی پەرلەمان. ئەم پرۆسەیەش لە پێناو باشتر بەکارهێنانی ئەو سەرچاوە و سەرماییە نیشتمانیانەی کە عێراق خاوەنێتی.
پرسیاری سەرەکی ئەوەیە بۆ هەندێ لە وڵاتە ئەفەریقییەکان لامەرکەزیت پیادە دەکەن هەرچەندە سەرمایەکانیان سنووردارە، بەڵام وڵاتێکی وەک عێراق ناتوانێت ئەو پرۆژەیە پیادە بکات؟ بەمانایەکی دیکە، زۆر بە ئاسانی دەبێت لە پلانێکی ستراتیژیدا، هاوکێشە سەرەتاییەکە و پەیوەندییە جەدەلییەکانی نێوان سیاسەت و ئابووری دەستنیشان بکەینەوە. لێرەوەش تێگەیشتنێکی لۆکەڵ بەرهەم دەهێنرێت کە یارمەتی یاساناسان دەدات بۆ دارشتنەوەی لامەرکەزیەت.
لە کۆتاییدا، بۆ ئەوەی لامەرکەزیەت سەرلەنوێ لە عێراقدا پیادە بکرێتەوە دەبێت پێداچوونەوە بە چوار کۆڵەکەی سەرەکیدا بکرێت: یەکەمیان پەرەپێدانی پرۆسەیەکی دیموکراسی ناوخۆ کە دەزگا ناوخۆییەکان جۆرێک لە ئۆتۆنۆمی و ده‌سه‌ڵاتیان هەبێت بەمەرجێ پرۆسەیەک هەبێت چاودێری بەکارهێنانی ئەو ده‌سه‌ڵاتە بکات. ئەم میکانیزمەش هەر دەکرێت لەسەر ئاستی خۆیان دارێژرێت، دوومیان هێنانەکایەی حکومڕانییەکی ناوخۆ کە رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی پتەو بکات و بەشداربن لە پرۆسەی پەرپێدانی دیموکراسی و پیادەکردنی میکانیزمەکانی حکومڕانی، سێهەمیان کارکردنی راستەقیینە لەسەر گەشەسەندنی ئابووری لۆکەڵ بەتایبەتی بۆ ئەو ناوچانەی کە هیچ جۆرە خزمەتێکیان پێنەگەیشتووە، چوارەمیان نوێکردنەوەی هەیکەلی دەوڵەت و کەرتی گشتی بەتایبەت کە توانای تەکنیکی و کارگێری هاوچەرخانەی هەبێت و هاوشان لەگەڵ ئەو گۆرانکاریانە بڕوات.
بەڵام، پرسیاری سەرەکی بەر لەم هەنگاوانە ئەوەیە کێ ئەم کارە ستراتیژیانە بکات میلیشیاکان یان حکومەتی ئێستا یان حکومەتێک کە لە پڕ سەر‌هەڵبدات لە بێئاگایی هەموومان...