05:34 - 31/10/2022
ژەھراویبوون؛ شاسوار و خانەوادەی بورجیا
دابان عه‌زیز
ژەهراویبوون لە مێژووی شارستانیەتی سەرەتایی ڕۆژئاوادا بە شێوەیەکی بەرچاو دەردەکەوێت، هەندێک لە حاڵەتەکانی ژەهراویبوون، وەک مردنی سوکرات، کاریگەری دوور مەودایان لەسەر کۆمەڵگا هەبووە.
سوکرات فەیلەسوفێکی کۆنی یۆنانی ناسراو بوو، هەرچەندە مشتومڕی لەسەر بوو، کە فێرکارییەکانی کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر بەهاکانی ڕۆژئاوایی هەبوو لە ئیستدلال، لۆژیک، ڕاستی و زانین.
فێرکارییەکانی لەلایەن هەندێک لە خوێندکارەکانیەوە بێڕێزی پێدەکرا، لەنێویاندا ئەفلاتون کە خۆی بوو بە فەیلەسوفێکی کاریگەر. سوکرات بەهۆی ڕەخنەکانی لە دیموکراسی و ئیدانەکردنی بەردەوامی دەسەڵاتی ئەسینای پایتەخت و پەرستنی خوداوەندەکانی یۆنان، بە شێوەیەکی بەرفراوان بەدڵ نەبوو.
ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە دەوڵەت بە تۆمەتی بێباوەڕی و گەندەڵی گەنجان (خوێندکاران) بخرێتە پاڵ، کە بەهۆیەوە سوکرات سزا درا و سزای لە سێدارەدانی بەسەردا سەپێندرا. لە کاتێکدا زانیارییەکانمان لەسەر سوکرات و مردنی بە پلەی یەکەم لە نووسینەکانی ئەفلاتونەوە وەرگیراوە، و هەربۆیە ئەگەری هەیە لایەنگری هەبێت، تۆمارکراوە کە سوکرات بەهۆی خۆژەهراویبوون بە hemlock مرد کاتێک ڕووبەڕووی هەڵبژاردنی دەربەدەری یان مردنی تەواوی ژیان بووەوە. بڕیاری مردنی لە پێناو بیروباوەڕەکانیدا دڵنیای کردەوە کە سوکرات وەک تاوانبارێک لە مێژوودا ون نەبێت بەڵکو زیاتر فێرکارییەکانی بەردەوام بن و کاریگەرییان لەسەر بیرکردنەوەی زۆرێک لە نەوەکانی داهاتوو هەبێت.
دیکتاتۆرەکانی ئەم سەردەمە سەرسام بوون بە ژەهرەکان، بە تایبەتی ئەوانەی کە بەهۆی نەبوونی ڕەنگ و بۆن ویان تامەوە بە ئاسانی دەستنیشان نەدەکران.
Mithridates VI Eupator ميثريداتس السادس يوباتور
دیکتاتۆرێکی بێبەزەیی شانشینی هێلینیستی پۆنتۆس بوو کە وەسوەسەی ژەهرەکانی هەبوو. میتریدات لە هەوڵەکانیدا بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەستی کۆماری ڕۆمانی لەسەر ئاسیای بچووک و ناوچەی دەریای ڕەش زۆر ترسناک بوو.
بەڵگەی لەسەرە کە یەکێک لە فەتحەکانی بووە هۆی مردنی تا ١٥٠ هەزار ڕۆم لە یەک ڕۆژدا. ئەم جۆرە کردارانە وای لێکرد فەرمانڕەوایەکی زۆر سووکایەتی پێبکرێت و ببێتە ئامانجی چەندین هەوڵی تیرۆرکردن.
دەوترێت ميثريداتس لە هەوڵی پاراستنی خۆی لە تیرۆرکردن بووە، زیندانییەکانی وەک بابەتێکی توێژینەوە بەکارهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییەکانی ئەو ژەهرانەی کە لەو سەردەمەدا ناسراون.
بەپێی ئەفسانە، ئەو دژە ژەهرێکی گشتگیری پەرەپێداوە کە بە ميثريدات ناسراوە و لە هەموو ژەهرەکان دەیپارێزێت. سروشتناسێکی ڕۆمانی، پلینی گەورە، ڕاپۆرتی دا کە ميثريدات و ڕۆژانە حەبێکی جوین بە خۆی دەدا کە تێکەڵەیەک لە نزیکەی ٥٠ زیادکەری جیاوازی تێدابوو کە ورد دەکران بۆ پاودەر و لەگەڵ هەنگوین تێکەڵ دەکران.
لە کاتێکدا کە جێی مشتومڕێکی بەردەوامە، بەڵام تیۆریزە دەکرێت کە بڕە بچووکەکانی ژەهرەکانی وەک ئارسنیک و ژەهرەکانی ناو حەبەکە بە شێوەیەکی کاریگەر جەستەی لە بڕی کوشندە لەم ژەهرانە کوتان کردووە. جێگای سەرسوڕمانە، دوای زیانەکانی چەندین جار بە ئیمپراتۆریەتی ڕۆم و داگیرکردنی پۆمپیۆی گەورە کە ناچاری کرد بۆ ناو چیای قەفقاز هەڵبێت، ميثريدات بە خۆ ژەهراویکردن هەوڵی خۆکوشتنی دا. بەداخەوە کوتانی تەواوی ژیانی بە ميثريدات ڕێگری لە مردنی کرد، بۆیە دواجار بە تیغی شمشێرێک بە دەستی متمانەپێکراوترین پاسەوانەکەی مرد دوای ئەوەی سەیری لەناوچوونی کچەکانی کرد کە ئەوانیش ژەهرەکەیان خواردبوو. ميثريدات بە "پاشای ژەهراوی" ناسرا، و وا بیردەکرێتەوە کە ئەنتیدۆتۆم Mithridaticum بۆ ماوەی ١٩٠٠ ساڵی داهاتوو بەکارهاتووە.
ڕەنگە ژەهراویبوو زۆرترین لێکۆڵینەوەی لەسەر کرا بێت لەمێژودا، بۆ نموونە، سەرخۆشکردنی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم بە سرکە. هەرچەندە سركە ڕۆڵی وردی لە ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمدا هەبوو، هێشتا جێگەی مشتومڕی زانستییە، بەڵام کۆدەنگی هەیە لەسەر ئەوەی کە بەکارهێنانی بەربڵاوی سرکە لە بەرهەمە ڕۆمانییەکان بووەتە هۆی بەرکەوتنی زۆربەی دانیشتوانی ڕۆم بە ئاستێکی سەرخۆشکەر. لەبەر ئەوەی سرکە هەرزان و بەهێز و شل بوو، بە شێوەیەکی بەرفراوان لە بۆرییەکانی ئاو و کەلوپەلی چێشت لێنان و بلوری سرکەدا بەکاردەهێنرا، لە کاتێکدا ئەسیتاتی سرکە وەک شیرینکەرەوە بەکاردەهێنرا لەبری بژاردەی گرانتر وەک شەکر. زۆرێک لە ئیمپراتۆرەکانی ڕۆم و هاوڵاتیانی دەوڵەمەندی ڕۆمانی کە لە نێوان ساڵانی ٣٠ پێش زایین تا ٢٢٠ زایینی ژیاون، بەڵگەیان لەسەر کراوە کە حەزیان بەو خۆراکانە بووە کە دەبوو بە ئاستی بەرزی سرکە پیس ببوو، و بە ڕێکەوت چەند ئیمپراتۆرێکی ڕۆم، لەنێویاندا کلۆدیۆس و ئەندامانی کۆمەڵگەی باڵای ڕۆمانی بەپیس بوون وەسف دەکرێت کە نیشانەکانی یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ژەهراویبوونی سرکە لە گەورەکاندا، وەک تێکچوونی باری دەروونی، تێکچوونی بیرەوەری، ناڕێکی قسەکردن، سەرئێشە و تێکچوونی زاوزێ.
دابان عه‌زیز
ژەهراویبوونی سرکە لە منداڵاندا پەیوەندی بە دواکەوتنی گەشەکردن، ماندوێتی، ئازاری سک، ڕشانەوە و توڕەییەوە هەیە و ئەم نیشانە کلینیکیانە لە ئەدەبیاتی پزیشکی لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمەوە بەڵگەدار کراون. کۆدەنگییەکی گشتی لەم بوارەدا هەیە کە ژەهراویبوونی سرکە کاریگەری نەرێنی بەرچاوی لەسەر ئیمپراتۆریەتی ڕۆم هەبووە.
ژەهراویبوونی سەدەی ناوەڕاست
لە ئەوروپای سەدەی ناوەڕاستدا ژەهرەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان ناسراو بوون و بە ئاسانی دەست دەکەوتن. هەروەها زانیاری سەبارەت بە دژە ژەهرەکان بۆ ژەهرە ناسراوەکانی ئەو سەردەمە لەم سەردەمەدا پێشکەوتووتر بوو. سەرەڕای ئەوەش، ژەهراویبوون بە ئەنقەست و بەڕێکەوت هۆکارێکی باوی مردن بوو. ئەو گیایانەی کە بە شێوەیەکی باو بۆ ژەهراویکردنی بە ئەنقەست بەکاردەهێنران بریتی بوون لە belladonna, hemlock, and wolfsbane
بەڵام زانیاری هەڵەی بەرفراوان هەبوو سەبارەت بەوەی کام ڕووەک و ئاوێتە ژەهراوی بوون. لە ئەنجامدا نیگەرانییەکی بەرفراوان لە ژەهراویبوون یان تیرۆرکردنی بەڕێکەوت لە ڕێگەی ژەهراویکردنەوە هەبوو تا ئەو ڕادەیەی کە زۆرێک لە پاشاکان تاقیکەرەوەی دەرباری شاهانەیان دامەزراند بۆ ئەوەی خۆیان لە ژەهراویبوون لە ڕێگەی خۆراک، جلوبەرگ یان تەنانەت جێگەی نوستنەوە بپارێزن.
بڵاوبوونەوەی ژەهراویبوون لەگەڵ تاقیکردنەوەی تەواو بۆ دیاریکردن یان ناسینەوەی پێکهاتە ژەهراویەکان وایکرد كە تاڕادەیەك مەحاڵ بێت ژەهراویبوون وەک هۆکاری مردن پشتڕاست بکرێتەوە، بۆیە زۆرجار ئەو ئیدیعایانەی کە دەڵێن کەسانی شاهانە یان کەسانی دەوڵەمەند بە هۆکاری سروشتی مردوون، پووچەڵ دەکرانەوە.
لە سەردەمی رێنێسانسدا، پاپا ئەلێکساندەری شەشەم و کوڕەکەی، سیزار، لە بنەماڵەی Borgia لە ئیتاڵیا، ڕەنگە بەناوبانگترین پراکتیزەکارانی ژەهراویبوون بوون.
گوایە بۆرجیاكان ئەو شەرابەی کە دەدرێت بە میوانەکان بە چەندین جۆر ژەهر، لەوانە arsenic, strychnine cantharidin، زیاد دەکەن، چونکە دوای مردنی حەتمی میوانەکە، خاوەندارێتی موڵکی میوانەکە دەگەڕێتەوە بۆ ئەلێکساندەری شەشەم وەک لە یاسای کڵێسادا هاتووە. تیۆریزە دەکرێت کە بۆرجاكان«بۆرژا» دەستیان بە ژەهری دەگمەنی وەک Cantarella گەیشتوە، کە وا بیردەکرێتەوە جۆرێکە لە ئارسنیک کە تامی فریودەر شیرینی وەک شەکر هەبوو و زۆر بەهێز بوو.
پێشبینی ئەوە کراوە کە بورجیاكان لە ڕێگەی ئەم ئامرازە ناشرینانەوە سامان و دەسەڵاتێکی زۆریان کۆکردۆتەوە، بەهۆی ژەهراویبوونی بەڕێکەوتەوە خراونەتە خوارەوە، هەرچەندە گێڕانەوەی دیکە باس لەوە دەکەن کە بەهۆی مەلاریاوە مردوون. بەپێی چیرۆکەکانی ژەهراویبوونیان، لە کاتی نانخواردنێکی ئێوارەدا کە بۆ چەند Cardinals سازیان کردبوو، سێرڤەرێک decanters شەرابەکانی تێکەڵ کرد بەجۆرێک کە بورجیاكان بە هەڵە ئەو شەرابە ژەهراوییەیان خواردەوە کە بۆ Cardinals مەبەست بوو.
پاپا بەساڵاچووەکە لە ئەنجامی ژەهراویبوونەکەدا گیانی لەدەستدا، بەڵام سیزار دوای ڕێوڕەسمێک چاکبووەوە کە تێیدا لەناو تەرمی کەوێکدا پشوو دەدات. هەرچەندە سیزار لە ژەهراویبوونەکە ڕزگاری بوو، بەڵام بە مردنی باوکی پێگەی دەسەڵات و سەروەت و سامانی لەدەست دا.