28/08/2020

ئامانج هەرتەلیی

قەیرانەکانی کوردستان رەگوریشەیەکی قوڵی مێژووییان هەیە، ئەم ریشە مێژوویە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی یەکەمین چرکەساتی حوکمڕانی هەرێم، ریشەیەکی سیاسی و فکریە، بەم ئاراستە فکریە خراپە کۆمەڵگا ئاراستەدەکرێت، ئەم فکرە فکری پێشەکەوتن نییە، بەڵکو فکری تۆڵە کردنەوە لەبەرامبەر، فکری تۆڵە کۆمەڵگا وێران دەکات پێشی ناخات، وەک ئەوەی ئێستا هەیە، بۆ تەهۆی تێکدانی ریشەی کۆمەڵایەتی لەخێزانەوە بگرە بۆکۆمەڵگا، لەناو هەموو چین و تێوژەکاندا، بەیەکداکردنی توێژەکان، هەموو ئەمانە بۆ تەهۆی دروست کردنی نەبوونی متمانە، هێزەکانی دەسەڵات کەبەیەکەوە لە حکومەتن کێشەی گەرەیان ئەوەیە متانەیان بەیەکتری نییە، شتەکان لەیەتری دەشارنەوە، لەگەشتەکان و گەڕانە دبلۆماسیەکاندا باور بەیەک ناکەن، بەتەنیا مێزی گفتووگۆ لەگەڵ بەرامبەر سازدەکەن، هەندێکجار لایەنێکی دەسەڵات بەتەنیا بڕیار لە چارەنوسی گەلێک دەدات، لەنمونەی گرێبەستی ٥٠ ساڵی نەوت، لە مەسەلی ڕیفراندۆم هەمو جیهان وتیان کاتی نییە و کردیان ئەنجامەکەشمان بینی،  تائێستاش کە یەکێتی شەریکی راستەقینەی پارتیە، پارتی، گرێبەستی ٥٠ ساڵەی نەوتیان کرد لەگەڵ تورکیا، ئێستاش لەزاری بەرپرسی باڵای یەکێتی دەبیستین ئاگاداری گرێبەستی نەوت نین، چ جای بگات بە پەرلەمانی کوردستان کە ئەوێ ناوەندی بڕیاری سەرەکی دەوڵەتە. هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن لە شەقام متمانەیان بەیەکتری نییە، بەنمونە شاسوار عەبدولواحید، لەگەڵ  هێزەکانی تری شەقام یەک نییە، ئەگەر ئەمە قەیرانی بێ متمانەی نییە چیە؟

رەوانشاد نەوشێروان مستەفا ئەوەمان بۆروندەکاتەوە و دەفەرموێ:( قەیرانی کوردستان زادەی جۆری بەرێوەبردنی کوردستانە، بەرهەمی سیاسەتی ئابوری، کۆمەڵایەتی. رۆشنبیری سەرکردایەتی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدارە.) ئەو رێبەرە گۆرانخوازە بەوردی وەستاوە لەسەر تەواوی قەرانەکانی کوردستان، سەرکردایەتی ئەم دووهێزەمان پێدەناسێنێ کە  دەسەڵاتەکانیان بۆ بەرژەوەندی حیزبی و لە ناو حیزبیش بۆ چەند کەسێک بەکار هێناوە، نەهامەتییەکانی ئیستای  کۆمەڵکای کوردی بۆ ئەو بەرێوەبردن و سیاستە خراپە دەگەڕێتەوە، کە ئەم دوو حیزبە دەسەڵادارە لەوەتەی دروست بونە لەبەرامبەر یەک پەیڕەویان کردوە چ لەشاخ و چ لە دوای راپەڕین، بۆ تەهۆی تێکچونی شیرازەی کۆمەڵایەتی نێوان تەواوی چینەکانی خەڵک، هەروەها بەهەدەردانی گەورە لەسامانی وڵات و گەندەڵی وتاڵانیەکی زۆر، ئەمە کاریگەری خراپی لەسەر تەواوی تۆڕی کۆمەڵایەتی لەناو خێزان و بنەماڵەوە تاکەکانی پەرتکردووە، لەنێوان ئەو نەتەوانەی کە بەیەکەوە دەژین بۆ تەهۆی داگرتنی رق لەیکتری بۆهۆی سیاسەتی خراپی ئەم دوو حیزبە.

بۆیە رێبەری گۆڕانکاری نەوشیروان جەختی زۆر لەسەر ئاشتی کۆمەڵایەتی دەکاتەوە، دەیەوێت هەمو تاکەکان ئاشتی لە نێوانیان داهەبێت، مادام لەم هەرێمە بەیەکەوە دەژن، بەو شێوەیە رەوانشاد لەسەری دەوەستێ:( هەستکردنی هاوڵاتی بەوەی بەبێ گوێدانە جیاوازی رەگەزی، ناوچەی، خێڵەکی، دینی، لەسەروی ئەمانەشەوە حیزبی، هاوبەشە لە سامانی وڵات و بەشدارە لە بڕیاری چارەنوسی وڵاتەکەیدا.)، ئەگەر بەوردی تەماشای ئەو دێڕەی سەرەوە بکەین، دەبینین کەسمان هاوبەش نین لەسامانی هەرێم، بەڵکوسامانی ئەم هەرێمە بەشێوەیەکی زۆر خراپ دابەشدەکریت، بەرژەوەندی حیزبی لەسەروی بەرژەوەندی نەتەوەییە، هەروەها هاوڵاتیان بەشدارنین لە بریاری چارەنوسی وڵات، شوێنی رای خەڵک کەپەرلەمانی کوردستانە لە هیچ بڕیارێکی چارەنوسسازدا بەشدارنییە، بەڵکو پەرلەمان هێندە بێکاریگەر کراوە، مەگەر یاسایەک بەباڵای بەرژەوەندی حیزبیبێت دانیشتنی بۆ بکات، ئەگینا هیچ رۆڵێکی نییە لە بریاری چارەنوسسازی بۆ هاوڵاتیان لەنمونەی لێبرینی موچە، نە گوێ لەشەقام دەگیرێ نە حیساب بۆ پەرلەمان دەکرێ، پەرلەمان هێندە بێکاریگەر کراوە، کراوەتە قوربانی ململانێی حیزبی ئەوەی لە چەند مانگی ڕابردوو بینیمان کەیەکێتی و پارتی بەرامبەر بە پەرلەمان کردیان.

ئەوە ئەو عەقڵیەتە رۆشنبیرییە کە رێبەری گۆڕانکاری لەسەرکردایەتی ئەم دوحیزبەدا باسی دەکات، ئەم دوحیزبە بواری رۆشنبیریان بۆتە ململانێی یەکتری، وایان لیکردوە لەناو ئەم دوحیزبە کێ توندتر لەسەر ئەوەی تر قسەبکات، لەلای لایەنگرانی خۆشەویست دەبێت، ئەم بە رۆشنبیری کردنی دوژمنایەتیە کاریگەری خراپی لەسەر کۆمەڵگای کوردی کردوە، وایان لێکردوە کۆمەڵگای کوردی بگات بەو کۆمەڵگا وێرانەی ئێستا کە متمانە لەنێوان هیچ کەسێکدا نەماوە، بۆ حیزبەکانی تریش وای لێهاتوە، لەکاتێکدا ئەم جۆرە لە دروستکردنی دوژمنایەتی لەبەرامبەر یەکتری بۆ ئەوە بووە زیاتر دەستیان بگات بەپیرۆزیەکانی خەڵک و بەئاسانی بتوانن قەیرانێک بەقەیرانێکیتر بسپێرن، وایان کردوە لەناو نوخبەی رۆشنبیری ئەم کۆمەڵگایە لۆبی دروست بکەن بۆئەوەی کۆمەڵگا ئاراستە بکەن بە گوێرەی شەپۆلەکانی خۆیان گرنگ نییە دەرەنجامەکەی بۆ کۆمەڵگا چدەبێ، بەڵکو مانەوەی خۆیان گرنگە، لەکاتێکدا ئاراستەکردنی لایەنی رۆشنبیری خەڵکی بەئاراستەی حیزبی وایکردوە کۆمەڵگای کورد بگات بەرۆژگاری ئەمرۆمان، پێویستە لەسەر خەڵکی پسپۆر و شارەزا و نوخبەی رۆشنبیری کۆمەڵگا، کار لەسەر هۆشیاری بکرێت بە ئاراستەی پێکەوەژیان و ئاشتی کۆمەڵایەتی و گێرانەوەی متمانە بۆیەکتری لە کاری هەرپێشینەبن.

لەدوای هاتنی نەخۆشی کۆرۆنا، درزێکی گەورەی خستە نێوان هاوڵاتیی و دەسەڵاتەوە، ئەوەندە متمانەی مابوش نەی هێشت، ئەو دەسەڵاتەوە بە نەخۆشی کۆرۆناوە زۆنەکانی تۆختر کردوە، ململانێکانی زیاتر کرد، ئازادی تاوەکو دێت بەرتەسکتر دەبێتەوە، هەر قەیرانێک هاتبێ بەدەرفەتی زانیوە بۆ ئەوەی لەپێناوی بەرژەوەندیەکانی حیزبەوە زیاتر گوشار بخاتە سەر خەڵک و میللەت بخاتە تەنگانەوە، تازەترین نمونەش لێبرینی موچە لە ٪٢١ فەرمانبەران، ئەو کەلێنەی هەیە زۆر گەورەتر بوە، خەڵک متمانی بەهەرچی دامەزراوەوە هەیە نەماوە قەیرانی متمانە گەورەترین قەیرانەلە ئێستا وەک رەوانشاد لەم بارەیەوە  دەڵێت: ( لێرەوە  دۆڕانی متمانە لە حیزب و سیاسیەکانی، سەری کێشاوە بۆ دۆڕانی متمانە بەدەسەڵاتەکانی هەرێم، دۆرانی متمانە دەسەڵاتی جێ بەجێکردن، دۆرانی متمانە دەسەڵاتی یاسادانان، دۆرانی متمانە بەدەسەڵاتی دادوەری.)

ئەگەر بگەرێنەوە بۆ دواوە، کلتورێکی ناشیرین ئەم حیزبانە دایان هێناوە بۆ ئەگەری هەرخۆپیشاندانێک کە هاوڵاتی ویستبێتی بیکات بەدەستی دەرکی وەسفیان کردوە، لەئەنجامی هەرنارەزاییەک خەڵکیان بە شەری ناوخۆ ترساندوە، هەمیشە فکری خەڵکیان بۆ کامە سیناریۆی ناشیرینە راکێشاوە، لە ١٧ی شوباتی ٢٠١١ لەکاتی خۆپیشاندانەکان پارتی هێزی لە هەولێرەوە ئاراستەی سلێمانی کرد، هەروەها کاتێک دەسەڵات لاواز بوبێت بەرامبەر هێزی بەرامبەری لە رێگای کلتوری خراپی بارەگا سوتاندن ویستویەتی خەڵک بەرەو شەری ناوخۆ ئاراستەبکات، رقی خەڵک جۆشدەدات، یەکێکی تر داخستنی بارەگاکانی کەناڵەکانی راگەیاندن، بۆ ئەوەی راگەیەندن نەتوانی نەتوانێ خەڵکی پەنگخواردو لەیەکتر کۆبکاتەوە و هەستی نارازی خەڵک دەرنەکەوێ بەرامبەر بەو دەسەڵاتەی هەرێم، بەدەر لەوە لەهەموو ناشیرینتر تۆخکردنەوەی زۆنەکان و هەڕەشە لەیەکردن بە دروست کردنەوەی دوو ئیدارەی، ئەم جۆرە لەم کارانە بۆ تەهۆی ئەوەی کۆمەلگای کوردی لەهەمو شتێک بگاتە بنبەست لەم بارەیەوە رەوانشاد سەرنجمان بۆ شتێک رادەکێشێ و دەڵێ: ( ترساندنی خەڵک بە" شەڕی ناوخۆ" لە ڕودانی هەر جۆرە خۆپیشاندانێکی جەماوەری، سیاسی، یا پیشەیی نیشانەیە بۆ بەجێمانی فکری سیاسی سەرکردایەتی کوردی لە رەوتی گەشەکردنی  فکری سیاسی دونیای پێشکەوتو.)

تەواوی ئەم قەیرانانە کەڵەکە بووی دوروودرێژی فەرمانڕەوای دەسەڵاتدارانی ئەم هەرێمەیە، تا بەردەوامیش بێت لەسەر ئەم رێچکەیە دەست بۆ چاکسازی نەبات و فەزای ئازادی زیاد نەکات، گەل بەشداری پرسە چارەنوسسازەکان نەبێت و خەڵک بەدەر بکرێت لە هاوبەشی داهاتی ئەم هەرێمە، کلتوری داوای مافت بکەی دوژمنی و جێبەجێکردن ئەرکت فەرزە، ئەوا کۆمەڵگای کوردی زیاتر توشی وێرانی نەهامەتی قەیرانی قوڵتر دەبێتەوە، بەڵکو قەیرانەکان لەوەی ئێستا هەیە زیاتر دەبێت، پێویستە لەسەر دەسەڵاتی کوردی پێش کۆتایی هاتنی دەستببات بۆ چاکسازی ئەوەی بردویەتی بیهێنێتەوە، رەنگە گەل بە بردنی داهاتی برسی بکات، بەڵام خۆشی لێناخوات. "ئیبن خەلدون" لە پێشەکییەکەیدا (بەشی یەکەم، لاپەڕە ٦٧٥) دوو نمونە دەهێنتەوە لەسەر دەسەڵاتدارەکان کە لەسەر داهات و گیرفانی و رەنج و ماندوبوونی خەڵک ژیاون، دواجار کەپارەکەیان بردوون لێیان نەخواردوە، بەڵکو ئەودەسەڵاتدارەی وەریگرتوە چاوی بڕیوەتە سامانی دەسەڵاتدارە دزە هەڵاتوەکە هەموو لێی سەندوە و خواردویەتی، بۆیە ئێمە لێردا تەنها نمونەیەک لەو دوو نمونەیە دەخەینە ڕوو کە باس لەبەسەر هاتی فەرمان رەواکان دەکات لەسەردزینی ماڵی گەلەکەی خۆیان هیوادارم ئەوەی بردویانە بیهێنەوە بۆ ئەوەی لە دەسەڵادارانی کوردیش نەخورێت.

ئیبن خەلدوون دەگێرێتەوە: "دەیەمین پاشای حەفسیەکانی  ئەفریقا بەناوی (ئەبو یەحیا) هاتە سەرئەوەی کە لەسەڵتەنەت وازبهێنێت چوە میسر بۆ ئەوەی بتوانێ لە داخوازی خاوەنانی سغوری خۆرئاوا کەسوپایەکیان بۆ جەنگ لە دژی تونس کۆکردبویەوە هەڵبێت هەربۆیە چونی ئەبو یەحیا  بۆ تەڕبلوسی هەڵبژارد و ئەمەش لەکاتێکدا نیەتی خۆی بەنهێنی هێشتبویەوە۰ وە لەوێوە سواری کەشتی بوو گەیشتە ئەسکەندەریە و هەموو ماڵ و سامانی بیت المالی لەگەڵ خۆیدا بردبوو هەرچیش لەگەنجینەی ئەو نەتەوەیەدا بوو تەنانەت کتێبەکانیشی فرۆشتبوون و پارەکەی لەگەڵ خۆی بردبوو بۆ میسر. ئەوەبوو لەساڵی۷۱۹ (۱)دا گەیشتە لای مەلیک ناصر بن قلاون و مەلیک ناصریش بەخێرهاتنی کردوو لە پلەیەکی بەرزدا دایناو هاوکات کەم کەم لە ماڵ و سامانەکەی بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ وەردەگرت و, تائەوەبوو هەموو سامانەکەی لێسەندوو بێجگە لەو مووچەی ئەو ئەرکەی کە پێی سپێردرابوو پارەیەکی بۆنەمابوویەوە ۰ ئەوەبوو لەساڵی ۷۲۸ک دا مرد.

 ئەگەر دەسەڵات دانی ئەم هەرێمە سود لەکات وەرنەگرن ئەرکیان هەر روتاندنەوەی خەڵکەکەی بێت دواجار لە ئەبوو یەحیا چارەنوستان جوانتر نابێت، دروست کردنی قەیران بۆ خۆدەوڵەند کردنی خۆتان، ئەگەر نەتەوەی کوردیشی پێ زەلیل بکەن ئەوا هۆلاکۆیەک یان ستەمکارێکتان بۆدێت لەناوتان دەبات، کاتی ئەوەیە کۆتای پێبهێنن و ململانێکانتان وازلێبێنن، پارای بردوتانە  بیگێرنەوە، ئازا ئەوەیە پێشتر ئەوەی بردویەتی و لەسەر زۆنەکەی خۆی دابەشی بکات، بەسەر خەڵکەکەی خۆیدا دابەشبکات و لەنەهامەتی رزگاریان بکات. بوجە و داتی وڵات کەلەلاین بەرپرسانی ئەم وڵاتە بەبەردەوامی بێسەروشوێن کراوە، کەس نازانێ ئەو هەمو سەرچاوە دارایەکانی ئەم وڵاتە دەچن بۆکوێ؟ چی لێ بەسەردێ؟ کێ ئاگاداری ئەو داهاتانەیە؟ لەکاتێکدا نەوت دەفرۆشرێ و رۆژ لەدوای رۆژ باج  لەسەر هاوڵاتیان زیاد دەکرێ، بازار گران و سوتەمەنی دوهێندەی بەغدایە، لەم بارەیەوە لە رەوانشاد لەبارەی ونی ئەوداهاتوە بەم شێوەیە سەبارەت بەم دۆخە دەڵێ: ( ئێمە دەمانەوێ خەڵک بزانێ ئەو بوجەیە و داهاتی تری هەرێم چۆن سەرفکراوە و بۆ کوێ و بۆکێ و کەی و بۆچی و چۆن رۆیشتوە. ئەوان دەیانەوێ لە تاریکیدا گومی بکەن و لە خەڵکی بشارنەوە.) تا ئەم ساتە لەم کارە نەکەوتون بەردەوام کەس ئاگاداری ئەو داهاتەنیە کە لەم هەرێمە کۆدەکرێتەوە