05:30 - 24/01/2019
توركيا باكوورى كوردستان دەكاتە جوگرافياى هەژاران
بە گوێرەی دوو توێژینەوەیەكی مەیدانی كە دوو ناوەندی بواری راپرسی ئەنجامیداوە، 46.3% هاووڵاتیانی باكووری كوردستان پێیانوایە، لە ئێستادا ئابووری گەورەترین كێشەی توركیایە. بەرێوەبەری رێكخراوەكه‌ش دەڵێت:" یەكەمین جارە كێشەی ئابووری جێگای كێشەی كورد دەگرێتەوە بە مەزەندەی دەنگدەرانی كورد لە باكووری كوردستاندا".
ناوەندی لێكۆڵینەوەی كۆمەڵایەتی و سیاسی (SAMER) لە 16 شاری كوردی و ناوەندی سۆسیۆ پۆلۆتیك بۆ توێژینەوەی مەیدانی (SOSYO) لە چوار شاری گەورەی باكووری كوردستان (ئامەد – وان – ئورفا – ماردین) لەبارەی قەیرانی ئابووری توێژینەوەیەكیان ئەنجامداوە.
یوكسەل گەنج كە یەكێكە لە بەڕێوەبەرانی (SAMER) هەردوو توێژینەوەكەی ئەنجامداوە لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەرپرێس)دا دەڵێت:" 46.3% ئەو هاووڵاتیە كوردانەی پرسیارەكانیان ئاراستە كراوە، پێیانوایە كێشەی ئابووری لە ئێستا گەورەترین كێشەی توركیایە".
بە گوێرەی گەنج یەكەمین جارە بە رای دەنگدەری كورد كێشەی ئابووری گەورترین كێشەی توركیایە:" ئێمە زوو زوو توێژینەوەی مەیدانی دەكەین و راستەوخۆ لەگەڵ دەنگدەر قسە دەكەین. لە چەند راپرسیەكی پێشتر دەركەوت كە رێژەی ئەوانەی پێیانوایە كێشەی ئابووری كێشەی هەرە گەورەی توركیایە لە هەڵكشان دابوو".
راپرسی دەزگای (SAMER) كە ناوەندەكەی لە شاری ئامەد لە باكووری كوردستانە و لە نێوان 2 – 6 تشرینی دووەمی رابردوو لە 16 شاری كوردی ئەنجامدراوە، تیایدا بەشداربووان وەڵامی پرسیاری :" لە ئێستادا گەورەترین كێشەی توركیا چیە؟" داوەتەوە. بەگوێرەی راپۆرتی ناوەندەكە ئەنجامەكە بەم شێوەیە بووە: 46.3% دەنگدەران پێیانوابووە خراپی بارودۆخی ئابووری گەورەترینیانە. لەدوای ئەمە كێشەی كورد لە ریزبەندی دووەمیندا هاتووە بە رێژەی %16.4. كێشەی دیموكراسی بە پلەی سێیەم 10.4، شەڕ و توندوتیژی لە ریزبەندی چوارەم 10.3. كێشەی سیستەمی دەوڵەتیش لە ریزبەندی پێنجەمیندا هاتووە.
پێكهاتەی كۆمەڵایەتی لە كوردستاندا خۆی لەگەڵ بارودۆخی هەژاری و نەداری راهێنابوو
توركیا لە ئێستادا بە بارودۆخێكی ئابووری هێجگار قوڕس تێدەپەڕێت، بەڵام بۆ هاووڵاتی كورد سەرچاوەی كێشەكان كێشەی كوردە. بۆیە ئەگەر لە جێگای پرسیاری: گەورەترین كێشەی توركیا لە ئێستادا چیە؟ پرسیاری گەورەترین كێشەی باكووری كوردستان چیە؟ ئاراستەی بەشداربووان كرابووایە، لەوانە بوو ئەنجامەكە بەم شێوەیە نەبووایە. یوكسەل گەنج ئەم لێكدانەوەیە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" بێگومان ئەگەر پرسیارەكە تایبەت بووایە بە ناوچە كوردیەكان كێشەی كورد دەهاتە ریزبەندی یەكەمین".
لە رووی ئابووری ماوەیەكی زۆره شارەكانی كوردستان هەژارترین شوێنی نیشتەجێبوونی توركیان. بەڵام پێكهاتەی كۆمەڵایەتی لە كوردستاندا خۆی لەگەڵ بارودۆخی هەژاری و نەداری راهێنابوو. بەهۆی پەیوەندی كۆمەڵایەتی بەهێز ، رۆحی هاوكاری و هەرەوەزی كۆمەڵگای كوردی دەیتوانی بەشێوەیەك كاریگەری ئەم كێشەیە لەسەر ژیانی رۆژانەی و بژێوی خێزانەكان كەمبكاتەوە. لە دێهاتەكانی كوردستان كلتوور و نەریتی خاوەنداریەتیكردن لە یەكتر هەبووە. سەرەڕای هەبوونی شەڕیش دەیانتوانی بارودۆخی هەژاری تێبپەڕێنن و ژیانی خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن.
یوكسەل گەنج ئەم راستیە بەم شێوەیە راڤە دەكات:" لە كوردستاندا پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان زۆر بەهێز و بەرفراوانن، شوێنێكە جێگای خێزانی گەورەی لێدەبێتەوە. لە كوردستان رۆحیەتی هاوكاری و هەماهەنگی بەهێز بووە، هەموو ئەمانە ئاسەواری هەژاریان كەمتر كردۆتەوە".
ئەگەر دینامیكی كۆمەڵگای كوردستان ئەوەندە بەهێز بووە، ئەی بۆچی لە ئێستادا 46.3% دەنگدەران پێیانوایە كێشەی ئابووری گەورەترینیانە. ئایا بارودۆخی كۆمەڵایەتی لە باكووری كوردستاندا گۆڕانی بەسەردا هاتووە؟
بەڕێوەبەرەكەی دەزگای (SAMER) هۆكاری ئەنجامی راپرسیەكە بەم شێوەیە شرۆڤە دەكات:" توركیا بە قەیرانێكی گەورەی ئابووری تێپەڕدەبێت. گەورەترین ترسی هاووڵاتی لە ئێستادا بێكاربوون و ترسی نانبڕینە. لە هەردوو كەس كەسێك بەم شێوەیە بیر دەكاتەوە. هەروەها خەڵكی كورد لە رووی سیاسیەوە دەتوانێ كێشەی توركیا ببینێت، پێناسەی بكات و نایشارێتەوە".
لە دوای تێكچوونی پڕۆسەی ئاشتی و چارەسەری لە 22 تەمموزی 2015 دا، بارودۆخێكی تەواو جیاواز لە باكووری كوردستان هاتە ئاراوە. دوای نزیكەی سێ ساڵ شەڕ جێگای بارودۆخی بێ شەڕی گرتەوە. ئەمەش كاریگەری قەیرانی ئابووری لە باكووری كوردستان زیاتر دەكات بە بەراورد لەگەڵ ناوچەكانی دیكە لە توركیادا. یوكسەل گەنج لەمبارەیەوە دەڵێت:" بەهۆی شەڕی سێ ساڵی دوایی، میكانیزمی كۆمەڵگای كوردستان هەرەسی هێناوە، تاكی كورد رۆحی هەرەوەزی لا نەماوە، به‌دوای خه‌می خۆیه‌وه‌یه و خۆی دوورپەرێز دەگرێت".
هەروەها دەڵێت:" ئەم سێ ساڵەی شەڕ ئەنجامی بڵاوەپێكردنی هەرەوەزی ئابووری و كۆمەڵایەتی لێكەوتەوە. بەشێكی زۆری خەڵك ناچار كرا ژیان لە باڵەخانە و ناوەندی شارەكان بەسەر ببات. لەم شوێنانە پەیوەندی دراوسێیەتی لاوازە، پەیوەندی هەرەوەزی و هەماهەنگی لاوازە، بەم شێوەیە ئەو كەسانە لە پێداویستیەكانی ژیان كە لە دێهاتەكان و شوێنەكانی خۆیان بەدەستیان دەكەوت بێبەشبوون".
هۆكارێكی دیكەی لاوازبوونی كۆمەڵگای كورد بۆ بەرەنگاربوونەوەی قەیرانی ئابووری توركیا، بۆ تێكچوونی سێكتەرەكانی بەرهەمهێنان دەگەڕێتەوە، كە سەرەكیترینیان، كشتوكاڵ و ئاژەڵداریە. لە ئەنجامی كۆچكردنی خەڵك لە گوند بۆ شار كە لە پڕۆسەی شەڕی ئەم سێ ساڵەی دوایی زیاتر بووە، كۆمەڵگا لە بەرهەمهێنان دووركەوتۆتەوە، جووتیاری ناكات، بەهۆی قەدەخەكردنی كوێستانەكان ئاژەڵداری ناكات. لەهەمان كاتدا لە ئابووری ناو شارەكانیش بێ بەشن. یوكسەل گەنج پێیوایە دەزگا فەرمیەكانی دەوڵەت ئاماری تەواو و دروست ناخەنە بەردەست لەبارەی رەوشی ئابووری، بەتایبەتی ئەگەر مەسەلەكە پەیوەست بێ بە ناوچە كوردیەكان.
لەمبارەیەوە رێژەی بێكاری و نەبوونی بیمەی كۆمەڵایەتی بەم شێوەیە دەخاتەڕوو:" 18% خەڵك بێ كارە و بەدوای كاردا دەگەڕێت. ئەگەر خوێندكار و ژنانی ماڵیش بخەینە سەر ئەو رێژەیە دێتە واتای ئەوەی كە 60% كۆمەڵگادا لە پڕۆسەی بەرهەمهێنان دابڕاوە". هەروەها دەڵێت:" بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكانمان لە هەر پێنج كەس دوو كەس هیچ بیمەیەكی كۆمەڵایەتی نیە لە كوردستاندا. كارتی سەوز باشترین جۆری بیمەی كۆمەڵایەتیە. لەمبارەیەوە لە كوردستان لە هەر پێنج كەس تەنیا دوو كەس كارتی سەوزی هەیە. كەواتە دەكرێت بڵێین نیوەی كۆمەڵگای كوردستان هیچ جۆرە بیمەیەكی كۆمەڵایەتی نیە".
دەوڵەتی توركیا، لە بەرواری دامەزراندنی كۆمارەوە تا ئەمڕۆ نكۆڵی لە هەبوونی كێشەی كورد وەكو كێشەیەكی سیاسی، ئەتنیكی و كۆمەڵایەتی كردووە. بۆیە كێشەی ئابووری و هەژاریكردنی كوردی دروست كردووە تا لەكاتی پێویستدا بەكاریبێنێت. واتە كێشەی هەژاری كورد وەكو روویەكی نكۆڵیكردن لە كێشەی كوردی بەكارهێنانەوە. بە گوێرەی ئەم هەڵوێستەی دەوڵەت كێشەیەك بەناوی كێشەی كورد لە ئارادانیە، ئەوەی هەیە كێشەی ئابووری و دواكەوتنی ئابووریە لە باكووری كوردستان. دوای ئەوەی ئاكەپە دەسەڵاتی گرتەدەست و چەندین پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كوردی خستەڕوو. كە زۆربەی ئەوانەش بریتیبوون لە پاكێج، پلان و پڕۆژەی ئابووری.
لەمبارەیەوە یوكسەل گەنج رایەكی تەواو پێچەوانەی هەیە و دەڵێت:" دوای ئەوەی شارەوانیە كوردیەكان كەوتنە دەست سیاستمەدارانی كورد ویستیان جوڵەیەكی ئابووری بەپشت بەستن بە سەرچاوە ئابووریەكانی ناوچەكە پەیدا بكەن، بەڵام دەوڵەت بەبیانووی جیاواز رێگای نەدا".
بە گوێرەی یوكسەل، ئەگەر قەیران لە توركیا پەیدا ببێت پێش هەر ناوچەیەكی دیكە لە شارە كوردیەكان دەست پێدەكات. بەڵام ئەگەر لە ناوچەیەك وەبەرهێنان نەبێت ئەم ناوچەیە بەردەوام لە قەیران دایە. هەروەها دەڵێت:"لەم ساڵانەی دواییدا لەژێر ناوی بەرەوپێشبردنی ئابووری ناوچەكە حكوومەت چەندین پاكێجی راگەیاند، بەڵام ئەم پاكێجە هیچ خزمەتێكی بۆ خەڵك نەبوو، ئەو پاكێجانە خزمەتی بەو سیاسەتمەدارنە كرد كە نزیكی دەوڵەتن، لەناوچەكەدا ئەو كەسانەی كردە خاوەن سەروەت و ناسنامەی سەرمایەداری پێبەخشین".
سەرەڕای دواكەوتنی ئابووری باكووری كوردستان بە گوێرەی ناوچەكانی دیكەی توركیا، لەگەڵ دامەزراندنی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) هۆشیاری سیاسی، ئەتنیكی و كۆمەڵایەتی كورد پێشكەوتنی بەرچاوی بەچاوی خۆی بینی. حكوومەتە یەك بەدوای یەكەكانی توركیا لەبەرامبەر ئەم پێشكەوتنەی كۆمەڵگای كوردی هەستیان بە مەترسی كرد، راپۆرتەكانی پێشووی سەرۆكایەتی ئەركانی سوپای توركیا ئاماژەیەكە بەم راستیە، كە ترسی خۆی لە بەرەوپێشچوونی ئاستی خوێندەواری كورد و زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانی كورد نەشاردۆتەوە.
بەڕێوەبەری ناوەندی (SAMER) ئەم لێكدانەوەیە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" كاربەدەستانی تورك لەم ساڵانەی دواییدا بە ئاشكرا باسی ئەم شتانە دەكەن. ئەگەر بەبیرتان بێت لە ساڵانی رابردوو چەندین جار سەركۆمار تەیب ئەردۆغان داوای لە ژنانی تورك كرد تا زیاتر زاوزێ بكەن. هەروەها لە وەڵامی شارەوانیە كوردییەكاندا لەبارەی سوود وەرگرتن لە بەكارهێنانی سەرچاوە سروشتیەكاندا دەیگووت سنوور دادەنێین. دەوڵەت هەموو كاتێك زانابوون و رۆشنبیربوونی كورد بۆخۆ وەكو مەسەلەی مان و نەمان دەبینێت و بە ریسكێكی مەترسیداری دەزانێت".
هەر لەمبارەیەوە پێیوایە:" بۆ ئەوەی مەترسی پێشكەوتن و هۆشیاری كۆمەڵگای كوردی بخەنەڕوو، دەوڵەت رۆح و هەستی نەتەوەپەرستی لە ناو توركیا لە دژی كورد دەخاتە جوڵە. بۆ نموونە لەم ١٠ ساڵەی دواییدا كورد رووبەڕوی گەورەترین و رێكخراوەترین سیاسەتی جوداخوازی بۆتەوە".
هەموو ئاماژەكان ئەوە نیشان دەدەن كە دەوڵەتی توركیا بەمەبەست پەنا بۆ وەبەرهێنان نابات لە كوردستانی باكووردا. بۆیە كورد ئەگەر بیەوێت ئەم بارودۆخە تێبپەڕێنێت ناچارە بەدوای چارەسەریدا بگەڕێت و میكانیزمی ناوخۆیی جوگرافیا و كۆمەڵگای باكووری كوردستان بەكاربێنێت. یوكسەل گەنج ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە و پێیوایە:" چاوەڕێكردن بۆ ئەوەی دەوڵەت لە كوردستاندا كاری وەبەرهێنان بكات، یان چاوەڕێكردن بۆ ئەوەی دەوڵەت داهاتەكان لەگەڵ كوردستان بەیەكسانی دابەش بكات، خەیاڵە. بەتایبەتی لە بارودۆخی ئێستادا خەیاڵێكی گەورەیە. پووچەڵكردنەوەی سیاسەتی نادادپەروەرانەی دەوڵەت چ لە رووی وەبەرهێنان و چ لە رووی رێگادان بە پێشكەوتنی بواری كۆمەڵایەتی، بەیەكێتی كورد و كاركردنی هاوبەش رێگای لێدەگیرێت".
كوردستانی باكوور چ لە رووی سەرچاوەی سروشتی و چ لە رووی سەرچاوەی مرۆڤی هەژار نیە. ئەگەر شەڕوشۆڕ نەبێت و سیستەمێكی ئابووری تایبەت بە ناوچەكە دروست بكرێت شانسی هەڵسانەوەی ئەم جوگرافیایە بەهێزە. یوكسەل گەنج بۆ دروستكردنی ئابووری ناوچەكە بونیادنانەوەی هەماهەنگی و هەرەوەزی كۆمەڵگای كوردی بە مەرج دەزانێت و دەڵێت:" چاوەڕێكردنی دەوڵەت لەم قۆناغەدا هیچ بنەمایەكی راستی و واقیعی تێدانیە. دەبێت كۆمەڵگا و سیاسەتی كوردی ئاستەنگەكان تێبپەڕێنێت. تا مومكین بێت پێویستە كوردستان ببێتە جوگرافیایەكی دوور لە شەڕ. دەبێت كورد فێری بەكارهێنانی سەچاوەكان دابەشكردنی بێت. بۆ خراپكردنی كۆمەڵگای كوردی، بۆ رێگاگرتن لە پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی، بۆ كۆچبەركردنی كورد لە جوگرافیای خۆی دەوڵەت لە ئێستادا پەنا دەباتە بەر سیاسەتی برسیكردن و ئەسیملاسیۆن بەیەكەوە".