ڕاپۆرتی کوردستانی

01:29 - 22/03/2023

ئێران لە هەوڵدایە ڕێرەوی روبارەکانی سەرسنوری هەرێمی کوردستان بگۆڕێت‌

پەیسەر

ئاو بە ڕەگەزێكی پڕبایەخ دادەنرێت بۆ بەردەوامی ژیان، گرنگیەكەی ڕۆژ لەدوای ڕۆژزیاد دەکات لەگەڵ زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و پێشكەوتنی بوارەکانی شارستانی و ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی.

زۆربەی شارەزایان وادەڕوانن کە جیهان بەگشتی و خۆرهەڵاتی ناوەراست بەتایبەتی ڕووبەروی گەورەترین کێشەی کەمی ئاو دەبێتەوە و یەكێكە لەسەرچاوەكانی ململانێ‌ و هەڵگیرسانی جەنگ بەتایبەت ئەو وڵاتانەی دواکەوتون و هیچ پلانێکیان نیە بۆ چۆنیەتی گلدانەوەی ئاو.

دەبێتە مایەی هەڵكشانی كێبڕكێ‌ و ململانێ لە دۆخی تێکچونی بەرژەوەندیەكانیان لە نێوان دەوڵاتاندا، بەكارهێنانی ڕووبار لە بەشەكانی سەرەوەی و دەسبەسەراگرتنی ڕێڕەوی ئاوی و كۆنترۆڵكردنی هەمیشەی لەژێردەستی ئەو دەوڵەتانەدایە كەلەبەشی سەرەوەی ڕووبارەكەن بۆیە هەلومەرجی لەم شێوەیە پێویستی ڕێکخستن هەیە بەپێی یاسا نێودەوڵەتیەکان.

سنووری عێراق لەبەشی خۆرهەڵاتی (1300) كم سنوریەتی لەگەڵ ئێران ئەم ڕێژەیەش بەشێکی هەرە زۆری دەکەوێتە سنوری هەرێمی کوردستان لە بەشی خۆرهەڵاتی سنوری هەرێمی کوردستان، ئەم سنوورەش بەدرێژترین سنوری عێراق دادەنرێت لەگەڵ وڵاتە درواسێکانی و ئاڵۆزترین سنووریشە لە ناوچەکەدا كە وشكانی تێدا %94 وە لە %6 ئاو پێكدەهێنێت.

بە درێژایی سنووری نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان((27 )) رووباری هاوبەش هەیە كە لە ئێرانەوە هەڵدەقوڵێن کەگرینگتینیان ڕووباری زێی بچووك و رووباری سیروانە کە بەنداوی دوکان و دەربەندیخانیان لەسەر دروستکراوە، رووباری ئەڵوەند یەکێکە لە رووبارە کێشەلەسەرەکان سەرهەڵدانی ئەم كێشەیە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1905بەهۆی گەڕانەوەی گۆمی سوماڵ لەسەر سنور بۆ ئێران لەبەرامبەر هەریەكە لەناوچەی (هۆرین)و (قۆرەتوو)بۆ عێراق, تالەسەردەمی شا(محەمەد ڕەزای پەهلەوی) لەساڵی 1960 گەیشتە ڕێژەی وشك بوون بەهۆكاری سیاسی.پاشان دوای شەش مانگ جارێكی تر ئاوەكە بەردرایەوە.

سەرەتای ناکۆکیەکان لە نێوان هەردوو ووڵات دەستی پێكردووە دوای ئەوەی بەربەستی (خەسرەوی)لە دیوی ئێران دروست كرا, كەزۆربەی هەرەزۆری ئاوی ئەڵوەنی گلدایەوە لەخاكی ئێران .

رووبارەكانیش بەپێ ی شوێنی جوگرافیان بەسەر سنووری هەرێمی كوردستان و ئێران دابەشبوون بەم شێوەیە: لە ناوچەی سلێمانی (چۆمەكانی بەناوە سووتە، بانە، قزلجە، كەوڵە، زێی بچووك، چەمی بیارە و بەشێکی زۆر لە رووبارەکانی سنوری قەزای پشدەر و ماوەت .

ناوچەی گەرمیان (رووباری سیروان، چەمی زەمكان، عەباسان، قۆرە توو، ئەڵوەن، ئابی نەفت، كەنگیر، ترساق، گەنجان چەم، جان كولان.

ئێران بە مەبەستی فشاری سیاسی و ئابوری هەستاوە بە درووستكردنی چەندین بەنداو لەسەر ئەم رووبارانەوە جگە لەوە ئێران هەوڵدەدات ڕێرەوی ئەم روبارە نە بگۆڕێت، ئەوەش دەبێتە مایەی گۆڕینی ڕێڕەوی سروشتی ئەو ڕووبارانە هەروەها كاریگەریەكی خراپ دەكاتە سەر هەرێم وعیراق دەبێتە مایەی دابڕانی ئاودێری لە ڕووبارەكان كەمبوونەوەی بڕەكانی كە دەگاتە هەرێمی كوردستان دواتریش دەبێتە هۆی لەناوچوونی پرۆژە كشتوكاڵیەکان و پڕۆژەی بەخێوکردنی ماسی وکارگە پیشەسازیەکانی دروستکردن بیناکاری، كەپشت بە ئاوی ڕووبارەكان دەبەستن بەتایبەت ناوچە سنوریەکانی بەشی خۆرهەڵاتی پارێزگای سلێمانی.

لە گرینگترین ئەو پرۆژانەی كە ئێران درووستی كردووە لەسەر ئەو ڕێرەوە ئاویانە كە سەرچاوەكەی لە خاكی ئێران هەڵدەقوڵێت دەڕژێتە عێراقەوە ئامانەن: پرۆژەی گلدانەوەی قشڵاخ و پرۆژەی بەنداوی كرژال و پرۆژەی بریسۆ .کە بونەتە هۆی کەم بونی ئاو لە ناوچەکە ئێران لەسەر ئاوی (رووباری گۆڕە توو) هەستاوە بەدروستکردنی بەنداو کە نزیکەی ( 6 م3 /چركە) – (3 م3 /چركە ) کەمی کردوە بەمەش زیانێكی زۆری هەبووە بۆ سەر زەوی كشتووكاڵی.

جگە لەوە ئێران لە ساڵانی پێشوودا کاری کردوە و تائێستاش کار دەکات بۆ ئەوەی ئاوی سیروان بگوازێتەوە بۆ (كەرخە) (300000) هێكتار زەوی كشتوكاڵی ئاودێری دەکات لە ڕێگای بەنداوی كرمانشاە .

لە گرینگترین ئەو کێشەیان لەسەرە لە نێوان هەرێمی کوردستان – ئێران ئەمانەن: (رووباری گۆڕە توو و چەمی بناوە سووتە) کە ئێران بە بێ‌ هەماهەنگی لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستان چەند بەنداوێكی بچووكی لەسەر درووست كردون كە بووەتە هۆی كەمبوونی داهاتی ئاو لە هەرێمی كوردستان.

لە دواترین پڕۆژەی حکومەتی ئێران هەستا بە گرتنەوەی ئاوی زێ ی بچوک کە یەکێکە لە پێنج لقە سەرەکیەکانی رووباری دیجلە و پڕبایاخترین رووبارە لە پارێزگای سلێمانی بۆ پڕۆژە کشتوکاڵیەکان ( ماسی – ئاژەڵداری – باخداری)هتر.

کە زێی بچوكە: لە چیاكانی لاهیجانی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە هەڵدەقولێ‌ لەنزیك گوندی ماشان دێنە خاكی عێراقەوە، زێی بچوك لە دوو لقی سەرەكی پێكدێت یەكەیان چەمی تیت، كە لە ناوچەی سنوری نێوان عێراق و ئێران درووست دەبێ، دووەمیان چەمی ماوەت، قەلاچۆلان كە لە هەردوو لقی سیوەیل و گوگاسور پێكدێت.

كاتێك لەنزیك گوندی بەردە ین بەیەك دەگەن، زێی بچوك دەشتەكانی پشدەر و قەڵادزێی دەبڕێت بە دەربەندی ڕانیەدا كە بەنداوی دوكانی لەسەر درووستكراوە.

حکومەتی ئێران له‌سەر زێی بچوک لە خوار گوندی کۆلسە بەنداوێکی دروست کردوە کە دەکەوێتە بەشی رۆژئاوای شاری سەردەشت بەدوری 20 کم لە سنوری نێو دەوڵەتی عێراق – ئێران بە مەبەستی برەودان بە کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی کارە با بەرزیەکەی 117 م نزیکەی 400 ملیۆن مەتر سێجا ئاودەگرێت و بە کۆتا هاتنی بە نداوەکە 150 میگا وات کارە با بەرهەم دەهێنێت نزیکەی 11 ساڵە کاری تێدا کرێت وە نزیکەی 10 کەس گیان لە دەست داوە لە دروستکردنی ئەم پرۆژەیە وە لە ماوەی 2 ساڵی تر کۆتای بەکارەکانی دێت و بەتەواوەتی دەکەوێتە کار وە تاوەکوو بەنداوەکە پڕ دەبێت لەسەدا 75 ئاو کەم دەکات بۆ ناوچەکانی پشدەر ، و لە کاتی پڕ بوونیشی تەنها لە سەدا 25 کەم دەکات، حکومەتی ئێران بەتەمایە لە چەند ساڵی ئایندەدا پلانی گلدانەوەی ئاو دابڕێژێت بۆ دەریاچەی ئۆرمیە.

بەمەش گەر حکومەتی هەرێم بە ماستەر پلانێکی بەنداوی کار نەکات مەترسیەکانی کەم بوونی ئاو ڕۆژ لەودوای ڕۆژ زیاد دەکات، سیاسەتی ئاوی ئێران ئاسەواری خراپی لەسەر پەیوەندی نێوان هەرێم و ئێران جێدەهێڵێت، چونكە ئێران زێدەرەوی لە سوود وەرگرتن لە ئاوی سەرسنورەکان کردوە و ڕێكەوتنەكانی سەبارەت بە چۆنیەتی سوود وەرگرتن لە ڕێرەوە ئاویە سنووریەكانی پێشلكردووە.

ڕەنگە لە چەند ساڵی ئایندەدە گەورەترین گرفتی ئاو توشی هاوڵاتیان ببێت بەتایبەت ئەو ناوچانەی پشت بە ئاوی زێ ی بچوک دەبەستین و پەلەکردن لەتەواوکردنی ئەو بەنداوە پێشنیار کراوانەی سنوری قەزای پشدەر کە لەساڵی 2009 حەوت پڕۆژەی دروستکردنی بەنداوی بۆ پێشنیار کراوە وبریاری دروستکردنیان دراوە بەڵام تاوەکوو ئێستا دەست بەجێ کردنی نەکراوە .

لە گرینگترین ئەو بەنداوانە هەردووک بە نداوی دەڵگەو بەنداوی بەلک:

یەکەم: بەنداوی دەڵگە بە دووری بەدووری 19.5 كم لە سنووری ئێران (لەسەر زێی بچوك بوونیاد دەنرێت کە دەکەوێتە بەشی باشووری خۆرهەڵاتی گوندی دەڵگە و باشووری خۆرهەڵاتی شاری قەڵادزێ‌ .

دووەم : بەنداوی بەلك دەكەوێتە سەروی ڕووباری ژاراوە، کە لقێكە لە لقەكانی زێیی بچوك لەڕوی جوگرافیەوە دەكەوێتە باكوری خۆرهەڵاتی شاری قەڵادزێ‌.