01:30 - 17/01/2019
كوردانی خۆرئاوا خوازیارن وه‌كو هه‌رێمی كوردستان سه‌ربه‌خۆ بن
بە لەبەر چاوگرتنى بارودۆخى سياسى خۆرئاوای
كوردستان و سوريا، هەروەها بە لەبەرچاوگرتنى ئەو بڕيارە نێودەوڵەتيانەى دەرهەق بە
سوريا گيراون، هيچ زەمينەيەكى سياسى و ياسايى لە ئارادانییه، بۆ دروستكردنى
ناوچەيەكى ئارام لە خۆرئاوای كوردستان وەكو لايەنى توركى چەند رۆژێكە باسى دەكات.
تاكە دەريچە بۆ كۆتايى هاتنى قەيرانى سوريا چارەسەريەكى سياسى گشتگيرە.
تويتەكەى دۆناڵد تره‌مپ سەرۆكی ئەمریكا
دەربارەى دروستكردنى "ناوچەى ئارام" لە خۆرئاوای كوردستان، چەندين
لێكدانەوە و خوێندنەوەى هێناوەتە گۆڕێ. كورد و تورك هەريەكە دەخوازێت ئەو
خوێندنەوەيە بۆ "ناوچەى ئارام" بكات كە خۆى دەخوازێت و لە بەرژەوەندى
خۆى دايە. بەڵام كاتێك لە روانگەى سياسى و ياسايى سەيرى بارودۆخەكە دەكەين،
دەگەينە ئەو ئەنجامەى زەمينەى دروستكردنى ئەم ناوچەيە بەهيچ شێوەيەك لە ئارادانيیە.
بە گوێرەى ياسا و عورفى نێودەوڵەتى
"ناوچەى ئارام" پێويستى بە دوو مەرج هەيە. مەرجى يەكەم، پەيوەندى بە دوو
لايەنى كێشەدار هەيە، كە دەبێت ئەم دوو لايەنە رازى بن لەسەر دامەزراندنى
ناوچەيەكى ئارام لەژێر چاودێرى و سەرپەرشتى نێودەوڵەتى. هەروەها دەبێت ئەو دوو
لايەنە هۆكار و بيانووى خۆيان پێشكەش بكەن، كە تەنيا پەيوەندى بەو دوو لايەنە
هەبێت و لەدژى بەرژەوەندى لايەنى سێيەمدا نەبێت. بە لەبەرچاوگرتنى ئەم راستيەدا
بەهيچ شێوەيەك زەمينەيەكى بەم جۆرە لە خۆرئاوای كوردستاندا بوونى نيیە. سوريا بە
خوێندنەوەى توركيا بۆ دروستكردنى ناوچەيەكى ئارام رازى نيیە.
ئەگەر چاوێك بە رێككەوتنى
"ئادانا" لە نێوان هەردوو وڵات بخشێنینەوە، كە لە ٢٠ تشرينى يەكەمى ساڵى
١٩٩٨ لە نێوان هەردوو وڵاتدا واژۆ كراوە (بۆ لێدانى پەكەكە لە ناو سوريادا)
ماددەيەك نابينين كە باس لە "ناوچەى ئارام" بكات. ئەگەر گريمانە بكەين
كە توركيا دەتوانێ رووسيا رازى بكات بۆ ئەوەى گوشار لە رژێمى سوريادا بكات تا بە
گوێرەى ويستى توركيا، بە دامەزراندنى ئەم جۆرە ناوچەيە رازى بێت. ئەوە ديسان
كۆتايى مەسەلەكە نییه، چونكە فەڕەنسا و بەريتانيا كە ئەندامى هەميشەيى ئەنجوومەنى
ئاسايشى نێودەوڵەتين و مافى بەكارهێنانى ڤیتۆيان هەيە، رازى نابن بەم جۆرە
ناوچەيە. هەروەها لە ئێستادا پەيوەندى رووسيا – توركيا لەو ئاستەدا نییه تا
رووسيا خزمەتێكى بەم شێوەيە بە توركيادا بكات.
مەرجى دووەمييش، دروستكردنى ناوچەيەكى
ئارامە بە بريارى ئەنجوومەنى ئاسايشى نێودەوڵەتى بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەم وڵاتەى كە
ناوچەكەى تيادا دروست دەكرێت، ئەمە لە كاتێكدا روودەدات كە سەرۆكايەتى ئەم وڵاتە
تووشى گۆشەگيرى بێت و كۆمەڵگاى نێودەوڵەتى وەكو سەرۆكێكى ناشەرعى سەيرى بكات. تا
حوزەيرانى ٢٠١٨ جيهان و كۆمەڵگاى نێودەوڵەتى وەكو سەرۆكێكى ناشەرعى سەيرى
"بەشار ئەسەد" سەركۆمارى سورياى دەكرد. بەڵام دواى رێككەوتنى رووسيا –
ئەمريكا لەسەر دروستكردنى چەند ناوچەيەكى "كەمكردنەوەى گرژى" لەناو
سوريادا ئەم زەمينەيە لەبارچوو. چونكە بە گوێرەى رێككەوتنى ئەم دوو وڵاتە زلهێزە
كە لە حوزەيرانى ٢٠١٨ كراوە، هەريەك لە وڵاتانى ئەمريكا، يەكێتى ئەوروپا، ميسڕ، وڵاتانى
كەنداو و ئۆردون رازين بە مانەوەى ئەسەد لەسەر دەسەڵات تا ئەو كاتەى ماوەى
سەرۆكايەتى تەواو دەبێت.
ئەگەر بڵێين ئەمريكا لەژێرەوە رەزامەندى
نيشانداوە (وەكو تورك بە ناڕاستەوخۆ ئاماژەى پێ دەكات) تا ناوچەيەكى ئارام
بەگوێرەى ويستى توركيا دروست بكات، ئەم دوو مەرجە بوونيان نەبێت، چۆن ئەم ناوچەيە
دەبێتە واقيع؟ ئايا رێگا و دەريچەى ديكە هەيە؟
لە ئێستادا كە رۆڵى رووسيا لەناو سوريا
و ناوچەكە بەگشتى لە هەڵكشان دايە، هەروەها ئێران وەكو ئەكتەرێكى بەكاريگەر لە
گۆڕەپانەكە دايە، رژێمى ئەسەد ئەگەر بە لاوازيش بێت رەوايەتى وەرگرتۆتەوە، چۆن
دەكرێت ناوچەيەكى بەم شێوەيە دروست بكرێت؟ بێگومان هەموو ئەمانە دامەزراندنى
ناوچەيەكى ئارام ئەوەندەى ديكە زەحمەتر دەكات.
كارتى خەڵكى سڤيل
لە جوگرافيايەكى وەكو خۆرئاوا و سوريادا
كە شەڕ و توندوتيژى تەنگى پێ هەڵچنيووە و كێشمەكێش و ناكۆكى نێودەوڵەتى گەيشتۆتە
لوتكە، كاتى خەڵكى سڤيل، كارتێكى گرنگە. ئەم كارتە دەتوانێ گوشارى گەورە بۆ سەر
لايەنى بەرامبەر دروست بكات. هەروەها بەگوێرەى بەرژەوەندى، پێگە، هێز و لێزانى ئەو
لايەنە بەكاردێت كە ئەم كارتەى لەبەرە دەستدايە. بەگوێرەى بارودۆخى خۆرئاوای كوردستان،
بەتايبەتى ئەو رووبەرەى (٢٠ ميلەى) كە ئاماژەی پێدەكرێت بۆ ئەوەی ناوچەى ئارامى
لەسەر دروست بكرێت، لايەنى كوردى خاوەنى ئەم كارتە بەهێزەيە ئەگەر بزانێت بەكارى
بێنێت. زۆربەى خەڵكى ئەم ناوچانە بە كورد، عەرەب و ئەتنيكى و مەزهەبەكان لايەنگرى
لە بەڕێوەبەرايەتى خۆسەر و هێزەكانى سورياى ديموكراتى دەكەن.
تويتەكەى ترەمپ شتێكى نوێ
نییه
ناوچەى ئارام كە ترەمپ ئاماژەى پێدەكات
و شرۆڤەكانيش وەكو سوپرايز لە قەڵەمى دەدەن، شتێكى نوێ نییه. لەكاتى كەمپينى
هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى ئەمريكا، ترەمپ بەڵێنى دروستكردنى ئەم ناوچەيەى دابوو لە
ئەگەرى بوونى بە سەرۆكى ئەمريكادا. چەندين جار ترەمپ كاتێك قسەى بۆ لايەنگرانى
دەكرد ئەم رستەيەى دووبارە كردەوە:" ئەگەر بوومە سەرۆك، ناوچەيەكى ئارامى
بەرفراوان دروست دەكەم، پێويستە وڵاتانى كەنداويش تێچوونى ئەم ناوچەيە بگرنە
ئەستۆ" ئەگەر گريمانەى ئەوە بكەين كە ترەمپ لەبارەى دروستكردنى ناوچەيەكى
ئارام جديە، پرسيارى ئايا كەنداو (بەتايبەتى عەرەبستانى سعودى و ئيمارات) ئامادەیە
تێچووى ئەم ناوچەيە لە ئەستۆ بگرێت كە بە سەركەوتنى توركيا و قەتەڕ تەواو دەبێت؟
بەساددەيى لە وەڵامى ئەم پرسيارەدا دەگەينە ئەم ئەنجامە:" نەخێر نا مومكينە
وڵاتانى كەنداو خۆيان بخەنە ژێر ئەم بارە".
لەهەمان كاتدا، دۆناڵد ترەمپ لە ١٦
تەمموزى ساڵى ٢٠١٨دا، لە هیلسنكى كۆبوونەوەى لوتكەى لەگەڵ ڤلاديمێر پۆتين سەرۆكى
رووسيا ئەنجامدا، پێشنيارى دامەزراندنى ناوچەى ئەمنى بۆ هاوتا رووسيەكەى كرد،
بەڵام لايەنى رووسى سەر لەبەرى پێشنيارەكەى رەتكردەوە و بە مەترسى زانى بۆ سەر
يەكێتى خاكى سوريا.
ئايا مۆدێلى عێراق بۆ
سوريا چارەسەرە؟
جێمس جێڤرى نوێنەرى ئێستاى ئەمريكا بۆ
شەڕى داعش كە جێگاى برێت ماكگۆركى گرتەوە، لە ١٩ شوباتى ساڵى ٢٠١٦دا لەژێر
ناونيشانى "زەمينەى ياسايى بۆ دامەزراندنى ناوچەى ئارام" پڕۆژە
پێشنیارێكی بڵاوكردەوە. تيايدا داوا دەكات قەيرانى سوريا لەسەر شێوازى مۆدێلى
حوكمڕانى لە عێراقدا (سەرۆكايەتى كۆمار، سەرۆكايەتى حكوومەت، سەرۆكايەتى پەرلەمان)
چارەسەر بكرێت. هەروەها جێڤرى پێشنيارى دروستكردنى ناوچەيەكى دژە فڕين دەكات لەسەر
ئاسمانى خۆرئاوادا، بەبێ وەرگرتنى رەزامەندى لە رووسيا و حكوومەتى ديمەشق. ئەمەش
لە رووى پراكتيكيدا ئاڵۆزيەكان زياتر دەكات و ئاسۆى چارەسەر بەرتەسكتر دەكاتەوە.
هەروەها ناشكرێت لە رووى ياساى نێودەوڵەتى ئەم ناوچەيە بەبێ رەزامەندى رووسيا
دروست بكرێت، چونكە رووسيا ئەندامێكى هەميشەيى ئەنجوومەنى ئاسايشى نێودەوڵەتيە و
دەتوانێ بە بەكارهێنانى مافى ڤیتۆ كردن رێ لە دەركردنى ئەم بڕيارە بگرێت.
ديسان لايەنى توركى جگە لەو مۆدێلەى كە
پێيوايە لە بەرژەوەندى خۆى دايە بۆ دروستكردنى ناوچەى ئارام چەند مەرجێكى هەيە. ئه‌ردۆگان
لە لێدوانەكەى ١٥ كانوونى دووەمى ٢٠١٨ مەرجەكانى توركيا بەم شێوەيە
دەخاتەڕوو:" ناوچەى ئەمنى لەو كاتەدا دروست دەكرێت ئەمريكا و هاوپەيمانى
نێودەوڵەتى بە پارە و كەلوپەلى لۆجستيى پشتگيرى توركيا بكات". سەبارەت بە
مەرجەكانى توركيا ئەگەر لێداون و كاردانەوەكانى وڵاتانى ئەوروپا لە ماوەى چەند
رۆژى رابردوو، بەتايبەتى فەڕەنسا و بەريتانيا بێنينە بەرچاوى خۆمان دەگەينە ئەو
ئەنجامەى كە ئەوروپا نەوەكو هيچ پشگتيريەكى توركيا ناكات لەمبارەيەوە، بەڵكو لەدژى
هەر جوڵەيەكى توركيا دەوەستنەوە بە هەرناوێك بێت بۆ هاتنە ناو خۆرهه‌ڵاتى فوڕاتدا.
خۆرئاوا چاوى لەناوچەيەكى
ئارامی وەكو هەرێمى كوردستانە
ئەگەر بە گوڕيش نەبێت هەندێك لە
سەركردەكانى خۆرئاوای كوردستان، باس لەو ناوچە ئەمنییه دەكەن كە لە ساڵى ١٩٩١
دواى كۆچڕەوە مليۆنییه‌كە لە هەرێمى كوردستان دروست كرا. بەڵام لە نێوان بارودۆخى
ئەوساى هەرێمى كوردستان و بارودۆخى ئەمڕۆى خۆرئاوای كوردستان ئاسمان و رێسمان
جياوازى هەيە.
لە ساڵى ١٩٩١دا، رووسيا لەو پەڕى
لاوازيدا بوو، بەبێ ئەوەى رووسيا پەنا بۆ بەكارهێنانى مافى ڤیتۆكردن ببات، ئەمريكا
سەركەوتوو بوو لە رازيكردنى زۆربەى وڵاتانى ئەندام لە ئەنجوومەنى ئاسايشدا. جگە
لەوەى زياتر لە ٢٣ هەزار سەربازى ئەمريكى، بەريتانى و لە عێراقدا هەبوو. سوپاى
عێراق تواناى بەرەنگاربوونەوەى هاوپەيمانییه‌تى نێودەوڵەتى نەمابوو. لەهەموو
ئەمانە گرنگتريش سوپاى عێراق بە ئارەزوومەندا لە خاكى كوردستاندا كشايەوە.
بۆيە زەحمەتە بتوانرێت وەكو كوردانى خۆرئاوا
دەخوازن مۆدێلى ناوچەیەكی هاوشێوەی هەرێمی كوردستان لە خۆرئاوادا دووبارەبێتەوە.
بڕيارە نێودەوڵەتيەكان
سەبارەت بە سوريا رێگا بە دروستكردنى ناوچەى ئارام نادەن
لە ٢١ تشرينى دووەمى ٢٠١٥ ئەنجوومەنى
ئاسايشى نێودەوڵەتى بە كۆى دەنگەكانى بريارى ژمارە (٢٢٤٩) دەربارەى سوريا دەركرد.
بە گوێرەى ئەم بريارە بۆ رێگرتن لە هێرشەكانى داعش وڵاتانى جيهان دەتوانن سوپاى
خۆيان بەبێ رەزامەندى ديمەشق رەوانەى ئەم وڵاتە بكەن. بەڵام ترەمپ چەندين جارە لە
تويتەكانيدا دووپاتى دەكاتەوە كە داعش كۆتايى پێهاتووە، بۆيە لە ئێستادا ئەم
بڕيارە هيچ پاڵپشتيەكى ياساى نەماوە. ئەمەش كاريگەرى لەسەر هەر جوڵەيەك دەبێت كە
ئەمريكا بخوازێت جێبەجێى بكات، ئەم وڵاتە تووشى شه‌رمه‌زاری و شەرعيبوون دەكات.
هەروەها ئەنجوومەنى ئاسايشى نێودەوڵەتى
لە ٣١ ئابى ٢٠١٥ بڕيارێكى ديكە بە ژمارە ٢٢٥٤ پەيوەست بە بارودۆخى سوريا دەركرد.
لە سايەى ئەم بڕيارەدا چوار ناوچەى "كەمكردنەوەى گرژى" لە سوريا
دروستكران، بەمەبەستى گەياندنى پێداويستى مرۆڤايەتى بە هاووڵاتيانى ئەو شوێنانەى
بەهۆى شەڕ گەماڕۆ دراون.
ئەگەر زەمينەى ياسايى و
سياسى نییه، مەبەستی ترەمپ لە وروژاندنی ناوچەی ئارام چیە؟
ئەگەر زەمینەی دروستكردنی ناوچەی ئارام
بەتایبەتی وەكو ئەوەی توركیا دەیەوێ لە ئارادانیە، بۆچی ترەمپ ئەم باسە دەوروژێنێت
و هەموو لایەنەكانیش دەردەسەری لەگەڵ دەكەن؟ ئایا ترەمپ و دەوروبەرە نزیكەكەی ئەمە
نازانن؟ ناكرێت سوپەر هێزێكی وەكو ئەمریكا ئەمە نەزانێت و دركی بەم راستیە
نەكردبێت!
یان ترەمپ بە ناوچەی ئارام دەخوازێت
پەیامێكی دیكە بدات و دەرگا لەبەر وروژاندنی باسێكی دیكە بكاتەوە؟ كە ئەمەیان رێی
تێدەچێت و ئەگەرێكی بەهێزە.
دەكرێت ئەمریكا بە وروژاندنی ناوچەی
ئارام بخوازێت سەرەنجی رای گشتی جیهان بێنێتە سەر سوریا، لەم سۆنگەیەشەوە بخوازێت
ئاسۆكانی چارەسەری لەناو سوریادا بخاتەڕوو. ئەگەر چاوێك بەكاردانەوەكانی دوای
بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا بخشێنین، دەتوانین ئەم راستیە چاكتر ببینین.
هەموو كاردانەوەكان لە روانگەیەكی مرۆڤایەتی هەڵوێست دەنوێنن و زۆربەیان هاوخەمی
نیشان دەدەن، نەوەكو كورد رووبەڕوی كۆمەڵكوژی بكرێتەوە و داعش سەرهەڵبداتەوە. بۆیە
دەكرێت بڵێین ئامانجی شاراوەی تویتەكەی ترەمپ زەمینە خۆشكردن بێت بۆ گەڕان بەدوای دۆزینەوەی چارەسەری سیاسی لە سوریادا،
كە ئەمەشیان بەبێ هەماهەنگی رووسیا – ئەمریكا مەحاڵە بەدینایەت. ترەمپ بخوازێت لەم
رێگایەدا هانی رای گشتی جیهان بدات تا فشارەكانی بخاتە سەر رووسیا بۆ ئەوەی لەم
مەسەلەیە بێتە پێشەوە. دەشكرێت بڵێین لێدوانەكانی سێرگی لاڤرۆڤ لە رۆژی 16 كانوونی
دووەمی 2019 كە باس لە پێویستی چارەسەری كێشەی كورد لە خۆرهه‌ڵاـی ناوەڕاست دەكات
ئاماژەیەك بێت بەم خوێندنەوەیە.
بەڵام پێناچێت ئەمەی سەرەوە تاكە
ئامانجی وروژاندنی ناوچەی ئارام بێت، لەوانەیە زەمینە خۆشكردن بۆ بێدەنگكردنی ئه‌ردۆگان
ئامانجێكی دیكە ترەمپ بێت لەم یاریەدا. هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی توركیا لە 31
ئاداری داهاتوو ئەنجام دەدرێت. توركیا بە قەیرانێكی ئابووری توند تێپەڕدەبێت و
رێژەی بێكاری لە هەڵكشان دایە، لیرەی توركیا بە دۆخێكی ناسەقامگیر تێدەپەڕێت كە
كاریگەری لەسەر هەناردەكردنی كاڵای توركی كردووە بۆ دەرەوە. بۆ ئەوەی خراپی دۆخی
ئابووری كاریگەری لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن نەبێت، ئه‌ردۆگان دەخوازێت بە
داگیركردنی رۆژهەڵاتی فوڕات كێشە ناوخۆیەكان لە بیر دەنگدەر بباتەوە، بەتایبەتی
هەڵكشانی شەپۆڵی نەتەوەپەرستی توركیا لە ئێستادا لەگەڵ ئەم راستیە دێتەوە.
ئەگەر لە ئێستادا پڕۆسەیەكی چارەسەری بۆ
سوریا دەست پێبكرێت و كورد بە فەرمی بانگهێشتی سەر مێزی گفتوگۆ بكرێت، گورزێكی
گەورە دەبێت بۆ ئه‌ردۆگان، باجەكەشی هەرچیەك بێت ئه‌ردۆگان قەبوڵی ناكات. بۆیە
ترەمپ دەخوازێ بە بیرۆكەی ناوچەی ئارام رێگای دوور نزیك بكاتەوە، ئه‌ردۆگان
لەبەردەم ناوخۆی توركیادا وەكو رووسپیەك دەربخات. بەلانی كەم لەم قۆناغەدا نەهێڵێت
پڕۆسەی ناو سوریا بە زیانی ئه‌ردۆگان بشكێتەوە.