ده‌ره‌نجامه‌كانی دیالۆگی كورد و شیعە له‌ نه‌جه‌ف‌

پەیسەر

وەک بەشێک لەدیالۆگ بۆ ئاشتیی کۆمەڵایەتی لەعێراقدا، ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) بەهاوبەشی لەگەڵ سەنتەری عەشتار بۆ پشتیوانی دیموکراتی، سەردانی شاندێكی باڵای کوردی لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ نەجەف لە ماوەی 25 تا 26 ی حوزەیرانی 2022 ڕێکخست. شاندەكە پێکهاتبوو لە چەند سەرکردەیەكی  پارتە سیاسییە کوردییەکان و ئەکادیمیستان و رێكخراوانی کۆمەڵگەی مەدەنی.
 
لە ڕۆژی یەکەمی سەردانەکەدا شاندی کوردی لەگەڵ کۆمەڵێک لە سەرکردەی هێزی سیاسی و ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پسپۆڕانی ئەکادیمی نێو پێكهاتەی شیعە کۆبووەوە. لەسەرەتای مێزگردەكەدا هەردوو سەرۆکی ناوەندی عەشتار و ئینستیتیوتی مێری جەختیان لەسەر گرنگی دیالۆگی نێوان پێکهاتەکانی عێراق کردەوە،  بەتایبەتی لەم کاتەدا کە عێراق تووشی چەندین قەیرانی سیاسی و کۆمەلایەتی و ئابووری و ژینگەیی بووەتەوە. ئاماژەیان بەوەدا کە ئەم دەستپێشکەری و سەردانەی شاندەكە فەرمی نییە، بەڵکو ئامانج لە دروستکردنی ژینگەیەکی گونجاوە بۆ پشتیوانیکردن لە دیالۆگی بنیاتنەر و گەڕان بەدوای چارەسەر بۆ کێشە کەڵەکەبووە درێژخایەكان و پێشکەشکردنی پێشنیازی سیاسی بۆ داڕێژەرانی پۆڵەسی و بڕیاردەران. کۆبوونەوەکە بەپێی ڕێنماییەکانی چاتام هاوس ئەنجام درا، واتە زانیاری و دەرەنجامەکانی دیالۆگەکە دەكرێ بڵاوبکرێتەوە بەڵام بەبێ ناوهێنانی خاوەن گوتەكان. لە رۆژی دووەمی سەردانەكەدا، ئەندامانی شاندە كوردیەكە لە پانێلێكدا بەشداری لە دیالۆگێكی كراوە كە لە چەندین كەنالی راگەیاندندا راستەوخۆ پەخشكران یان دواتر راپۆرتی هەوڵیان لەسەر بڵاو بووەوە.

گرنگترین خاڵەکانی دیالۆگ لە هەردوو كۆبوونەوەدا ئەوانەن:
1- هەردوو پێکهاتەی شیعە و کورد لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقدا پەیوەندییەکی دوورودرێژیان هەبووە و  خەباتی هاوبەشیان لە دژی دیکتاتۆرییەتیەت ئەنجامداوە. سەرکردە و هێزە سیاسیەکانی کوردستان و شیعەکان بینای دەوڵەتی عێراقیان کردەوە، بە یەکەوە سەرپەرشتی نووسینەوەی دەستووریان کرد. بەڵام لە چەند ساڵی ڕابردوودا، بەتایبەتی دوای دوا هەڵبژاردنی پێشوەخت، ئەم پەیوەندییە بە گشتی گرژیی تێکەوتووە، ئەگەر ئاوا بڕوات بەرەو ئاڵۆزتری دەچێت. دینامیکیەتی پەیوەندیەكان لە نێوان پێکهاتەکانی عێراقدا گۆڕاون نەوەی پێگەیشتووی ئێستا زۆر جیاوازە لە نەوەی کۆن، نەوەی نوێ ئەوەندە بایەخ بە ڕابردوو نادات و گرنگی و قووڵایی پەیوەندییەکانی نێوان پێکهاتەکان بۆ ئەوان وەک جاران پیرۆز نیە. هاوکات وشیاری سیاسی و کۆمەڵایەتی ڕوویان لەزیادبوون کردووە، بۆیە بەرپرسیارێتی هێزە سیاسیەکانە کە کێشە و کەلێنەکانی سیستمی حوکمڕانی دەستنیشان بکەن. خاڵە ناکۆکەکان و هاوبەشەکان دیاری بکەن بۆ ئەوەی بخرێتە خزمەت حوکمڕانییەکی باشەوە و لە خزمەتی ئاشتی کۆمەکۆمەڵاتی و پێکەوە ژیان بێت بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێکی مۆدێرن و کە یاسا تێیدا سەروەر بێت.
2 – بنیاتنانی دەوڵەتی عێراق بەرپرسیارێتییەکی گەورەیە كە لە ئەستۆی هەموو لایەنە سیاسییەکان و سەرکردەکانیانە. ناسەقامگیریی سیاسی لە ئارادایە و عێراق پێویستی بە دووبارە دامەزراندنەوەی سیاسەتی دەوڵەت هەیە بەرامبەر بەهاولاتیان و خزمەتگوزاریەکان و سەروەرکردنی دەستوور و یاساکان.
3- عێراق وڵاتی پێکهاتەکانە و هەر پێکهاتەیەک دەبێت ئەوی تر قبوڵ بکات، فەلسەفەی حوکمڕانی لە عێراقی دوای ڕووخانی ڕژێم لەسەر بنەمای “ڕیککەوتن، هاوبەشی و هاوسەنگی” دامەزراوە و ئەمە ئەو بنەمایانەیە کە ئێستا عێراق پێویستی پێیەتی.
4 – زۆرێک لەبەشداربووان جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە کە پێویستە سەرکردە سیاسییەکانی هەرێم ئەرکە داراییەکان بەرامبەر بە حکومەتی ناوەند جێبەجێ بکەن، لە هەمان کاتدا حکومەتی ناوەندیش پێویستە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە مافە دارایی و دەستووریەکانی هەرێم جێبەجێبکات.
5 – هەندێک لەبەشداربووان جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە کە هێزە سیاسییە شیعەکان  و نوێنەرانی پەرلەمان لەژێر فشاری شەقام و دەنگدەرانیان دان بەهۆی ئەوەی زۆر ” تەنازولات بۆ کورد” دەکەن. داوایان لە سەرکردایەتی هێزە سیاسیەکانی کوورد ئەوەبوو کە ئەوەندە تووشی شەرمەزاریان نەکەن بەرامبەر کۆمەڵگە و دەنگدەرانیان. ئەو نموونەیەی کە لە کۆبوونەوەکەدا دووبارە دەبوویەوە مەسەلەی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای ئیتیحادی بوو بە شێوازی بژاردەیی.
6- دەبێت هەوڵێکی دەستەجەمعی هەبێت بۆ دۆزینەوەی فاکتەری هاوبەش بۆ جێبەجێکردنی بابەتە دەستووریەکان، کە هەموویان لەسەری ڕێککەوتوون. کێشەکە لە دەستوور دانیە، بەڵکو لەنەبوونی متمانەیە لە نێوان لایەنە سیاسیەکان دایە و لە ناتەبایی پەیوەندییەکانی هێزە سیاسیەکان و قەیرانی ئەمنیەكاندایە کە بەسەر عێراقدا هاتن. کاتێک متمانەیەکی ڕاستەقینە دروست دەبێت لە نێوان لایەنەکان ئەو کاتە تێگەیشتنەکانیش لەسەر دەستوور گۆڕانیان بەسەردادێت. پێویستە هێزە سیاسییەکان کار بۆ گەڕاندنەوەی متمانە لە نێوان پێکهاتەکان بكەن بۆ ئەوەی تتێگەیشتنە دەستوورییەکان زیندوو بكرێنەوە و جێبەجێ بکرێن. دەتوانرێت  ئەم ئامانجانە بەدەست بهێنرێن ئەگەر دەوڵەتی هاوڵاتیبوونمان دامەزراند، کە هەموو هاوڵاتیەک بەشداری لە بڕیار بکات و سامان بە دادپەروەرانە دابەش بکرێت.
7- دیالۆگ پێویستییەکی مرۆیی و شەرعی و ستراتیژی و نیشتیمانیە، ناتوانرێت وڵات پێش بکەوێت ئەگەر  دیالۆگ و بەشداری گشتی تێدا نەبێت. هەرچەندە هەموومان هاوکار بووین لە ڕووخانی ڕژێم، بەڵام دەبێت دانبنێین کە شکستمان هێنا لە  بنیاتنانی نیشتیمان  و بەڕێوەبردنی هەمەچەشنیی و جێبەجێکردنی دەستوور. دەبێت دانبنێین کەوا لەوکاتەی حکومەت پێک هاتووە هەموو دیالۆگەکان لەسەر بنەمای هاوبەشیکردن لە “دابەشکردنی دەسەڵات”  بوونە، نەک هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی بەرامبەر خەڵک گۆمەڵگا.
8- پێکهاتەکانی کورد و شیعە وەک جاران نین، کاتی پێشتر یەک دەنگ و یەکگرتوو بوون لە بڕیارە ستراتیژیەکانیان. ئێستا گوتارەکانیان دابەش بووە و هاووڵاتیانیش متمانەیان بەگشتی پێنەماون. دەبێت متمانە بۆ هاووڵاتی پێکهاتەکان بگێڕنەوە  و سیستمی حکومەت لەسەر بنەمای دەستوور دابڕێژنەوە.
9 – پێکهاتەکانی کورد و شیعە چیتر وەک جاران نین كە لە بڕیارە ستراتیژییەکانیاندا یەکبگرن. ئێستا لە گوتاری خۆیاندا پارچەپارچەن و چیتر هاوڵاتیان متمانەیان بە سیاسەتمەداران بەگشتی نییە. دەبێت متمانەی هاوڵاتیانی کورد و شیعە بەیەکتر و بە سیستمی حوکمڕانی بگەڕێندرێتەوە، ئەویش لەسەر بنەمای دەستوور.
10 – لە عێراق جێبەجێکردنی دەستوور و دامەزراندنی حوکمڕانێتی دروست و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری و شەڕی دژی گەندەڵی کە لەلایەن پارتە سیاسیەکانی بەشداربوو، كە هاوبەشن لە بەڕێوەبردنی حکومەتدا، شکستی هێناوە. پاشەکشەکردنی چەمکی هاوڵاتیبوون و سنووردارنەكردنی چەک بە دەستی دەوڵەتەوە، ئەمانە هەمووی مانای ئەوە دەگەیەنێ کە پاشەکشە کراوە لە چەمکی  بنیاتنانی دەوڵەت.
لە پێناسەی بنەڕەتی دەوڵەتی عێراق لە دەستووردا، سیستەمی حوکمڕانی بە ‘فیدراڵی’ وەسف دەکات، بەڵام نکۆڵیکردنێکی ڕوون لەو ڕاستییە هەیە. هەندێک لەبەشداربووانی کورد لێدوانیان دا کە هەرێم پێویستە  پابەندی ئەرکەکانی بێت بەرامبەر بەغدا و باقی عێراق، بەڵام نەبوونی خزمەتگوزاری لەپارێزگاکانی باشوور دەرئەنجامی گەندەڵییەکی بەربڵاوە کە دەسەڵات ڕۆڵی چاودێری خۆی تێدا نابینێت،  پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی نیشتمانی کە نەنێردراوە بۆ هەولێر، بەكاریش نەهێندراوە بۆ ئاوەدانکردنەوەی باشوور. چارەسەرەکە ئەوەیە کە هاوسەنگی لە ناو دامەزراوەکانی دەوڵەتدا بێت. پێویستە سیستەمێکی سیاسی نوێ دابمەزرێنین بەبێ ئەوەی نکۆڵی لەو شتانە بکەین کە لەدەستووردا هاتووە. ئێمە دەبێت بە ڕاستگۆیانەوە بگەڕێینەوە بۆ دەستوور.
11-  بڵاوبوونەوەی چەکە بێ کۆنتڕۆڵ و بێ ڕێکخستنەکان دیاردەیەکی مەترسیدارە. هۆکارەکانی ئەو دیاردەیە زۆرن، لەوانە ئەو قۆناخانە بوون کە دەوڵەتی عێراق لە ڕووی داگیرکاری و هەڵوەشانەوەی سوپای عێراق و کاریگەری تیرۆرەوە پێیدا تێپەڕی. پێویست دەکات مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە نالەبارە بکرێت.
12- ئامادەبوان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی کە بنبەستی سیاسی و دواکەوتنی پێکهێنانی حکومەت پێویستی بە چارەسەر هەیە، لەوانە:
      – پێویستە لە کاتی دانوستانەکانی شیعە و کورددا چارەسەری گونجاو لەسەر مێزی گفتوگۆ پێشکەش بکرێن. ئەم دیالۆگەی نێوان پێكهاتەكانیش نابێت سنوردار بکرێت بەسیاسەتمەداران، بەڵکو کراوەبێت بۆ هەموو پێکهاتەکانی عێراق.
     – پێویستە ئەو گوتارە وروژێنەر و نا بنیاتنەرانەی کە لەناو میدیای فەرمی و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دا  هەیە کۆتایی پێ بێت.
13- پێویستە گوتارەکانی میدیا بەرگری لە بەها هاوبەشەکان بکەن، و بەیەکەوە کار لەسەر پێكەوەژیان بکەن. لەکاتێکدا دەبێت سیاسەتمەداران و  و بڕیاردەران بە شێوەیەکی بنیاتنەرانە لە مەترسیی گوتارە میدیاییەکانیان ئاگاداربکرێنەوە، کە دەبنە هۆی وڕوژاندنی ڕق و توڕەیی. سووکایەتی کردن بە کەسایەتیە سیاسیەکان و سیمبولە ئاینی و کۆمەڵایەتیەکان لە نێو دەزگاکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانداکە دەرئەنجامی نەرێنیان بەسەر جەماوەردا هەیە.
  – پێویستە داوا لە دەزگا میدیاییەکانی نزیک لە دەسەڵاتداران بکرێت بۆ دابینکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ پێکەوە ژیان.
  – پێویستە لە نێوان هەرێم و نەجەف سەردان و دیالۆگ بۆ گەنجەکان ڕێکبخرێت و وۆرکشۆپی ڕاهێنانیش لەسەر لێبووردەیی و بەیەکەوە ژیان بۆیان ڕێک بخرێت.
  – دەتوانریت سوود لە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانیش وەربگیرێت، ئەوانەی کە دژی توندوتیژین و گرنگی بە بە پێکەوە ژیان و لێبووردەیی دەدەن.
14- هەندێک لەبەشداربووانی کورد ئاماژەیان بۆ ڕاستییە مێژووییەکان كرد و جەختیان کردەوە کە میللەتی کورد ترسی لە ناوەند هەیە. لە كاردانەوە بۆ هۆی مێژووی ئەزموونەكان، کورد خەونی دەوڵەتی هەیە، ئەمە پەیوەندی بە دژایەتی شیعەوە نیە. پێویستە کورد لە لایەن عەرەب و شیعەوە دڵنیا بكرێتەوە کە دەپارێزرێت و مافەکانی پێدەدرێت. ئاشکرایە  کە کەلێنێک لەپەیوەندی نێوان هەردوولادا هەیە.  گوتارە توندەکان لە لایەن هەردوولا توندوتیژی زیاد دەکات و ڕەنگە لەکۆتاییدا ببێتە هۆی قەیرانی سیاسی.
 15- دەستووری عێراق لەساڵی 2005 دا پەسەند کرا و ئەمەش سەرەتایەکی نوێبوو بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی عێراق و نیشتمانێکی هاوبەش، بەڵام دەستوور بەشێوەیەکی ڕێکوپێک جێبەجێ نەکرا، تا ئێستاش کێشەی گەورە هەیە لە جێبەجێکردنی. هەموو پێکهاتەکانی عێراق هەوڵ دەدەن ئەو بڕگانە هەڵبژێرن کە لە بەرژەوەندیان دایە لەجێبەجێکردنی دەستووردا. هەموو لایەنەکان گازاندەیان لە قەیرانەکان و بنبەستە سیاسیەكان هەیە بەوەی کە هێزە  سیاسییەکان شکستیان هێنا لەپێکهێنانی حکومەتێکی نیستیمانی کە هاوڵاتی تێیدا سەروەر بێت و سەروەری عێراقیش پاریزراو بێت. بۆیە پێویستە لەسەر هەموو پێکهاتەکان دیالۆگی ڕوو بە روو بکەن.
ئامادەبووان لەمێزگردی دیالۆگدا
شاندی ئینستیتیوتی مێری لە هەرێمی کوردستانەوە
دلاوەر عەلائەدین، سەرۆکی ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  بۆ توێژینەوە
جەعفەر ئیمێنکێ، ئەندامی مەکتەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان
سەعدی پیرە، ئەندامی مەکتەبی سیاسی، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان
خەلیل مەزوری، ئەندامی مەکتەبی سیاسی، یەکگرتوی ئیسلامی کوردستان
موسەنا ئەمین، ئەندامی پەرلەمانی عێراق و ئەندامی سەرکردایەتی یەکگرتوی ئیسلامی کوردستان
 ستەم کامل، ئەندامی  جڤاتی بزوتنەوەی گۆڕان
کەمال ڕەئوف، ڕۆژنامەنووس و سەرنووسەری شار پرێس
یاسین تەها، توێژەر و رۆژنامەنووس
فوئاد سمایل، ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە
محەمەد عوسمان، ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە
 بەشداربووانی نەجەف
 محەمەد علویة، سەرۆکی سەنتەری عەشتار بۆ پشتیوانی دیموکراتی
جەمال ئەلئەسەدی، دیوانی سەرۆکایەتی کۆمار
محەمەد عەنوز، سەرۆکی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران
لیث ئەلعەزەری، ئەندامی مەکتەبی سیاسی عەسائیب ئەهلی حەق
محەمەد حسام ئەلحسێنی، ئەندامی مەکتەبی سیاسی – بزووتنەوەی حیکمە
بەهائەدین ئەلنوری، سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا و ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران
قاسم محەمەد جەبار، ئەندامی ئەنجومەنی حزبی دەعوە – بەڕێوەبەری تەلەفزیۆنی ئافاق
حوسێن عەرەب، سەرۆکی کوتلەی سەربەخۆی عێراق
شیروان ئەلوائیلی، وەزیری پێشووی ئاسایشی نەتەوەیی و ڕاوێژکاری سەرۆکایەتی کۆمار
هودا سەجاد، سەرکردە لە هاوپەیمانی سەرکەوتن و ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران،
عەباس عەنبوری، سەرۆکی سەنتەری ئەلرەواق- بەغدا بۆ لێکۆڵینەوە
مەهدی بەحر ئەلعلوم، ئەندامی سەنتەری عەشتار
عەممار عەدنان، بەڕێوبەری سەنتەری عەشتار
فیراس ئەلخاقانی، ئەندامی ئەنجومەنی بەڕێوەبەریی سەنتەری عەشتار
کارار کەمۆنە، ئەندامی ئەنجومەنی سەنتەری عەشتار
عەلا مستەفا، پرۆفیسۆری پڕوپاگەندەی سیاسی لە زانکۆی بەغدا

-له‌ماڵپه‌ڕی ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری)