08:42 - 21/02/2021

لە رۆژی جیهانی زمانی دایكدا: پێگەی زمانی كوردی لە كوێدایە؟‌

پەیسەر

زمانی دایك زاراوەیەكە بەكاردەهێنرێت بۆ زمانی یەكەمی مرۆڤ، لەبەر ئەوەی منداڵ تاكاتی گەورە بوون و ئەوكاتانەی بە تەواوی زمان فێر دەبێت لەگەڵ دایكیدا دەژی بۆیە زۆرتر و باشتر فێری ئەو زمانە دەبێت.

نەتەوە یەكگرتوەكان لە ساڵی 1999 ەوە رۆژی 21 ی شوباتی هەموو ساڵێكی دیاری كردووە بە رۆژی زمانی دایك، بۆ ئەو مەبەستە چەندنین رێوشوێنی جۆراوجۆر دەگیرێتە بەر بەمەبەستی یادكردنەوەو بەرەو پێشبردنی زمان و پێشكەشكردنی راپۆرتی تایبەت لەو بارەیەوە، بۆ ئەمساڵیش نەتەوە یەكگرتوەكان لەبارەی زمانەكانی عێراقەوە گوتویەتی شێوەزاری هەورامی و زمانی كلدانیەكان مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە.

لە ئێستەدا زمانی زیندوو هەن و هەندێكیشیان لەناو چوون و بەشێكی تریشیان مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە، یەكێك لە بنەماكانی نەمری و زیندوو بوونی زمان ئەوەیە كە خەڵكانی دەرەوەی گەلەكەی خۆی بەكاری بهێنن و بەردەوامیش لە نوێبوونەوەدا بێت و توانای خۆگونجاندنی هەبێت لەگەڵ پێداویستیەكانی سەردەم دا. شارەزایان پێیان وای زمان یەكێكە لە بنەما سەرەكیەكانی مافەكانی مرۆڤ و جاڕنامەكەش جەختی كردوەتەوە كە هەموو مرۆڤێك ئازادە بەچی زمانێك قسە دەكات و كەسیش بۆی نیە زمانێك بسەپێنێت بەسەر كەسێك یان گەلێكی دیكەدا.

بەپێی راپۆرتێكی (یونسكۆ) 7000 زمان لە جیهان دا هەیەو هەندێكیان بە زمانە زیندوەكانی جیهان دانراون و هەندێكی دیكەشیان هەڕەشەی لەناوچوونیان لەسەرە. یونسكۆ باس لەوە دەكات زمانی ئینگلیزی بە زیندووترین زمانەكانی جیهان دادنرێت و (1.8) ملیار كەس لە جیهاندا قسەی پێدەكەن و رۆژانەش لە نەتەوەكانی تری دنیاوە خەڵكی لە هەوڵی ئەوەدان خۆیان فێری ئەو زمانە بكەن و بۆ ئەو مەبەستەش رێگەی جۆراوجۆر دەگرنە بەر و لەنێو سیستەمی خۆێندنی زۆرێك لە وڵاتەكانی جیهان دا خوێندنی زمانی ئینگلیزی پرۆگرامی سەرەكی خوێندنە. بە دوای ئەودا زمانی چینی دێت، ژمارەی خودی دانیشتوانی چینی و هەندێك لە نەتەوەكانی چواردەوری ئەو وڵاتە بەكاری دێنن، ئەوەی زمانی چینی لە زمانەكانی دیكە جیادەكاتەوە ئەوەیە زمانی چینی (پیت یان وشە)یان نیە، بەڵكو وێنەی پیتیان هەیە لە شێوەی وێنەدا كە ماناو مەبەست دەدات بەدەستەوەو بۆیە زۆركورت و پڕ واتایە. بەدوای ئەوانیشدا زمانی هیندی بە پلەی سێیەم دێـت كە نیوەكیشوەری هیندستان و هەندێك لە وڵاتانی چواردەوری بەكاری دێنن وەك نیپاڵ و لە بشێكی وڵاتانی باشووری ئەفەریقاش زمانی هیندی بەكاردێنن. زمانی عەرەبی بەپلەی چوارەم دێت لەبەر ئەوەی سەرجەم وڵاتانی عەرەبی و بەشێك لەو میللەتانەی كە خۆیان بە موسڵمان دەزانن بەزمانی عەرەبی قسەدەكەن، پاشان زمانی رووسی و ئیسپانی و دوای ئەویش زمانی رووسی لە ریزبەندیەكەدایە.

ئەو میللەتانەی ژمارەیان كەمە یان زمانەكەیان وەك پێویست نیەو توانای داهێنان و نوێ بوونەوی كەمە هەمیشە شەڕی مانەوە دەكەن و خواخوای ئەوەیانە زمانەكەیان لەنێو نەچێت، یەكێك لەو زمانانە كوردییە، هەرچەندە لە ئێستەدا زمانی كوردی بە پێی دەستوور زمانی فەرمییە بەڵام تا ئێستەش رایی كردنی مامەڵە ئیداریەكان و گفت و گۆی نێو پەرلەمان و كاروبارە ئیداریەكانی (جگە هەرێمی كوردستان) هەربە زمانی عەرەبیەو ئەوەندەش زامانی كوردی فەرماۆش كراوە تەنانەت ئامێرێكی وەرگێڕان یان ستافێك بۆ وەرگێڕانی زمانی كوردی لە ئارادا نیەو ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانیش ئەوەندەی لە خەمی باشكردنی زمانەكەیانن بۆ پێشكەشكردن یا قسەكردنێك بەعەرەبی ئەوەندە لە خەمی ئەوەدا نین خۆیان بە زمانی كوردی قسە بكەن، نەك هەر باشوری كوردستان، لە رۆژهەڵاتی كوردستان تا ئێستەش زمانی كوردی تەنها لە زانكۆی سنە(كوردستان) هەیەو بە پێی گوتەی شارەزایان باەیخێكی ئەوتۆی نیەو ساڵانە چەند قوتابیەك وەردەگیرێن و هیچی تر، لە باكوری كوردستانیش تائەم دواییانەش نەك زمانی كوردی بەڵكو دان نەدەنرا بە كۆی گشتی نەتەوەی كورددا و چ جای بگات بە زمانەكەی دا، لە رۆژئاوای كوردستانیش لە ژێرسایەی رژێمی بەعسی سوریەدا هیچی كەمتر نەبوە  لەپارچەكانی دیكەی كوردستان.

لەسەر ئاستی میللی و نەتەوەیی زمانی(دایك) كوردی تاڕادەیەكی باش ماوەتەوە، هەرچەندە لە هەر پارچەیەكی كوردستان دا لەژێركاریگەری رژێمە داگیركارەكاندان و هەرجارەی بەناوێك و لەژێر پاساوێكدا تەنگیان بە زمانی كوردی هەڵچنیوە، لەمێژووی نوێی باشووری كوردستان دا وشەی (تەعریب) دەستەواژیەكی باوی ناوخەڵكەو تا ئێستەش لەبەشێك لەخاكی باشووری كوردستان دا پەیڕەو دەكرێت بەتایبەت لەو ناوچانەی كە پێی دەگوترێت (ناوچە دابڕێنراوەكان) یاخود(ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان). 

لە دەستورە پێشووەكانی عێراق دا مادەی جیاواز و خوێندنەوەی جیاوازی بۆ كراوە مادەی 123 لە یەكەم دەستووری ساڵی 1925 ی عێراق دا بە هیچ شێوەیەك باس لە زمانی كوردی نەكراوە، لەبەرامبەر ئەوەشدا لە مادەی 17 دا هاتووە زمانی عەرەبی زمانی فەرمی وڵاتە، ئەو دەستوورە دووجار پێداچوونەوەی بۆكراوەو هەموار كراوەتەوە یەكەمیان سێ مانگ لە دوای پەسەندكردنی و ئەوی تریشیان ساڵی 1943، لەو دووجار هەمواركردنەویەشدا مادەی 123 وەك خۆی ماوەتەوەو دەستكاری نەكراوە، ساڵی 1931 یاسای زمانە نێو خۆییەكان دەرچووە بە پێی ئەویاسایە زمانی كوردی دانی پێدا نراوەو وەك زمانێكی نێوخۆیی و لۆكاڵی باس كراوە بۆ ناوچەیەكی دیاریكراو كە دەتوانن قسەی پێ بكەن، ئەگینا كاروباری فەرمی هەر بە زمانی رەسمی(عەرەبی)ئەنجام دراوە. لە دەستووری ساڵی 1958 ی كۆماریدا بە روونی دانی پێدا نەنراوەو دەكرێت بگوترێت لاستیكییە و مانای جیاوازی هەڵدەگرێت لەمادەی سێیەم دا دەڵێت: كوردو عەرەب پێكەوەن لە خاكی عێراق دا و هەردوكیان هاوبەش و شەریكن، كەچی مادەی دواتر دەڵێت (عێراق بەشێكی دانەبڕاوی وڵاتە عەرەبیەكانە) هەر بۆیە شارەزایان پێیان وایە ئەو مادانە هیچیان دانپێدانانی راستەوخۆنین لەبارەی زمانی كوردییەوە و شایانی تەفسیرو شرۆڤەی جیاوازن، هەربۆیە دەكرێت بگوترێت بە هیچ شێوەیەك دان بە زمانی كوردیدا نەنراوە.

لە دەستووری ساڵی 1964 مادەی 3 دا هاتووە: ئیسلام دینی فەرمی دەوڵەتەو بنەمای سەرەكی داڕشتنی دەستوورەكەیەتی و زمانی عەرەبیش زمانی فەرمییە. ئەمەش رێگری تەواوە لە بەفەرمی كردنی زامانی كوردی، بەڵام لە مادەی 19 دا هاتووە : دەستور دان دەنێت بە مافی گەلی كورددا وەك برا لە چوارچێوەی عێراقێكی یەكپارچەدا، بەڵام لە دوەستووری كاتی عێراق دا لە ساڵی 1970 دا رێگە دراوە بە كورد لە سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمی (حوكمی زاتی)دا بە بەكارهێنانی زمانی كوردی، بەو پێیەی زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردن، بەڵام هەر لەو ساڵانەوە تەعریب دەستی پێكردووەو تەنانەت رێگە نەدراوە بە خوێندنی زمانی كوردی لەناوەندەكانی خوێندندا.

لەساڵی 2005 وە دەستووری عێراقی گۆڕانكاری بەسەردا هاتوە لەچاو دەستورەكانی تردا، لەمادەی 9 دا هاتووە: زمانی عەرەبی و كوردی دوو زمانی فەرمی عێراقن،  بەڵام كاتێك لە خوارترەوە شرۆڤەی بۆ كراوە دەڵێت: قسەكردن لە شوێنەفەرمیەكان وهەرجێگەیەك مرۆڤ خۆی بیەوێت دەتوانێت یەكێك لەو دوو زمانە بەكاربهێنێت، هەربۆیە كاتێك دەبینین لە ئەنجومەنی نوێنەران و لە نێو سەرۆكایەتی وەزیران و كۆنگرە رۆژنامەوانیەكان و وتەبێژی فەرمی و دادگاكان تەنها زمانی عەرەبی بەكار دەهێنرێت و بەجۆرێك لە جۆرەكان زمانی كوردی خراوەتە سەر ڕەفەی لەبیركراو و نوێنەرانی كوردیش لەنێو عێراق هەمیشە پەنایان بۆ زمانی عەرەبی بردووە. تێبینی دووەمیش ئەوەیە شارەزایانی یاسایی پێیان وایە دەستوور سنوورە گشتیەكەیەوناتوانرێت راستەوخۆ كاری پێبكرێت تا بەپێی یاسایەك رێك نەخرێتەوە، لە رۆژی 7/1/2014 ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسایەكی دەركردووە بۆ جێبەجێكردن و وردەكاریەكانی بەڵام نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، لە 2005 ەوە تا ئێستە ئەوە چوارەم خولی پەرلەمانی عێراقە لەسایەی ئەو دەستوورە نوێیەوە، ئەگەر بمانەوێت زمانی كوردی فەرمی بێت و شەریكی راستەقینەی زمانی عەرەبی بێت لە عێراق ئەوا دەبێت رەنگدانەوەی هەبێت لەسەر سەرجەم كایەكانی ژیان لەوانەش: زامانی كوردی بچێتە سەر پارە(عوملە) و پاسپۆرت و پوولی فەرمی وڵات ، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لە هەرێمی كوردستانەوە ئەگەر نوسراوێك بكرێت بۆ یەكێك لە فەرمانگەكانی عێراق (بەكوركوك)یشەوە ئەوا دەبێت بە زمانی عەرەبی بێت، ئەگینا وەڵام نادرێتەوە، بەڵام كارتی نیشتیمانی كە ئێستە بەردەستەو فەرمانگەی پەیوەندیدار سەرقاڵن بە تۆماركردنیان بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی تۆماركراون بە هەمان شێوەش مۆڵەتی  شۆفێری بەهەردوو زمان لێیان نوسراوە.

لە رووی زانستی و كارگێڕییەوە سەرجەم بەڵگەنامەكان و پێداویستیە  فەرمیەكان بە زمانی عەرەبین، لە بڕگەی سێیەمی هەمان مادەی دەستووردا هاتووە: دامەزراوە و فەرمانگەكانی حكومەتی فیدراڵی لە هەرێمی كوردستان هەردوو زمانەكە بەكاردێنن، ئەگەر سەرنج لە بواری جێبەجێكردن و پراكتیزەیی بكەین، دەبینین زمانی كوردی لە ناوەراست و باشووری عێراق كاری پێناكرێت، ئەو كوردانەشی دەچنە ئەو شوێنانە ناچارن زمانی عەرەبی بەكاربهێنن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان هەردوو زمان بەكاردێت، ئەوەش بووتە هۆی ئەوەی ئەو عەرەبانەی دێنە كوردستان یان كاروباری ئیداری و فەرمییان هەبێت دەبێت بە عەرەبی كاریان بۆ ئەنجام بدرێت، كەواتە لەوەش دا هەر زمانی كوردی وەك پێویست نیە.

ئەوەی جێگەی سەرنجە بەشێكی زۆری یاساكانی هەرێمی كوردستانیش بە زمانی عەرەبی دەنوسرێنەوە و دادەڕێژرێنەوە، بەشێكی زۆریش لە بڕیاری دادگاكانی هەرێمی كوردستان بە زمانی عەرەبی دادەڕێژرێن و دەدرێنەوە بە هاوڵاتیانی كوردستان...
یەكێك لە بنەما سەرەكیەكان و شوناسی سەرەكی هەموو نەتەوەیەك زمانە، لە رێگەی زمانەوە دەتونین گوزارشت لە بوونی خۆمان بكەین و بڵێن هەین، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە كورد چەندین شێوەزار (لهجە)ی نێو خۆیی هەیەو تا ئێستەش كار بۆ ئەوە نەكراوە بە فەرمی یەك جۆریان بكرێتە زمانی فەرمی، ئەگەر پاساوی پارچەكانی تری كوردستان ئەوە بێت خاوەنی كیان و قەوارەی تایبەتی خیان نین تا كار لەسەر یەكخستنی شێوەزارەكان بكەن، ئەوا لە هەرێمی كوردستان دیسانەوە زمان بووەتەوە نمایشكاری دوو ئیدارەیی و دابەشكاری دوو حیزبی، بەشێوەیەك بەكار هێنانی شێوەزاری (سۆرانی – كرمانجی ناوەڕاست) لە سلێمانی و هەولێر و هەڵەبجەو هەردوو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین كاری پێدەكرێت و لە بەشێكی تری پارێزگای دهۆك و بەشێكی پارێزگای هەولێر (كرمانجی سەروو) بەركارەو لە ناوچەكانی خانەقین و بەشێكی ناوچە دابڕێنراوەكان شێوەزاری (كرمانجی خواروو) بەكار دەهێنرێت، هەرچی زمانی (ماچۆ)ی هەورامیەكانە تا ڕادەیەكی زۆر فەرامۆش كراوە، تا ئەوەی ئەمڕۆ (یونسكۆ) رایگەیاندووە لە عێراق دا شێوەزاری هەورامی لەبەردەم مەترسی لەناوچووندایە.

ماوەتەوە بگوترێت رۆڵی میدیاو دەستەبژێری خوێندەوارو بڕوانامەدارە چالاكەكان و كۆمەڵگەی مەدەنییە نەهێڵن زمانی دایكمان (كوردی) لاواز ببێت و بەرەو نەمان بچێت، چوون هیچ بوونەوەرێك نیە بەزمانی خۆی قسە نەكات و هیچ نەتەوەیەكیش نیە بە ئەندازەی كورد لەناوچەكەدا ستەمی زمانی لێكرابێت.