12:46 - 07/02/2021
دەسەڵاتی قوڵ لە هەرێمی كوردستان
ژووری توێژینەوەكانی بزوتنەوەی گۆڕان توێژینەوەیەكی لەبارەی دەسەڵاًتی قوڵ لە هەرێمی كوردستان ئامادەكردووە و بڕیارە لەم رۆژانەدا دەقەكەی بڵاوبكاتەوە.
بەپێی ئەوەی دەست پەیسەر كەوتووە توێژینەوەكە لەبارەی دەسەڵاتی قوڵ بەشێكی پەیوەستە بە هەرێمی كوردستان و تێیدا ئاماژە بەوەدراوە كە لەدوای راپەرینی باشوری كوردستان، دژ بە رژێمی بەعس، لە (5/3/1991)، بڕیاری ژمارە (688) ئەنجومەنی ئاسایشی سەربە نەتەوە یەكگرتوەكان لە بەرواری (5/4/1991) دژ بەڕژێمی بەعس لەم ناوچەیە، وەك دو هۆكاری ناوخۆیی و دەرەكی، سەرەتای گەڵاڵەبوونی قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردسان بوو.
بەڵام ساختەكاری لە یەكەمین خولی هەڵبژاردن، چەكداركردنی حیزب، نەسازان، ململانێی بەردەوام، زنجیرەیەك شەڕی ناوخۆ، ڕێككەوتنی واشنتۆن (بارزانی و تاڵەبانی)، دوو ئیدارەیی، ڕێككەوتنی ستراتیجی (یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان)، دابەشكردنی دەسەڵات، بەربەرەكانی ئۆپۆزسیۆن، دامركاندنەوەی خۆپیشاندان، ناسەقامگیری حكومرانی، بەردەوامیدان بە ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكاندا، بەرتەسككردنەوەی ئازادی، قۆرخكاری ئابوری و نەوت و بازاڕ، داخستنی پەرلەمان و لاوازكردنی، خۆدزینەوە لە چاكسازی ڕیشەیی و بەردەوامی گەندەڵی ...ئەمانە و دەیان پرسی دیكە، گەورەترین و گرنگترین سیما دیارەكانی پرۆسەی سیاسی و حكومڕانی هەرێمی كوردستانە لە (٣٠) ساڵی ڕابردوودا. ئەگەرچی لەنێو ئەو چەمكە نەرێنیانەدا دەیان پرس و هەوڵ و سیمای ئەرێنیش هەیە، بەڵام مەبەستمانە بڵێن ئەو هۆكارانە بەردەوام و بە ڕێژەی جیاواز لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی تر هەندێكیشیان بەبەردەومی وجودیان هەبووە، بە هەموشیانەوە كێڵگەیەكی بە پیتان خوڵقاندووە بۆ پێگرتن و سەرپێكەوتنی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی كوردستان. زەمینەیان خۆشكردووە بۆ بەشێك لە هێزە سیاسییەكان، لە سەرو هەموشیانەوە (یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان) كە لە دەرەوەی دەزگا حكومی و دەوڵەتییەكان، دەسەڵاتی بەهێزی خۆیان بەسەر حكومەت و دامەزراوەكانی و پەرلەمان و پەیوەندی دەرەوەو بازاڕ و دەسەڵاتی دادوەری...هتد، بسەپێنن.
ئامرازەكانی چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ"
هێزی چەكدار؛ ئامرازێكی بەهێز و گرنگەكە بۆ چەسپاندنی پایەكانی "دەسەڵاتی قوڵ" لە هەرێمی كوردستان، ئەگەر بڕوانیەنە ئەو وڵاتانەی كە بەنمونە دەهێنرێنەوە بۆ بوونی دیاردەی "دەسەڵاتی قوڵ"، بەشێكی زۆریان خاوەن سوپایەكی یەكگرتووی ڕێكخراون و لە ژێر فەرمانڕەوای دەوڵەتدان، بەڵام ڕەنگە هەندێ جار بە خراپ بەكاربهێنرێن، بۆ پاراستن و چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" لەو وڵاتانەدا.
لە هەرێمی كوردستان مەترسییەكە لەوە گەورەترە، كە لە هەندێك لەو وڵاتانەدا هەن، چونكە بەشێكی زۆری هێزە چەكدارەكانی هەرێم لە ژێر فەرمانی حیزبدان، كە ئەمەش دووجار یارمەتیدەرە بۆ چەسپاندنی "دەسەڵاتی قوڵ" بەراورد بەو وڵاتانە، لێرەدا هەوڵدەدەین هەڵوەستەیەك لەم بارەوە بكەین.
ساڵانێكی زۆرە قسە لەبارەی هێزە چەكدارەكانی هەرێمەوە دەكرێت، وەك گروپی جیاوازی ناڕێكخراو وێنا دەكرێن، ئەویش لەسەر بنەمای كۆمەڵێك تایبەتمەندی كە هێزی ناڕێكخراوی پێدەناسرێتەوە، ئەوانیش ؛
پەیوەندییە سەربازییەكان لەژێر كۆنترۆڵدانین و چاودێری پێویستیان لەسەر نیە، پێداویستیان لە ئاستێكی لاوازدایەو زۆربەی كات پۆشاكیان جیاوازە.
سزاو پاداشت لەجێی خۆیدا نیەو بنەمای هاوڕێیەتی و خزمایەتی و حیزبایەتی بە پێوەرگیراوە، ئینتیمای حیزبی جێگەی ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەیی دەگرێتەوە. زۆرجار لێدوان هەڵسوكەوتی جیاواز لە لایەن فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان و سەركردە سەربازییەكان بەدیدەكرێت.
لە هەرێمی كوردستاندا هێزی حیزب و گروپ و لایەنی سیاسی جێگەی بەهێزی نیشتمانی لێژكردوە، لەبری ئەوەی عەقیدەی سەربازی بەسترابێت بە ئینتمابون بۆ نیشتمان و نەتەوە، بەڵام گرێدراوە بە عەقیدەی حیزبی و شەخسی و بنەماڵەیی تایبەت.
ململانێی ناتەندروستی حیزبایەتی بە درێژایی تەمەنی حوكمڕانی هەرێم فاكتەری سەرەكی ناڕێكخراوی هێزە چەكدارەكانی هەرێم بووە.
بە بەراوردكارییەكی ژمارەیی، ژمارەی ڕاستەقینەی هێزە چەكدارەكانی هەرێم لەگەڵ ئەو داتایانەی بەشێوەیەكی فەرمی خراونەتەڕوو جیاوازییەكی گەورە بەدیدەكرێت، ئاماژەیەكی ئاشكرایە بۆ بوونی گەندەڵیەكی بەرفراوان لەو هێزانەدا.
بەپێی ستانداردە جیهانییەكان لە حاڵەتی ئاسایی و ئاشتیدا پێویستە، ڕێژەی سەربازی (2.5%) دانیشتوان تێپەڕ نەكات و لەحاڵەتی جەنگ و نائاسایدا دەكرێت ئەو ڕێژەیە بەرز بكرێتەوە بۆ (٣%) بەم پێیەش ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەپێی تازەترین ئامار (٦) ملیۆن كەس بخەمڵێنین ، ئەوا پێویستە لە حاڵەتی ئاشتیدا هەرێمی كوردستان خاوەنی (١٥٠) هەزار پێشمەرگە بێت و لە حاڵەتی هەڕەشە و نائارامیدا ئەو ژمارەیە بەرزببێتەوە بۆ (١٨٠) هەزار پێشمەرگە، بەڵام بەپێی ئامارە نافەرمییەكان لە هەرێمی كوردستاندا (٤٢٢) هەزار كەس تەنها بە ناوی "پێشمەرگە"وە موچە وەردەگرن، بەڵام پێی سەرچاوەكانی وەزارەتی پێشمەرگە تەنها (٢٠٠) هەزار پێشمەرگە لەژێر فەرمانی ئەواندان و (١٢٠) هەزار كەسیان ئەركی پێشمەرگایەتی جێبەجێ دەكەن، (٤٠) هەزاریان پێشمەگەی یەدەگن و (٤٠) هەزار كەسیشیان خانەنشینن .
(١٢٠) هەزار پێشمەرگە سەربە یەكەكانی (٧٠ و ٨٠)ن و یەك نەخراونەتەوە لەنێو وەزارەتی پێشمەرگەدا، واتە ئەو ژمارەیە سەربە هێزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانن ، ئەمە جگە لە بەشێك لە لیواو هێزو بندیوارانەی لەگەڵ بەپرسانی حیزب و حكومەتدان.
ئەم ئامارانە بەبێ ئەوەی هێزە ئەمنییەكانی وەزارەتی ناوخۆی گرتبێتەوە كە زیاتر لە (١٠٠) هەزار كەسن. دەزگای ئاسایش و ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمیش زیاتر لە (٣٧) هەزار میلاكیان هەیە.
توێژینەوەی دەسەڵاتی قوڵ، نمونەی دۆخی هەرێمی كوردستان كە لەلایەن هەڵمەت محەمەد شكور لە ژووری توێژینەوەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ئامادەكراوە بڕیارە بەمنزیكانە بڵاوبكرێتەوە و لەگەڵ بڵاوبوونەوەشیدا پەیسەر لە بەشی لێكۆڵینەوەكانی خۆیدا دەقەكەی بڵاودەكاتەوە.