12:18 - 06/01/2021

سوپای عێراق؛ شێری ناوخۆ و ڕێوی دەرەوە‌

پەیسەر

ئەمرۆ 6ی كانوونی دووەمە، ساڵڕۆژی دامەزراندنی سوپای عێراقە،، سوپایەک ھەمیشە لوولەی تفەنگەکانی لە بریی دوژمن بە ئاراستەی گەلەکەی خۆی بووەو یەكەم تاقیكردنەوەی چەكەكانی لەسەر هاوڵاتیان و دۆستەكانی خۆی بووە، سوپایەك هێندەی شكستەكانی سەروەرییان نەبووەو ئێستاشی لەسەر بێت سەروەرییەكانی عێراق لە هەموو لایەكەوە پێشێل دەكرێت و هیچی پێناكرێت، كەچی بۆ ناوخۆی وڵات و سەركوتكردنی ناوخۆیی وەك شێری بێشەیە.

چاودێرە سەربازییەکانی ئێستا و ڕابردوو، بەردەوام بەگومانەوە لە بەھێز بوونی سوپای عێرقیان روانیوە، ھیچ کاتێک پێیان وا نەبووە ئەگەر سوپای عێراق لاواز بوبێت بەرژەوەندی گشتی وڵات کەوتۆتە مەترسییەوە، بە پێچەوانەشەوە لە بەهێزبوونیدا هەستیان بە ئاسایش و ئەمنیەتی زیاتر نەكردووەو هەرگیز هاوڵاتییە ڕاستەقینەكانی شانازییان بەو سوپایەوە نەكردووە، ئەوانە نەبێت كە لە سایەیدا بەرژەوەندییەكانیان وەدی هاتووە، ھیچ کاتێک ھاوڵاتیانی عێراقیش سوپای عێراقیان بە سوپای نیشتمانی خۆیان نەزانیوە، ھەمیشە پێیان وا بووە بە بەھێز بوونی سوپا و پەرەپێدانی لۆجستیکی سوپا، بۆ سەرکوتکردنی ئەوان بووە.

ھاونیشتمانیانی عێراق بە کورد و عەرەب و تورکمان و کلد و ئاشوور، تەنانەت خودی سوپاش دووچاری ئەو مەترسییە بوونەتەوە کە خواستی دوژمنانی گەلانی عێراق بووە، (لەکاتێکدا ھیچ کاتێک نە گەلانی عێراق نە گەلانی وڵاتانی دراوسێ و ناوچەکە دوژمنی یەکتری نەبوون، بەڵکو خودی ڕژێمەکانی حوکمڕانیی ئەو گەلانە دوژمنی یەکتر بوون).

ئەوە سەركوتكردنی شیعەكانی ناوەڕاست و باشوور و ئەوەش مێژووی خویناوی باشووری كوردستان، ئەوە پاكتاوكردنی سەركردە نەیارەكان و ئەوەش پەلاماردانی ئێران و كوەیت، نەك هەرئەوانە لەدوو شەڕی دژ بە ئیسرائیل دا بە شكستەوە گەڕاوەتەوە كەچیلە گۆڕینی ڕژێمی پاشایەتی و كۆماریی یەكەمیش لەسەردەستی سوپادا بووە.

سوپای عێراق مێژووی دروستبوونەكەى دەگەڕێتەوە بۆ 6كانوونی دووەم1921 ، ئەو كات عێراق لەسەردەمی حکومی پاشایەتی دامەزراوە كە لەژێر ئینتیدابی بەریتانیادا بوو ، یه‌كه‌م فه‌وجی سه‌ربازی به‌ناوی "فه‌وجی موسا كازم" له‌سه‌ربازانی پێشووی سوپای عوسمانی له‌كازیمیه‌ی به‌غدای پایته‌خت دروستكراوەو وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن یەكەم دامەزرێنەی ئەو سوپایە جەعفەر عەسكەری بەڕەگەز كورد بووە.

جەعفەرعەسكەری  لە ساڵی   1886 – هەندێك دەڵێن 1884- لە شاری بەغداد لەدایك بووەو بنەماڵەكەی لە بنەڕەتدا خەڵكی گوندی عەسكەرن و لە كوردەكانی ئەو گوندەن لە نزیك شاری كەركووكی باشووری كوردستان ژیاون و نازناوی عەسكەری هەڵگرتووە، لە قوتابخانەكانی بەغداد خوێندنی ئامادەیی تەواو كردووەو ساڵی 1904 قوتابخانەی سەربازیی ئەستانبوڵی تەواو كردووە و لە سوپای عوسمانی دا بە پلەی ملازم دامەزراوە، ساڵی 1906 لە قوتابخانەی روشدیەی سەربازی دەستی بەوانەگوتنەوە كردووە، ساڵی 1915 بە كەشتیەكی ئەڵمانی دەگوازرێتەوە بۆ بەنگازی لیبیا بۆ ئەوەی لە دژی سوپای بەریتانی بجەنگێت، ساڵی 1919- 1920 لەگەڵ سوپای شەریف حسەینی شەریفی مەككە كاری كردووە و دواتر هاتوەتە عێراق و بوەتە وەزیری بەرگری عێراق و ساڵی 1922 پلەی –زەعیم- ی وەرگرتووە، لەسەردەمی نوری سەعید یش دا دووبارە كراوەتەوە وەزیری بەرگریی، ساڵی 1932 دەبێتە وەزیری رێگە پێدراوی عێراقی لە لەندەن، لەسەردەمی هەڵگەڕانەوەی بەكر سدقیدا  لە رۆژی 29/10/1936 لە هەلومەرجێكی سەربازی پلان بۆ داڕێژراودا كوژراوە. ئەوەی كە زۆر سەیرە ئەوەیە، عەسكەری خۆی دامەزرێنەری سوپایەو یەكەم كەسیش خۆی بووە قوربانی پیلانی سەربازیی. تەرمەكەی لە یەكێك لە باخەكانی بەعقووبە دا نێژراوە.

یه‌كه‌م ده‌ستوه‌ردانی سه‌ربازی له‌لایه‌ن سوپای عێراق له‌ 29 تشرینی یه‌كه‌می 1936 به‌سه‌رۆكایه‌تی فه‌ریق به‌كر سدقی و هاوپه‌یمانانی به‌شێك سووپا بوو، كه ‌داوای ده‌ست له‌كاركێشانه‌وه‌ی حكومه‌ته‌كه‌ی یاسین هاشمی، سه‌رۆكوه‌زیرانی سه‌رده‌می پادشایه‌تی ده‌كرد و له‌بری ئه‌و حیكمه‌ت سلێمان، وه‌زیری ناوخۆ بكرێته‌ سه‌رۆكوه‌زیران. 
ساڵی 1948 یش سوپای عێراق بەشداریی شەڕی دژ بە ئیسرائیل كردوەو هاوشانی سوپاكانی میسر، ئەردەن و سوریا جەنگاوە و 2500 سەربازی عێراقی بەشداریی كردووە بە سەرۆكایەتی محمد الزبیدی و دوو فەوجی پیادە بوون، كە 36 زرێپۆش و 12 تۆپی گەورەیان بەدەستەوە بووە، دواجا جەنگەكەش لەبەرژەوەندی ئیسرائیل كۆتایی هاتووە.
سەرەڕای ئەوەش جارێكی دیكە عێراق بەشداریی كردووەتەوە لە جەنگی دژی ئیسرائیل دا ، عێراق ناوچەی جۆلانیان پێ سپێردراو نزیكەی 30هەزار سەربازی پیادەو 500 زریپۆش و 500 مودەڕەعەو 21 فرۆكەی میراج  و 17 فرۆكەی سیخۆی و هەنتەر بەشدارییان كردووە. بە پێی سەرچاوە میدیاییەكان سوپای عێراق لە هەموو وڵاتانی عەرەبی لە ڕووی ژمارەو پێداویستییەوە زۆرترین ئامادەكاریی سەربازیی كردبوو، بەڵام ئەمجارەش بە شكستی وڵاتانی عەرەبی كۆتایی هات.

جەنگی 1948 ی دژ بە ئیسرائیلی سوپای عێراق به‌یه‌كه‌م ده‌ستوه‌ردانی سه‌ربازی له‌كاروباری سیاسی له‌رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست داده‌نرا.

له‌ساڵی 1958 له‌لایه‌ن عه‌بدولكه‌ریم قاسم، یه‌كه‌م كوده‌تای سه‌ربازی بە پشتیوانی سوپا لە دژی ده‌سه‌ڵاتی وڵاته‌كه‌ی ئه‌نجامداو توانی فه‌یسه‌ڵی دووهه‌م، له‌ته‌ختی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی لابه‌رێت و یه‌كه‌م رژێمی كۆماری له‌وڵات دروستبكات.

لەدوای کودەتای دووەمی بەعسیەکان لەساڵی 1968ەوە تاوەکو 2003 زۆرترین ئەفسەر و فەرماندەکانی سوپای عێراق کەسانی سوننە مەزهەب بوون و كورد و شیعەو كەمینەكان بێبەش بوون مەگەر ئەوانەی كە لەژیر فەرمانی ئەواندا بووبن، هەرچەندە لەو ماوەیەشدا بۆپشتیوانی كردنی سوپا لەنێو كورددا دیاردەی خۆفرۆشی –جاش- پەرەی سەند، بەجۆرێك بەعس ژمارەی چەكدارانی جاش و سیخوڕە كوردەكانی زۆر دەكردو لە زۆربەی جەنگەكانی دژ بە پێشمەرگەش هەر ئەوانی بەكاردەهێنایەوە، بەو پێیەی هەر لایەكیان یەكتری بكوژن هەر كوردە و لە قازانجی بەعس تەواو دەبێت، سەرەڕای ئەوەی ژمارەیەكی زۆر بەرپرسی جاش كە ئەو كات پێیان دەگوترا –موستەشار- بەشداریی پرۆسەكانی ئەنفالی دژ بە كوردیان كردووە و تاوانبارن لەو دۆیسیەیەدا بەڵام لە ساڵی 1991 بە فەرمانی بەرەی كوردستانی لێخۆشبوونیان بۆ دەركرا،ئەوەش بووە هۆی نیگەرانی زۆرینەی خەڵكی كوردستان و ژمارەیەكیش لەو موستەشارانە كە ناویان لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق هەیە بەڵام لایەنە دەسەڵاتداراكانی كوردستان پەنایان داون و تا ئێستا ڕادەستی دادگایان نەكردوون و ساڵانەش لە یادی ئەنفالەكانی كوردستاندا ئەو داواكارییە چەند بارە دەكرێتەوە بەڵام هیچ شتێكی لێ بەرهەم نەهاتووەو حیزبە دەسەڵاتدارەكان سوورن لەسەر پاراستنیان.. 

لەسەردەمی دەسەڵاتی سەدام حسین دا (پێش 2003) ئەو سوپایە خاوەنی چەندین پێشێلكاری گەورەیە، لە دەرەوەی وڵات شەری هەشت ساڵەی ئێران (1980-1988) و پەلاماردانی وڵاتی كوەیت(1991) و دواتر هاتنە سەر هێڵی وڵاتانی دونیا و بەزۆر كردنە دەرەوەی ئەو سوپایە لەو وڵاتە، لە هەردوو جەنگەكەدا سەرەڕای زیانی زۆری مرۆیی بوونە هۆكاری داتەپینی ئابووری و كێشەی ئەمنی و دەستێوەردانی دەرەكی تا ئەوە بوو لە 2003 دا بۆیەكجاریی ئەم وڵاتە لە لایەن ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانیەوە داگیركراو بۆ ماوەیەكی زیاتر لە ساڵێكیش پۆڵ بریمەر فەرمانڕەوایەتی سەربازیی دەكرد.


لەناوخۆی وڵاتیشدا سوپای عێراق تۆمەتبارە بە بەبەشداریکردنی پرۆسەکانی کۆمەڵکوژی دەرهەق بە خەڵکی کوردستان، فەیلەقی یەک و پێنجی سوپا، پرۆسەکانی ئەنفال و کیمیابارانی ئەنجامداوەو تیایدا 182 هەزار هاوڵاتی كورد ئەنفال كران و تا ئێستاش بەشێكی زۆرلە ڕوفاتەكانیان نەگەڕێنراوەتەوە زێدی خۆیان و لە بیابانەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بە كۆمەل كراون بەژێر خۆڵەوە.لەو میانەیەشدا عەلی حەسەن مەجیدی ئامۆزای سەدام حسین بەتاوانباری سەرەكی دۆسیەكانی كورد دێتە ئەژمار. 

هێزەکانی پیادەی عێراق دەیان تاوانی کوشتن، سووتاندنی ماڵ و گوندەکانی ئەنجامداوە. هێزە ئاسمانییەکانی ئەو سوپایە لەساڵانی 1968 و 1974 دا، بەفڕۆکە بۆمبی قەدەغەکراوی ناپاڵم و رۆکێتی بە سەر شار و گوندەکانی کوردستاندا بەرداوەتەوەو بە هەموو شێوەیەك لە دژی شۆڕشی كورد بووە.و لەو پێناوەشدا هاوڵاتیانی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی زیانمەندی دەستی ئەو ڕژێمە بوون.

هێزەکانی سوپا رۆڵیان هەبووە لە دەستگیرکردنی هاوڵاتیانی كورد هەبووە و بەڕۆژی ڕووناك هێرشیان كراوەتە سەر و ڕەشبگیر كراون و دواتر ڕادەستی هێزە ئەمنیەكان كراون و لەسێدارە دراون،  یەكێكی دی لە تاوانەكانی سوپای عێراق تاوانی شاربەدەركردنی کوردە فەیلیەکان و دوورخستنەوەیان بوو بۆ سنوورەكانی ئێران و کوشتنیان بوو كە تائێستاش بەشێكی زۆریان لە وڵاتی ئێران ماونەتەوەو نەگەڕاونەتەوە.

هەرچەندە حاکمی مەدەنی عێراق، پۆل بریمەر دوای رووخانی حکومەتی بەعس لە 2003، لە 2004 بڕیاری هەڵوەشانەوەی سوپای عێراقی دا، ئەمڕۆشی لەگەڵدابێت ساڵانە یادی دەکرێتەوە. بەڵام وه‌زارەتی كاروباری شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوان، ساڵانە پابەندنابێت بە پشووی دامەزراندنی سوپای عێراق.

ساڵی 2014 ش دوای ئەوەی داعش هێرشی كردە سەر عێراق و لە ماوەیەكی زۆركەمدا سوپای عێراق لەبەردەم هێرشەكاندا بەرگەی نەگرت و موسڵ، تكریت، ڕومادی و بەشێك لە پارێزگای بەغدادیان دابەدەستەوەو سەرجەم ناوچەكەو پێداویستییە سەربازییەكان كەوتە دەست داعش، بەڵام دوای ئەوەی كە هێزی هاوپەیمانان هاوكاریی عێراقیەكانیان كرد جارێكی دیكە گەڕانەوە ناوچەكەو سەرجەم عێراق كەوتەوە ژێر دەستی حكومەتی عێراق، ئەوەش لە كاتێكدا بەشێك لە بەرپرسانی سوپای عێراق لە دوای 2003 وە تا ئێستاش لە پێكهاتەی كورد بوون، لەناویاندا بابەكر زێباری كە سوپاسالاری سوپای عێراق بووە.

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە عێراق لە هەموو لایەكەوە سەروەرییەكانی پێشێل دەكرێت و خاكەكەی لەدژی ناوخۆو دەرەوە بەكاردەهێنرێت و وەك شارەزایان باسی دەكەن تەنانەت سوپاكە هەندێكجار لەبەرژەوەندی وڵاتانی دیكەش بەكاردەهێنرێت.