02:47 - 04/01/2021

تۆفیق وەهبی پیاوی ماسۆنیەت یا خەمخۆری ئەلف و بێی كوردیی‌

پەیسەر

لە تۆمارێكی دەنگیدا دەڵێت 1942 قاموسم بۆ زمانی كوردی دروست كرد ئینگلیزەكان پییان گوتم تۆ خەریكی كارێكی زۆر گەورەیت ، كورد لەپاش 150 ساڵی تر هەیكەلێكی ئاڵتونیت بۆ دروست دەكەن. تۆفیق وەهبی بە پێكەینەوە دەڵێت تۆ ئیهانەم پێدەكەیت،  زۆر زۆرە دەبێت كورد زۆرلەوە خێراتر لەوە تێبگات كە من چیم كردووە، ئەمە ئەو ستراتیژە گرنگەیە كە تۆفیق وەهبی لەنێو ئەو دۆخە ناهەموارانەدا بیری لێكردەوەو پێیی وابوو یەكێك لە بنەماكانی نەتەوە –زمان- دەبێت پارێزگاریی لێبكرێت و بمێنێتەوە. بەڵام لە لایەن ژمارەیەك لە مەلاكانەوە هێرشی كراوەتە سەر و بە پیاوی ماسۆنیەت لەقەڵەم دراوە.

 
تۆفیق وەهبی كێیە؟
نوسەر،سیاسەتمەدار، ئەفسەری پلەباڵای سەربازیی، شارەزای بواری شوێنەوارو مێژوونوس و زمانزانی كورد تۆفیق وەهبی بەگی کوڕی مەعرووف لە 1ی کانوونی دووەمی ساڵی 1891دا لە شارۆچكەی چوارتای شاری سلێمانی لەدایکبووە. هەر منداڵ بووە کە باوکی کۆچی دوایی کردووە، خوێندنی سەرەتایی لەسلێمانی تەواو کردووەو لەساڵی 1904دا چۆتە بەغدا و خوێندنی ناوەندیی و ئامادەیی سەربازیی بەزیرەکی و پلەی بەرز تەواو کردووە.

دوای ئەوە رووی کردۆتە شاری ئەستەمبۆڵی پایتەختی وڵاتی عوسمانی بۆ تەواو کردنی خوێندنی باڵاتری، لە کۆلێژی ئەرکان وەرگیراوەو بۆتە ئەفسەری روکن لە سوپای عوسمانیدا.

هاوسەرەكەی:
هاوسەری تۆفیق وەهبی ناوی ئاسیا وەهبییە و كچی بازرگانی بەناوبانگ –رەزا ڕیزەلی-یە و خوشكی دكتۆر عبدالجبار ڕیزەلی یە، ئاسیا بە یەكێك لەو ژنانە دادەنرێت كە كاریان بۆ بزووتنەوەی ژنان كردووەو دواتر لە بواری پاێزگاریی منداڵاندا چالاكی زۆری هەبووەو لە 1945 تا 1958 سەرۆكایەتی كۆنگرەی ژنانی عێراقی كردووە ، ساڵی 1980 لە لەندەن كۆچی دوایی كردووەو دواتر تەرمەكەی گوازراوەتەوە بۆ بەغداد و لە تەكیەی قادری لە مزگەوتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لە بەغداد بە خاك سپێردراوە.

بەشداریی شەڕی دژ بە ئینگلیز:
تۆفیق وەهبی وەك گەنجێكی بێ باوك لە شاری سلێمانییەوە ڕوو لە ئەستانبوڵ دەكات و لەوێ دەست بە خوێندنی سەربازیی دەكات، کە جەنگی یەکەمی جیهانی لەساڵی 1914دا روویداوه، بەشداری لە شەڕی چەنە قەلعە لە دەردەنیل دا کردووەو لەدواییدا رەوانەی خوارووی عێراق کراوە بۆ بەشداریی کردن لەبەرەی جەنگ لەدژی هێزەکانی بەریتانیا لە شعێبە و لەکاتی کشانەوەی سوپای عوسمانی بەرامبەر بە هێزەکانی بەریتانیا لە مانگی ئەیلوولی 1917دا بەشداریی کردووە لەبەرەی جەنگی رومادی و کاتێکیش کە ئەو شارە کەوتۆتە چنگ هێزەکانی ئینگلیز ئەم بەخۆی و لەشکرەکەیەوە بەرەو شاری هیت لە باشووری عێراق کشاوەتەوه.

لەساڵی 1918دا گواستراوەتەوە بۆ بەرەی جەنگی فەلەستین و پایەی سەرەبازی بەرزکراوەتەوە بۆ پلەی رائید و مەدالیای قارەمانی لەسەرکردەی ئەڵمانیەكان وەرگرتووەو ئەوەی شایانی باسە زۆربەی سەرکردەکانی تیپی سوپای عوسمانی ژەنەڕاڵی ئەڵمان بووه، چونکە لەو جەنگەدا عوسمانی و ئەڵمانیا هاوپەیمان بوون لە دژی بەریتانیا و فەڕەنسا و ئیتاڵیا و ئەمەریکا شەڕەیان دەکرد.

گەڕانەوە بۆكوردستان و دامەزراندنی سوپای عێراق:
کاتێک جەنگی جیهانی یەكەم بەشکانی دەوڵەتی عوسمانی هاوپەیمانەکانی لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی 1918دا کۆتایی هات، تۆفیق وەهبی بەگ گەڕایەوە عێراق ولە ساڵی 1919 كراوەتە قایمقامی ڕانیە،  ئینجا چووە بەغداو بووە یەکێک لە ئەفسەرە دیارەکانی کورد لەدامەزراندنی سوپای عێراق لە رۆژی 6ی کانوونی دووەمی 1921دا كە لەكۆی 14 كەسی دامەزرێنەر 9 كەسیان كورد بوون.

چوونە پاڵ شێخ مەحموود:
کاتێک کە شێخ مەحمودی حەفید لە ساڵی 1922دا لە هیندستان گەڕێنرایەوە سلێمانی و بووەوە مەلیكی کوردستان، تۆفیق وەهبی بەگ لەمانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 1922دا چووە پاڵ بزووتنەوەکەی ئەم سەرکردەیەی کورد و کە ئەم بزووتنەوە و فەرمانڕاوەکەی شێخی حەفیدیش بەدەستی ئینگلیزەکان لەناوبران، تۆفیق وەهبی بەگ بۆ ماوەی 42 رۆژ گیرا و کە ئازادکرا لە دوا دوای ساڵی 1923دا کرا بە کارگێڕی بزوتنەوەکان لەوەزارەتی  بەرگری عێراق و لەمانگی ئابی 1925یشدا کرا بە بەڕێوبەری قوتابخانەی سەربازی لە بەغدا و پلەی سەربازی بووە موقەدەم.

بەرەو ئینگلتەرا:
 لەساڵی 1929 دا ناردرا بۆ ئینگلتەرە بۆ بەشداریی کردن لە خولێکی بەرزکردنەوەی شارەزایی سەربازی و لەساڵی 1930دا پلەی عەقیدی پێدار و کرا بە موتەسەریف- پارێزگاری لیوای سلێمانی، بەڵام بەر لە دروستبوونی شەڕەکەی 6ی ئەیلوولی 1930كە  بە شەری بەردەركی سەرا بەناوبانگە ، لە کارەکەی دوورخرایەوە کەچی لەساڵی 1931 لەدوا شەڕی شێخ مەحموود لە ئاوباریک لەدژی دەسەڵاتدارانی فەرمانڕەوایی عێراق ماوەیەک گیرا و تاوانی هاندانی خەڵکیان بۆ داواکردنی فەرمانڕەوایەکی کوردی خستەپاڵ و ماوەیەک بێ کارو فرمان مایەوە. ئەندامی‌ کۆمەڵەی‌ جوگرافیاناسانی‌ بەریتانیا بووە. شەش زمانی زانیوە، لە چلەکانی سەدەی رابردوودا رۆڵێکی‌ بەرچاوی‌ لە سیاسەتی‌ عێراقدا ھەبووە. زۆر شارەزایی لە ‌بواری‌ شوێنەوارناسیی‌ کوردستاندا ھەبووە، چەندین نووسینی لەو بارەیەوە بڵاوکردۆتەوە.

بەرپرسیارێتی لە بەغداد:
 لەساڵی 1946 تۆفیق وەهبی کراوە بە وەزیریی ئابووری عێراق و دوای ئەوەش تاکو ساڵی 1958 گەلێک جار کراوە بە وەزیریی بەرگری و مەعاریف. ساڵی 1947 بووە بە ئەندامی دەستەی دامەزرێنەی –المجمع العلمی العراقی-  1951 كراوە بە سەرۆكی ئەنجوومەنی خوێندنی باڵای عیراق، ئەندامی دامەزرێنەری حزبی ئومەی ئیشتراكی بووەو دواتر بووەتە جێگری سەرۆكی ئەو حیزبە.

لەسەرەتای ساڵی 1958دا کراوە بە ئەندام لە ئەنجوومەنی پیاوماقووڵانی عێراق -مجلس الاعیان- لەدوای شۆڕشی 14ی تەممووزی ساڵی 1958 دا عێراقی جێهێشتووەو چووەتە شاری لەندەن.

نوسین:
 دوا ساڵەکانی ژیانی لە لەندەن بەسەر بردووەو هەر خەریکی نووسینی مێژووی کورد و نووسینی بابەتی زمانەوانی کوردی بووە، تۆفیق وەهبی بەگ لەدوای دامەزراندنی کۆڕی زانیاری کورد لە ساڵی 1971دا بە ئەندامی شانازیی-فەخری- هەڵبژێردراوەو گەلێک لێکۆڵێنەوەی لە گۆڤاری کۆڕدا نووسیوەو تا ئێستاش شوێنەواری نوسینەكانی بەسەرمێژووی نوسراوەی كوردییەوە دیارەو لە نێو پرۆگرامی خوێندنی هەرێمی كوردستانیش دا وانەیەك بۆ ژیان و بەسەرهاتی –بەكورتی- دانراوە بۆ ئەوەی نەوەكانی كورد بزانن كە چ رۆڵێكی هەبووە.

زمانی كوردی:
هەرچەندە لە ڕووی دەربڕین و نوسینەوە ئەگەر وەك ڕێنوسی ئێستا باس بكرێت ئەوا دەكرێت بگوترێت نوقسانی و كەلێنی زۆری هەیە، بەڵام بۆ ساڵانی بیستەكان ئەوەندە زۆر بووە كە هیچ كەسێك لەوشێوەی پێنەكراوە. ساڵی 1924 بە زمانی عەرەبی بابەتەكانی لەسەر زمانی كوردی نوسیوە لە گۆڤاری –دیاری كوردستان- دا، دواتر چەندین ڕێسای بۆ زمانی كوردی داناوەو جەختی  لەسەر ئەوە كردووەتەوە لەبری پیتی عەرەبی باشترە پیتی لاتینی بەكاربهێنرێت و بەشێك لە ڕەخنەگرانی ئەو بۆچوونەوەی بە كاریگەری توركەكان دەزانن.

لەسەردەمی پاشایەتیدا كەسێكی بەڕەگەز سووری هەبوو كە هەموو كارێكی مەعاریفی بەدەست بووە، ناڕازیی بووە لەبەرامبەر بەكارهێنانی پیتی لاتینی دا و پێی وابووە كە دەبێت پیتی عەرەبی بەكاربهێنرێت بۆ ئەوەی بەردەوام كورد لەژێر هەژموونی رۆشنبیریی عەرەبیدا بمێنیێتەوە.

 حوسری دوای ئەوەی لە بەردەم هەوڵ و پێداگریی وەهبیدا شکست ده‌هێنێت، پەنا بۆ کارتی دین دەبات بۆ شکستپێهێنانی پرۆژەکەی وەهبی. لە یاداوەرییەکەیدا دەڵێت نامەیەکم بۆ زۆربەی شێخ و مەلا کاریگەرەکانی کورد نارد و لەنامەکەدا نوسیم کە تۆفیق وەهبی دژە دین و ماسۆنییە و دەیەوێت ئەلفوبێی قورئان بگۆڕێت بە ئەلفوبێی کافران و کورد لە ئیسلام داببڕێت.

ئایا پلانەکەی حوسری سەریگرت ؟
حوسری دەڵێت لە خوتبەی جومعەدا زۆربەی مەلاکان پەیامەکەی منیان گەیاند و هێرشیان کردە سەر وەهبی و وەک کافر و ماسۆنی و دژە دین کەدەیەوێت کورد لە دین وەربگێڕێت وەسفییان کرد و نامەشییان بۆ وەزیر نارد کە کورد ئەلف و بێی لاتینی ناوێت. ناچار وەزیر و پاشەکشەی کرد و ئەلفوبێی عەرەبی بۆ کتێبە مەنهەجییەکانی کوردی سەپێنرا.

ساڵی 1958 لەكاتێكدا كە ڕژێمی پاشایەتی لە عێراق كۆتایی هاتووەو بووەتە كۆماری ئەو لەوڵاتی بەریتانیا لەگەڵ مێجەر ئادمۆنز سەرقاڵی دانانی فەرهەنگێكی هاوبەشی نێوان كوردی و ئینگلیزیی بوون.

مردن و بەخاك سپاردن:
تۆفیق وەهبی بەگ دوای ئەوەی تووشی نەخۆشی دەبێت و دەیخاتە نێو جێگەو ئیفلیج دەبێت لە رۆژی 5كانوونی دووەمی 1984 دا لەشاری لەندەن و  لە تەمەنی 93 ساڵیدا کۆچی دوایی کردووەو تەرمەکەی هێنراوەتەوە بۆ سلێمانی و لەسەر راسپاردەی خۆی لەچیای پیرەمەگروون لە تەنیشت گۆڕی پیاوچاکی کورد پیرەمەگروون بەخاک سپێردراوه.

بەرهەمەکانی تۆفیق وەهبی بەگ:
مامۆستا تۆفیق وەهبی گەلێک پەرتووکی بەنرخی لەبارەی زمان و مێژووی کوردستانی کۆن بەزمانانی کوردی و تورکی و عەرەبی و ئینگلیزی داناوەو زۆربەیانی چاپکردووه.

یەکەم: بەرهەمە کوردییە چاپکراوەکانی:
1- دەستووری زمانی کوردی - بەغدا 1928، 114 لاپەڕەیه
2- خوێندەواریی باو - بەغدا 1933، 44 لاپەڕەیه
3- قسنێک لە کوردستان - بەغدا 1947، 18 لاپەڕەیه
4-  فەرهەنگی کوردی - ئینگلیزی (هاوبەش)، لەندەن 1965، 179 لاپەڕەیه.

دووەم: بەرهەمە چاپکراوەکانی بە عەرەبی:
1-  رجعیة المانیا و عبادة القوة - بەغدا 1942، 36 لاپەڕەیه
2-  الاصل و الاستطراد فی اصل معنی بەغداد - بەغدا 1950، 51 لاپەڕه
3- قواعد اللغة الکردیة ج (1) بیروت 1956، 112 لاپەڕه
4- قواعد اللغة الکردیة ج (2) بیروت 1956، 55 لاپەڕه
5-  التون کوپری - بەغدا 1956، 28 لاپەڕه
6-  سخرة من دربند بازیان الی تاسلوجة - بەغدا 1956، 36 لاپەڕە
7- حول مقال مسئوولیة الادیب الکردی للاستاذ عبدالمجید لطفی - بەغدا 1973، 15 لاپەڕه

سێیەم: بەرهەمە چاپکراوەکانی بە ئینگلیزی:
1-  ئەشکەوتی گندۆک - بەغدا 1949
2- پاشماوەی میسرازئیەکان (ئێزدییەکان) لەندەن 1962
3-  خوێندنی کوردی - بەشی یەکەم لەندەن 1968