06:13 - 02/01/2019
فه‌ره‌نسا كورده‌كانی خۆرئاوا جێده‌هڵێت؟
دواى بڕيارى كشانەوەى
هێزەكانى ئەمريكا، فەڕەنسا سوورە لەسەر مانەوە و هەماهەنگيكردن لەگەڵ خۆرئاوا
كوردستان لە هەموو روويەكەوە. چاودێرانى سياسى لە بارەى هێز و پێگەى فەڕەنسا لە
دواڕۆژى خۆرئاوای كوردستاندا خوێندنەوەى جياوازيان هەيە.
لێكەوتەكانى بريارى دۆناڵد تره‌مپ
سەرۆكى ولايەتە يەكگرتووەكانى ئەمريكا لە مەڕ كشانەوەى هێزى وڵاتەكەى لە خۆرئاوای كوردستاندا بەردەوامە. تره‌مپ بەم بڕيارەى كە لە رۆژى ١٩ مانگى كانوونى يەكەمى
رابردوو رايگەياند، ناوچەكەى رووبەڕوى كۆمەڵێك ئەگەر كردۆتەوە، كە
مەترسيدارترينيان سەرهەڵدانەوەى داعش و هێڕشى سەربازى توركيايە بۆ سەر ناوچە
كوردنشينەكان و تەواوى باكوورى سوريا.
ئەو دوو ئەگەرە لەگەڵ خۆى
گفتوگۆیه‌كی ئەم بۆشايە پڕ دەكاتەوە كە لە ئەنجامى كشانەوەى هێزەكانى ئەمريكا
دروست دەبێت؟ هێنايە ئاراوە. لەو كاتەى لايە پەيوەنديدارەكان بەدواى وەڵامى ئەم
پرسيارەدا دەگەڕان، ئيمانوێل ماكڕۆن سەرۆكى فەڕەنسا بەر لە هەر وڵاتێكى ديكە
رەخنەى لە بريارەكەى ترەمپ گرت و رايگەياند:" وڵاتەكەى لە خۆرهه‌ڵاتدا
ناكشێتەوە كە هێشتا داعش لەناو نەچووە". دواى قسەكانى ماكڕۆن (رياز دەرار و
ئيلهام ئەحمەد) هاوسەرۆكانى ئەنجوومەنى سورياى ديموكراتى سەردانى كۆشكى ئەليزێيان
كرد و دواى گفتوگۆ لەگەڵ بەرپرسانى فەڕەنسا، رايانگەياند:" فەڕەنسا هێزەكانى
ناكێشێتەوە و بەردەوام دەبێت لە پشتگيريكردنى خۆرئاوای كوردستان".
لەگەڵ هەموو ئەمانەش مانەوە و
نەمانەوەى فەڕەنسا لە خۆرئاوا كوردستاندا، پەيوەستە بە بارودۆخى ناوچەكە و
بەرژەوەندى فەڕەنسا. لەوانەيە رەهەندى مێژوويى گرنگترين فاكتەر بێت بۆ ئەوەى
فەڕەنسا لە خۆرئاوا كوردستاندا بمێنێتەوە كە بەشێكە لە خاكى سوريا دا.
وەليد چۆلى، چالاكوان و
بەرپرسى پەيوەنديیە دەرەكيەكانى ناوەندى توێژينەوەى فوڕات كە ناوەندەكەى لە خۆرئاوای كوردستاندايە، ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە و پێيوايە بەگوێرەى رەهەندى مێژوويى
فەڕەنسا بە ئەزموونترين وڵاتە كە بتوانێت سەر لە ئاڵۆزيەكانى ناو سوريادا دەربكات.
چۆلى لە وەڵامى پرسيارەكانى (پەيسەر پرێس) دەڵێت:" رۆڵى هێزەكانى فەڕەنسا
دياربووە لە پشتگيريكردنى هێزە كورديەكان لە كاتى هەڵكشانى داعش بەرەو كۆبانێ لە
ساڵى ٢٠١٤دا. ئەم وڵاتە بەدرێژايى ئەم ساڵانەى رابردوو دەستبەردارى شەڕى تيرۆر
نەبووە لەناو سوريادا. چونكە لە هەموو وڵاتانى ئەوروپى زياتر بەدەستى تيرۆر
ناڵاندوويەتى".
هەروەها دەڵێت:" ئەمەى
رابردوو گرنگتر و جديتر نيە لە مانەوەى فەڕەنسا لە خۆرهه‌ڵاتدا دواى بريارەكەى تره‌مپ.
بە گوێرەى رەهەندى مێژوويى فەڕەنسا خۆى بە ئەزموونترين وڵات دەزانێ لەناو سوريادا.
بەتايبەتى كاتێك سوريا لە ساڵانى ١٩٢٠ – ١٩٤٦ لەژێر ئينتيدابى فەڕەنسادا بووە. لەو
كاتەدا فەڕەنسا پڕۆژەى گرنگى هەبووە پەيوەست بە كێشەى كورد و پێكهاتەكانى ديكە
لەناو سوريادا".
بۆ مانەوە و خۆ لەسەر پێ
راگرتنى ئەزموونى خۆسەرى ديموكراتى، مانەوەى فەڕەنسا بە تەنيا بەس نيیە، بەڵكو
فەڕەنسا چى دەكات، دەتوانێ چى بكات و چى پێ دەكرێت گرنگە. بەتايبەتى كە لەم
ساڵانەى دواييدا لە رووى سياسى و سەربازيەوە فەڕەنسا رۆڵێكى سەرەكى بينيووە لە
كێشە و قەيرانەكانى وڵاتانى ئەفريقيادا. پڕۆفيسۆر عەليجان تايڵا، كە بە رەگەز
توركە و لەچەند زانكۆيەكى پاريس كارى توێژينەوەى سياسى دەكات، يەكێكە لەوانەى
پێيوايە فەڕەنسا ناتوانێ هەنگاوێكى بەرچاو بۆ بەرژەوەندى خۆرئاوا كوردستان بنێت،
هۆكارەكەشى بۆ بێ هێزى سياسى فەڕەنسا لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا دەگەرێنێتەوە. لە
وەڵامى پرسيارەكانى (پەيسەرپرێس) دا دەڵێت:" پێموانيیە فەڕەنسا هەڵوێستێكى
توند بەپێچەوانەى سياسەتى ئەمريكا بگرێتەبەر. رەخنەى ماكڕۆن لە بڕيارەكەى تره‌مپ
بە تۆنێكى گشتى بوو. بەتايبەتى كاتێك مەسەلەكە پەيوەست بێ بە دەستێوەردانى وڵاتێكى
رۆژهەڵاتى ناوەڕاست پێموانيە ماكڕۆن لە تره‌مپ دووربكەوێتەوە". هەروەها
پێيوايە دەستێوەردانى سوريا بۆ فەڕەنسا وەكو دەستێوەردانى فەڕەنسا نيە بۆ وڵاتێكى
ئەفريقى:" فەڕەنسا لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا ئەوەندە هێزەى نيە، دوور لە
چوارچێوەى ناتۆ و بێ پشتگيرى ئەمريكا ناتوانێ دەستپێشخەرى بكات. بۆ پاراستنى
دەسەڵات لە چەند وڵاتێكى ئەفريقى كە لە رابردوو كۆڵۆنى فەڕەنسا بوونە، پاريس
دەستپێشخەرى كردووە هێزى سەربازى رەوانەى ئەم وڵاتانە كردووە، نموونەى هەرە دوايش
دەستێوەردانى وڵاتى (مالى) بووە. بەڵام كاتێك هێزى فەڕەنسا لەم وڵاتانە بە
رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەراورد دەكەين، بە تايبەتى كاتێك ئەكتەرى وەكو روسيا،
توركيا، كورد، رژێمى سوريا و رێكخراوە جيهاديەكان هەبن، دەگەينە ئەو ئەنجامەى كە
ئەم ئاڵۆزيە زۆر گەورەترە لە هێزى سياسى فەڕەنسادا".
قادارێ پيرێ، سەرۆكى رێكخراوى
كورد بێ سنوور كە ناوەندەكەى لە پاريسە، بە پێچەوانەى پڕۆفيسۆر تايلا، پێيوايە بۆ
تێگەيشتن لە رۆڵى فەڕەنسا لەم قۆناغەدا پێويستە لە بيرنەكەين كە سوريا لە رابردوو
دا كۆڵۆنياليەكى فەڕەنسى بووە. وەكو نموونەش باس لە رۆڵى ئەمڕۆى ئيتاڵيا لە
چارەسەرى قەيرانەكانى ليبيا دەكات كە لە رابردوو ئەم وڵاتە كۆڵۆنياليەكى ئيتاڵى
بووە. لە وەڵامى پرسيارەكانى (پەيسەر پرێس)دا دەڵێت:" هێشتا كاريگەرى سيستەمى
كۆڵۆنياڵى ماوە. لەمبارەيەوە رۆڵى فەڕەنسا لە خۆرئاوا كوردستاندا گرنگە. فەڕەنسا
دەزانێ بەبێ لەناوبردنى داعش لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا ئەوان لە وڵاتى خۆياندا
ئاسوودە نابن".
بە گوێرەى ئەم زانياريانەى
دەست (پەيسەرپرێس) كەوتوون، لە ئەنجامى گفتوگۆى نێوان بەرپرسانى خۆرهه‌ڵات و
لايەنە پەيوەنديدارەكانى فەڕەنسادا، بڕيارە فەڕەنسا لە چەند رۆژى داهاتوودا هەزار
سەربازى ديكە رەوانەى خۆرئاوا كوردستان بكات، بەمەش ژمارەى سەربازانى فەڕەنسا لەم
ناوچەيەدا كە زۆربەى دانيشتووانى كوردە دەگاتە ٢٦٠٠ سەرباز. ديسان بە گوێرەى ئەم
زانياريانە، بڕيارە حكوومەتى هۆڵەندا يەكەيەكى سەربازى كە لە ٦٠ كەس پێكهاتووە
رەوانەى خۆرئاوا كوردستان بكات.
سەرۆكى رێكخراوى كورد بێ
سنوور، پێيوايە مەسەلەى رەوانەكردنى هێزى سەربازى بۆ خۆرئاوا كوردستان ئەوەندە
گرنگيە بە بەراورد لەگەڵ پشتگيركردنى خۆرهه‌ڵات لە رووى سياسى و پڕ چەكداركردنى
شەڕڤانان. لەمبارەيەوە دەڵێت:" پێموايە بەسە ئەگەر پشتگيرى سياسى لە
بەڕێوەبەرايەتى خۆسەر بكەن، بەچەك پشتگيرى لە شەڕڤانان بكەن . لە رووى چەندايەتيەوە
ژمارەى سەربازانى فەڕەنسى گرنگ نیيە. چونكە شەڕڤانان لە بوارى رۆحى لە هێزى
فەڕەنسا بەهێزترن، بۆ خۆپاراستن دەجەنگن، كەچى سەربازان نوێنەرى دەوڵەتان و
بەگوێرەى ئەوان هەڵسوكەوت دەكەن. كورد تەنيا داواى پشتگيرى سياسى و پڕچەككردن
دەكات".
بە گوێرەى ئامارەكانى
حكوومەتى ئاكەپە لە توركيادا زياتر لە سێ مليۆن ٥٠٠ هەزار پەنابەرى سورى هەيە.
توركيا هەبوونى پەنابەران لەسەر خاكى وڵاتەكەى وەكو كارتێك بۆ سەپاندنى
داواكاريەكانى لەدژى وڵاتانى ئەوروپى بەكاردێنێت. رەجەب تەيب ئەردۆغان تا ئەمڕۆ لە
كوێ بەربەستى بۆ دروستكرابێ ئەم كارتەى زۆر بەجوانى بەكارهێناوە. بەتايبەتى كاتێك
لە هاوينى ٢٠١٥ رێگاكانى پەڕينەوەى لەبەردەم پەنابەران كردەوە بۆ گەيشتنە وڵاتانى
ئەوروپا و ئەمەش لە رووى ئەمنى، كۆمەڵايەتى و ئابوورى كۆمەڵێك كێشە و قەيرانى بۆ
وڵاتانى ئەوروپى دروست كرد، لە پێش هەمووياندا فەڕەنسا كە چەندين جار رووبەڕوى
هێڕشى خۆ تەقاندنەوە و رفاندنى ئەندامانى داعش بۆتەوە. بۆيە چاوەڕێ دەكرێت لە
داهاتوويەكى نزيكدا توركيا جارێكى ديكە ئەم كارتە بە رووى فەڕەنسا بەرز بكاتەوە بۆ
ئەوەى ناچارى بكات دەست هەڵگرێت لە پشتگيريكردنى كورد لە خۆرهه‌ڵات دا و وەكو
ئەمريكا سەربازانى بكێشێتەوە.
پڕۆفيسۆر عەليجان تايلا،
پێيوايە لاى ئەوروپيەكان بە تايبەتى فەڕەنسا و بەريتانيا مەسەلەى كشانەوەى هێزە
سەربازيەكان و مەترسى داعش دوو شتى لەيەكتر جياوازن. لەمبارەيەوە دەڵێت:"
وڵاتانى ئەوروپى ناپڕژێنە سەر سەرچاوەى دەركەوتنى داعش، بەڵكو لەناو سنوورى
خۆياندا رێوشوێنى توند دەگرنەبەر بۆ كەمكردنەوەى مەترسى جيهاديەكان، هەندێك جار
ئەم رێوشوێنانە ئەوەندە توندن دەگاتە مەسەلەى راگەياندنى بارى نائاسايى".
لەبارەى پرسيارى، ئايا
ئەردۆغان دەتوانێ ماكڕۆن ناچارى كشانەوە لە خۆرهه‌ڵاتد بكات؟ پڕۆفيسۆر تايلا
دەڵێت:" لە ئێستادا گرنگترين رێككەوتن لە نێوان توركيا و فەڕەنسادا لەبارەى
كۆچبەرانە. لە ترسى ئەوەى نەوەكو توركيا رێگا لەبەردەم مليۆنان كۆچبەرى ناو خاكى
خۆى بكاتەوە تا بچنە ئەوروپا. ئەردۆغان لە سايەى كارتى كۆچبەراندا بە ملياران
دۆلارى لە يەكێتى ئەوروپا وەرگرت. بەڵام ئايا ئەردۆغان دەتوانێ لەبارەى رێككەوتنى
رۆژهەڵاتى ناوەڕاست ئەم كارتە وەكو ستراتيژێك جارێكى ديكە لە دژى وڵاتێكى وەكو
فەڕەنسا بەكاربێنێت؟ ئايا لە تاقيكردنەوەى ئەم كارتەدا حكوومەتى فەڕەنسا چ
هەڵوێستێك دەگرێتەبەر؟ جارێ ئەمەيان نازانم. بەڵام وەكو دەرەنجام بۆ ئێستا
ئەردۆغان ديپلۆماسى خۆى لەسەر ئەم كارتە بونياد دەنێت و لە بەرامبەر ئەوروپادا وەكو
كارتێكى بەهێز لە قەڵەمى دەدات".
وەليد چۆلى لە ناوەندى فوڕات
سياسەتى توركيا لەمبارەيەوە دەڵێت:" لە ئیدلب سوكایه‌تی رووسيا دەكات، سوكایه‌تی
ئەمريكا دەكات بە پەيوەنديەكانى لەگەڵ رووسيادا. هەروەها سوكایه‌تی ئەوروپيەكان
دەكات بە كۆچبەرە سوريیەكان، بەڵام ئايا دەتوانێ بەردەوام بێت لەسەر ئەم سياسەتە؟ كە
پێموانيیە بتوانێت. چونكە توركيا بۆتە مەترسى گەورە لەسەر سياسەتى ناوچەكە. جيهان
دەزانێ توركيا درێژكراوەى تيرۆرە، تيرۆر لە توركيا لەدايك دەبێت. بەمەش فەڕەنسا و
ئەڵمانيا لە هەموويان زياتر زەرەرمەند دەبن". چۆلى لەمبارەيەوە رايەكى
پێچەوانەى لەگەڵ پڕۆفيسۆر تايلا هەيە و دەڵێت:" فەڕەنسا و وڵاتانى ئەوروپا بەردەوام
دەبن لە بەرەنگاربوونەوەى تيرۆر لەو ناوچانەى كە تيرۆر تيايدا لەدايك دەبێت. بەبێ
پشتگيريكردنى كورد ئەم هەوڵەى ئەوروپيەكان سەركەوتوو نابێت".
گولستان سيدۆ، مامۆستاى
زانكۆى خۆرهه‌ڵات لە قاميشلۆ كە خاوەن بڕوانامەى ماستەرە لە زانكۆى سۆربونى
فەڕەنسى، مانەوە يان كشانەوەى ئەمريكا پەيوەست دەكات بە بەرژەوەندى سياسى، ئابوورى
و كۆمەڵايەتى فەڕەنسا بەخۆى. لە وەڵامى پرسيارەكانى (پەيسەر پرێس) دا دەڵێت: پێويستە
لەبير نەكرێت كە وڵاتە شمولى و پڕ بەرژەوەنديەكانى وەكو فەڕەنسا ئەوان بەخۆيان
بڕيارى مانەوە يان كشانەوە دەدەن، سەرەڕاى هەموو ئەمانە بەرژەوەندى وڵاتان جياوازە
يان بەريەكدەكەون لە ناو سوريا بەگشتى و رۆژهەڵاتى فوڕات بە تايبەتى. لەوانەيە
دواى ماوەيەك فەڕەنسا هێزەكانى بكێشێتەوە بەڵام بە رێگا و شێوازى جياواز لە خۆرهه‌ڵاتدا
دەمێنێتەوە. وڵاتێكى وەكو فەڕەنسا ناخوازێ لە بڕيارداندا سەر بە وڵاتێكى ديكەدا
بێت و دەخوازێ تايبەتمەنديەكانى بپارێزێت و رۆڵى گەورەتر و قورستر ببينێ، خاوەن
پێگەبێت لە چارەسەرى قەيرانى سوريادا".
گولستان سيدۆ لە درێژەى
قسەكانيدا پێيوايە:" بارودۆخى مێژوويى، سياسى، ئابوورى و كۆمەڵايەتى لە
ئێستادا بە بەراورد لەگەڵ ساڵانى پێشوو لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا زۆر گۆڕاوە، نە
فەڕەنسا و نە وڵاتێكى ديكە ناتوانێ بە تەنيا ناوچەكە دابەش بكات كە پڕ لە قەيرانى
خنكێنەر. زۆر زەحمەتە دەوڵەتێك بتوانێ لەناوچەكەدا چارەسەرى گەلان ديارى بكات.
جارێكى ديكە فرە جەمسەرى، بەريەككەوتن و ناكۆكى بەرژەوەنديەكان لە ئارادايە.
پڕۆژەى ناوچەيى هەيە، ناوچەكە پڕاوپڕە لە سەوداى بازرگانى".
ئەوەى ديارە ركابەريەكى بەهێز
هەيە لەنێوان هەردوو رژێمى فەڕەنسى و ئەمريكى، ئەمەش دەرەنجامى بارودۆخى ئەمڕۆ
نيە، هەردوولا دەخوازن هەژموونى خۆيان و شێوازى خۆيان بسەپێنن. لەوانەيە ئەمريكا
لە هەندێكى ناوچەى ديكەى جيهان بەهێزتر ببێت، بەڵام نابێت لەبيرى بكەين كە سوريا
بۆ ماوەيەكى درێژ لەژێر ئينتيدابى فەڕەنسا دابووە، فەڕەنسا وەكو ئەمريكا سوپا و
هێزێكى سەربازى نيە، بەڵام ميراتێكى شارساتنى، فكرى و مێژوويى هەيە. ئەم ماۆستايەى
زانكۆ ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە و پێيوايە:" فەڕەنسا دەتوانێ پشتگيرى
سياسى لە خۆرهه‌ڵاتدا بكات و بەرگرى لەو پڕۆژەيە بكات كە لە خۆرهه‌ڵاتدا
پێشدەكەوێت، يەكانگيرە لەگەڵ بەهاى مرۆڤايەتى، كلتوورى و شارستانى شۆڕشى فەڕەنسا.
ژمارەيەكى زۆر لە بيرمەندانى فەڕەنسى پێيانوايە پشتكردنە كورد هەڵەيەكى ئەخلاقى و
سياسيە".
لەبارەى هەڕەشەكانى توركيا و
ئەگەرى هەڕەشەكردن لە فەڕەنسا بەكارتى پەنابەران. ئەم مامۆستايەى زانكۆ بەم شێوەيە
كۆتايى بە قسەكانى دێنێت:" توركيا بۆ ئەوەى قەيرانە ناوخۆيەكانى هاوردەى
دەرەوە بكات، چەند ناوچەيەكى سورى داگيركرد، توانى داعش و ئيسلامى سياسى لە پێناو
گەيشتنە ئامانجەكانى بەكاربێنێت. شاراوە نيیە كە توركيا تۆڕ و سيستەمى تيرۆريستى
هەيە، لە بەرامبەر وڵاتانى ئەوروپى بۆ وەرگرتنى سازش بەكاريان دێنێت. كارتى
پەنابەرانى سورى لەدەستدايە، كە ناو بەناو وەكو هەڕەشە ئيبتيزازكردن دەيخاتەگەڕ و
چەندين مليار دۆلار لە بانكەكانى ئەوروپا وەردەگرێت. تا چەند وڵاتانى ئەوروپى
(نەوەكو فەڕەنسا بە تەنيا) ملكەچى توركيا دەبن؟ مەترسى توركيا بۆ سەر ئەوروپا
جديە. پێموايە لەجياتى ملكەچبوون دەبێت وڵاتانى ئەوروپا هەوڵەكانيان زياتر بكەن و
لە رووى سياسى و سەربازى زياتر پشتگيرى خۆرهه‌ڵات و باكوورى سوريا بكەن، بۆ گەيشتن
بە چارەسەرى سياسى و گەڕانەوەى ئاوارە سوريەكان بۆ وڵاتەكەيان".