04:03 - 24/07/2020
لەساڵیادی كۆچی دوای ئوستادی مەقامی كوردیدا
مۆسیقی هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك پێناسه‌ی بوون و مانه‌وه‌یان ده‌رده‌خات، زۆرێك له مێژوو نوسان بۆناسینه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌و ته‌نانه‌ت سنووری خاك و كه‌لتووریش په‌نایان بردووه‌ته به‌ر گۆرانی، كوردیش له‌و بواره‌دا جێگه ده‌ستی به‌باشی دیاره، ئه‌گه‌ر به‌دواداچوونێك بۆ مێژووی كه‌ركووك و ده‌ورووبه‌ری بكرێت و به‌راورد بكرێت به گۆرانییه میللی و تایبه‌ته‌كانی ده‌رده‌كه‌وێت كورد له‌و ناوچه‌یه‌دا چه‌نده دێرینه و شاهیدی ئه‌و ڕاستییه‌ش گۆرانی و مه‌قامه‌كانی مامۆستا عه‌لی مه‌ردانه.
39 ساڵ پێش ئێستا و لە رۆژی 24/7/1981 لەیەكێك لەنەخۆشخانەكانی شاری بەغداد پیاوێكی تەمەن 77 ساڵ كە ئوستادی مەقام و گۆرانی و ئاوازی كوردی بوو كۆچی دوای كرد، ئەو پیاوە هونەرمەندی گەورە مامۆستا عەلی مەردان بوو.
عەلی مەردان كێیە؟
عەلی مەردان هونەرمەند و مامۆستای مەقامات و گۆرانی كوردی ساڵی 1904 لەگەرەكی تەكیەی شێخ عەلی لەشاری كەركوك لەدایك بووە، و خوێندنی لە تەكیەی كەركوك دەست پێكردووە، لەلای مامۆستایەكی ئاینی بەناوی مەلا رەووف فێری تەجویدی قورئان و هەندێك مەقامی كوردی و قۆڕیاتی توركمانی بووە، دوای هەشت ساڵ خوێندن لەتەكیەی كەركوك ماڵیان باردەكات بۆ گوندی لەیلان و لەوێ كەسێك بەناوی خدر بارام دەناسێت كە تەموورەژەن بووە و كاریگەری گەورەی لەسەر عەلی مەردان هەبووە لەبواری زانیاری دەربارەی مەقاماتی كوردی، دواتر عەلی مەردان دەچێت بۆ بەغداد و لەوێ مەقاماتی كوردی و عەرەبی و فارسی لەمامۆستایانی تری كورد و عەرەب و فارسەوە فێربووە هەتا خۆی بووە شارەزایەكی دیاری بواری مەقاماتی ناوچەكە.
مەقامی كوردی سەرچاوەی دەوڵەمەندبوون بۆ مەقامی نەتەوەكانی تری ناوچەكە.
لە چاوپێکەوتنێکدا سەبارەت بە ژیانی تایبەتی خۆی دەڵێت:"بۆ گوزەرانی ژیانم، بەپای پەتی و سەری کۆتەوە، جوتیاری و شوانی و گاوانیم کردووە. لە شاری بەغداد بووم بە ھاوڕێی مورتەزاخانی ئیسفەھانی و ئەسغەری ھەمەدانی و محەمەد سەعیدی سابڵاغی و زۆر شت لەوانەوە فێربووم، چل شەویش لەگەڵ سەید عەلی ئەسغەری کوردستانی یەکمان گرت و زۆر ھونەرمەندانە پێکەوە ژیاین".
مامۆستا لە درێژەی قسەکانیدا دەڵێت: "یەکەم مەقامم، مەقامی ئای ئای بوو، ئەوەی لە ساڵی ١٩٣٩ ـدا لە ئێستگەی کوردی بە زمانی کوردی باجەڵانی بۆم تۆمارکرا". مامۆستای گۆرانی مەقامی کوردی لە ساڵی ١٩٦٥ ـدا لە ئێستگەی ڕادیۆی تاران و کرماشاندا چەندین مەقام و گۆرانی تۆمارکردووە. دوا گۆرانی عەلی مەردان بەستەیەک بووە، ئەوەی لە ساڵی ١٩٧٢ ـدا لە ئێستگەی کوردی بەغداد تۆماری کردووە.
عەلی مەردان پێی وایە مەقامی كوردی دەوڵەمەند بووە و بۆتە سەرچاوەیەكی دەوڵەمەند بۆ هونەر و مۆزیك و گۆرانی گەلانی تری ناوچەكە.
عەلی مەردان و ئامێرەكانی مۆسیقا
عەلی مەردان جگە لەوەی خاوەنی بەهرەی دەنگ خۆشی بووە شارەزای ژەنینی چەندین ئامێری مۆسیقیش بووە بەڵام ئامێری عودی زیاتر لەلا پەسەند بووە، عەلی مەردان شارەزایەكی باشی لەزمان و ئەدەبی كوردی و عەرەبی و توركمانی هەبووە و شیعری شاعیرانی لەچەندین بەستەدا بەكارهێناوە.
گۆرانییە بەناوبانگەكانی عەلی مەردان
بەشێكی گۆرانیی فاتمە بە دەنگی عەلی مەردانەوە
شیرین كەلامە، گیانە بەسیەتی، یاریكە ڕاكە پێكەنە، خۆم و عودەكەم، كەتان كەتانە، مێوڵێ و دێلێژە، ئەسمەر، وەرە قوربان، هۆ برای جوتیار، لەیلێ، ڕەنجی بێوەرم، هەوری لە قەدی ئاڵاوە، بە دەنگی خۆش بمهێنە جۆش، كە ئەو جوانە، ئەڕۆی ئۆغر، دایم دڵ تۆی ئەوێ، مامە، كەی دێتەوە، لە خرنە خرنە، هەتا مردن، ئەڵوەن ناوت شیرینە، ئای چەندم خۆش دەوێ، هەر تۆم ئەوێ تۆ، مینا گیان، لەو كەلە دەنگی ساز دێ، شەو ڕۆژ، گۆڵە باخ، دەهەستە، كراس كودەری ئاوریشم، سەد جار بەو مانگە، هەستە با بچین بكەین تەماشا، كۆڵان بە كۆڵان، ئەم پەرچەم و ئەگیجە، ئاخ چی بكە نیمە چارە، ئەو چاو جوانە، هۆ كاكەی شوان، وەرە قوربان، فاتمە، برای شیرینم، خاڵۆ خاڵۆ، شەو و ڕۆژ لە خایاڵ و لە بەرچاوی.
مەقامە بەناوبانگەكانی عەلی مەردان
لەبەر چاوی بەد (مەقامی ماهوور)
چەند جارم ووت (مەقامی هەمایۆن)
با یادم كا فریادم كە (مەقامی هیجران)
ڕەنجی بێوەرم (مەقامی بەیاتی شور)
ڕاستەی خیابان (مەقامی ئەڵاوەیسی)
لێم یاخی (مەقامی ئای ئای)
لەبەر نازی چاو بازان (مەقامی خورشیدی)
ئەی مانگ (مەقامی بەیات)
چی بكەم (ماقامی نەوا)
دڵ لە حەسرەت (مەقامی ئورفە)
مەمكوژە گیانە بە هیجران (مەقامی دەشت)
بە داوی زۆڵفت (مەقامی ڕاست)
بە بەردی فیرقەتت (مەقامی ماڵەڵا هیجرانی)
بە غەمزەی چاوی مەخموری (مەقامی نەوا)
كۆچی دوای عەلی مەردان
رۆژی هەینی24 ته‌مووزی 1981 و لەتەمەنی 77 ساڵیدا عەلی مەردانی گەورە هونەرمەند لەیەكێك لەنەخۆشخانەكانی شاری بەغداد چاوەكانی بۆهەتاهەتایە لێكنا تەرمەكەی هێندرایەوە و لەگۆڕستانی شێخ محێدینی شاری كەركوك بەخاكسپێردرا.