01:13 - 08/07/2020
هۆكارەكانی شستی كەرتی كشتوكاڵ چین و پلان و بیری نوێی حكومەت چییە؟
"سەرچاوەی دیكەی داهات بۆ هەرێمی كوردستان دابیندەكەین" ئەو قسەیەی كە لە دوای قەیرانی دارایی 2014 لە دەمی بەرپرسانی هەرێمەوە دەدرا بە گوێی هاوڵاتیاندا، بەڵام لە دوای شەش ساڵ و دروستبوونی قەیرانێكی دیكە، خەڵك و جوتیاران، جگە لەقسە هیچ هەنگاوێگیان نەدی بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی دووەمی داهات.
بەرپرسێكی وەزارەتی كشتوكاڵ دەڵێ, حكومەت هیچ ستراتیژێكی بۆ كشتوكاڵ نەبووە بۆیە كەرتی كشتوكاڵ نەیتوانیوە بكرێتە سەرچاوەی داهات لەنێوان ئەم سیاسەتە نارونەشدا ئەوەی زیانی بەردەكەوێت جوتیارانن، كە بەدیار ساغنەبوونەوەی بەرهەمەكانیانەوە، دۆشداماون.
ساڵی 2009 نەوشیروان مستەفا رێكخەری كۆچكردووی بزوتنەوەی گۆڕان، پڕۆژەیەكی بۆ گەشەپێدان و ئاوەدانكردنەوەی دێهاتەكان خستەبەردەم حكومەت، جگە لەو پڕۆژەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش هەر لە 2009 پڕۆژەیەكی هەمەلایەنەی بۆ گەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ هەبوو، بەڵام پڕۆژەكەی نەوشیروان مستەفا بەهەند وەرنەگیرا بەهۆی دابینەكردنی بوودجەشەوە، حكومەت پڕۆژەكەی خۆیشی جێبەجێ نەكرد.
بیركردنەوەی لە باشكردنی كەرتی كشتوكاڵ لە ماوەی ساڵانی رابردوودا بە جۆرێك بووە، پەیوەست بووە بە نرخی نەوتەوە، تا نرخی نەوت بەرزبووبێت ئەم كەرتە پشتگوێ خراوە، بەڵام لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا جارێكی تر بەرپرسانی هەرێم بیریان لەوەكردوەتەوە، دۆخی كشتوكاڵ چاكبكەن و وەك سەرچاوەی داهات لێی بڕوانن، بەرپرسێكی وەزارەتی كشتوكاڵیش كە بۆ پەیسەر قسەی كردووە. دەڵێ، هەركات قەیرانی دارایی دروستبووە حكومەتی هەرێم كەوتوەتە بیری كشتوكاڵ، وەك سەرچاوەی پەیداكردنی داهات.
توانای هەرێمی كوردستان لە كشتوكاڵدا
هەرێمی كوردستان بەو ناوچەیە دادەنرێت كە بۆیەكەمین جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، كشتوكاڵی تێدا كراوە و لە ناو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاش، پلەی دووەمی گرتووە و لە دوای وڵاتی سودانەوە خاوەنی باشترین زەوی و سەرچاوەی ئاوە، بەڵام وەك پێویست سوود لەم سەرچاوە گرنگە وەرنەگیراوە و ئێستا ئەم كەرتە زەلیلی دەستی سیاسەتێكی شكستخواردووە.
كوردستان چوار پێكهێنەرە سەرەكییەكەی كشتوكاڵ ( خاك - ئاو-كەشوهەوای گونجاو- توانای مرۆیی) هەیە، بەو پێوەرانەش كە ستانداری نێودەوڵەتین، هەرێمی كوردستان و عێراق وەك وڵاتێكی كشتوكاڵی ئەژمار دەكرێن.
توانای هەرێمی كوردستان لە كەرتی كشتوكاڵیدا بەجۆرێكە كە:
• زەوی شیاوی بۆ چاندن، 5 ملیار و 120 ملیۆن و 36 دۆنم زەوی دێم
• ملیارێك و 305 ملیۆن و 716 هەزار دۆنم زەوی بەراو( ئاوی)
• رووبەری دارستانەكان پێنج ملیار و 57 ملیۆن و 152 دۆنمە
• رووبەی پاوانیش شەش ملیار و 937 ملیۆن و 764 دۆنمە
• 229 ملیۆن و 37 دۆنم رەز و باخیش بوونی هەیە.
ژمارەی جوتیاران بۆ چاندنی بەربوومی زستانە و هاوینە لەم زەویانە، بەپێی ئامارەكانی 2013 تا 2017 بریتی بووە لە 91 هەزار و 864 جوتیار.
لە ئاژەڵداریشدا و بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانان بۆ ساڵی 2017 هەرێمی كوردستان خاوەنی
256,999 سەر مانگا
2,399,176 سەر مەڕ
1,223,949سەر بزنە.
هەربەپێی ئامارە فەرمی و نافەرمییەكان ئێستا توانای بەرهەمهێنانی هەرێمی كوردستان ساڵانە بەمجۆرەیە:-
بەرهەمی میوە 69.167 تۆنی ساڵانە
بەرهەمی پەتاتە 229.163 تۆنی ساڵانە
بەرهەمی گۆشتی سوور 85.000 تۆنی ساڵانە
بەرهەمی گۆشتی مریشك 111.400 تۆنی ساڵانە
بەرهەمی شیر 175.000 تۆنی ساڵانە
گەوهەرێكی لەبیركراو
لەگەڵ ئەوەی لە كوردستان هەر چوار رەگەزی سەرەكی كشتوكاڵ بەردەستە و بوونی پێگەیەكی جوگرافی بەهێز و پیاتێپەڕی رێگای بازرگانی گرنكە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی نەتراوە، بەرهەمی ئەم كەرتە گرنگە هەناردەی بازارەكان بكرێت، لەزۆر بواری خۆراكدا پێداویستییەكان لە وڵاتی دراوسێ و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەوە دەهێنرێت.
هەوڵەكان بۆ بوژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ چەندین پێشنیار و پڕۆژە خراوەتە بەردەست بەرپرسە جیاجیاكانی كابینەكانی حكومەتی هەرێم. بەڵام هیچیان وەك پێویست جێبەجێنەكران.
یەكێك لەو پڕۆژانەی كە لە ساڵی 2009 و پێش پەسەندكردنی بودجەی هەرێم بۆ ئەو ساڵە، لەلایەن نەوشیروان مستەفاوە خرایە بەردەستی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان و حكومەتی هەرێم، پڕۆژەكە لە ژێر ناوی ( پڕۆژەی ئاوەدانكردنەوەی دێهاتی كوردستان) بوو.
نەوشیروان مستەفا لە پڕۆژەكەیدا، كە باس لە دروستكردنی چەند شارێك بۆ جوتیاران دەكات و هەروەها داوای تەرخانكردنی 20%ی بودجەی هەرێم دەكات بۆ كشتوكاڵ، دەڵێ" ژیانەوەی دێهات و ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و، كاراكردنەوەی كەرتی كشتوكاڵ جگە لە مەبەستی سیاسی، گرنگیەكی گەورەی هەیە لە ئابوری نیشتیمانی لە بیناكردنەوەی پەیكەری كۆمەڵایەتی كۆمەڵی كوردی و لە بیناكردنەوەی كەسایەتی بەرهەمهێنەرانی مرۆڤی كوردا.
هەروەها دەڵێ، ئاوەدانكردنەوەی دێهات و ژیانەوەی ئابوری دێهات، سەرمایەی گەورە و ماوەی درێژ و پلانی زانستی درێژخایەنی گەرەكە. حكومەتی هەرێم دەبێت هەزاران ملیۆن دینار بڕژێنێتە ناو ئابوری دێهاتەوە، بێ ئەوەی چاوەڕێی ئەوەی بێت بە زوویەكی زوو لە ماوەیەكی كورتدا وەریبگرێتەوە، بەڵام ئەمە دەبێتە سەرمایەگوزارییەكی درێژخایەن بۆ ئایندە. بچینەی ئابوری دێهات بەهێز دەكات و كاریگەری كشتوكاڵ لە پاشەڕۆژێكی نزیكدا لە تێكڕای ئابوری نیشتیمانی كوردستاندا دەرئەكەوێت.
ساڵی 2009 جگە لەم پڕۆژەیەی نەوشیروان مستەفا، وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاویش، لە هەمان ساڵ پلانێكی پێنج ساڵەی بۆ گەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ دانا، بەڵام بەهۆی دابیننەكردنی بودجەی پێویست بەشێكی كەمی لێ جێبەجێ كرا.
لەبارەی ئەوەی بۆچی ئەم پڕۆژانە گرنگیان پێنەدرا، شاڵاو جەمال بەڕێوەبەری گشتی بەڕێوەبەرایەتی كشتوكاڵی سلێمانی بە پەیسەری وت، تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان، سیاسەتێكی روونی بۆ كشتوكاڵ نەبووە و ئەوانەش بوونەتە هۆی جێبەجێنەكردنی پلانەكان بۆ گەشەپێدانی كشتوكاڵ.
كێشە گەورەكان
سەڕەرای ئەوەی پڕۆژەكان بۆ چاكردنی كەرتی كشتوكاڵ بەجێنەگەیەنراون و پشتگوێخراون، چەندین كێشەی گەورە لەبەردەم گەشەنەكردنی ئەم كەرتە هەیە، دیارترینیان داگیركردنی زەوییە كشتوكاڵییەكانە، لەلایەن وەزارەتەكانی شارەوانی و پێشمەرگە و وەبەرهێنەران و دەستەی گەشتوگوزارەوە. كە تائێستا زیاتر لە یەك ملیۆن و ٥۰۰ هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی لەلایەن حكومەت خۆیەوە داگیركراوە. شاڵاو جەلال كە بۆ پەیسەرپرێس دەڵێت " داگیركردنی زەوییەكان گەورەترین كێشەیەی وەزارەتەكەمان، پارەیەكی زۆر خەرجكراوە بۆ ئەوەی ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت، سەرباری ئەوەی نەتوانراوە یەك مەتر زەوی بگەڕێنرێتەوە، تادێت پێشێلكارییەكان زیاتر دەبێت.
دان بەوەشدا دەنێت، كێشەیەكی دیكەی وەزارەتەكە ئەوەیە، حكومەت دەستی لەناو كشتوكاڵدایە، كە لە راستیدا دەبێت حكومەت تەنها ئەركی سەرپەرشتیكردنی هەبێت، بە نمونەش ئەو كەرەسەتە و خزمەتگوزاریانەی هەیانە، تەنها كۆمەڵێك بەرپرس و كەسی دەسترۆشتوو سوودی لێبینەوە، جوتیاری هەژار نەیتوانی سودی لێببینێ.
سیستمی كلاسیكی
یەكێكی دیكە لەكێشەكان، بەڕێوەبردن و كاركردنە بە سیستمی كلاسیكی لە كەرتی كشتوكاڵدا. جیهانی نوێی كاركردنی كشتوكاڵ كاركردنە بە ئامێری پێشكەوتوو.
لەم سیستمە نوێیەی كە وڵاتان كاری لەسەر دەكەن كەمتر پشت دەبەستێت بە توانای مرۆیی و سەرئەنجامیش بەرهەمی زۆر و كوالێتی باش و تێچووی كەمی دەوێ.
بەڕێوەبەری گشتی كشتوكاڵی سلێمانی وتی: چونكە بە رێگا كۆنەكە كاردەكەین، تێچووی بەرهەممان زۆرە، بۆیە نرخ لەسەر بەرهەمیش زۆرتر دەبێت، چونكە ئێران یان توركیا كار بە سیستمی نوێی كشتوكاڵی دەكات و ئامێری نوێی كشتوكاڵی زۆرە تێچووی بەرهەمێنانی كەمەو بۆیە بازاڕەكانی ئێمە لەم روەوە كەمتر توانوییەتی ركابەری بكات.
تەرخانەكردنی بوودجەی پێویستە بۆ وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو گرفتێكی دیكەی بەردەم ئەم وەزارەتەیە، ستانداری جیهانی لەو وڵاتانەی زەوی بەپیتان هەیە بۆ كشتوكاڵ، تەرخانكردنی ڕێژەی 10% بۆ 30%ی بوودجەی گشتی وڵاتە، بەڵام گەورەترین بوودجەیەك بۆ ئەم وەزارەتە تەرخانكرابێت، ساڵی 2013 بووە كە رێژەی 1.8%ی بوودجەی گشتی بووە.
عەبدولستار مەجید وەزیری پێشووی كشتوكاڵی هەرێم دەڵێ: ئەو پارەیەی هەرێم بۆ كشتوكاڵی تەرخانكردووە بەشی بەنداوەكانیش ناكات كە پێی تەواو بكرێت، چ جای ئەوەی كەرتی كشتوكاڵی پێ پەرە بدرێت.
نەوشیروان مستەفا لە پڕۆژەكەیدا، پێشنیاری ئەوەی كردووە كە بڕی 20%ی بوودجەی گشتی وڵات بۆ ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ تەرخانبكرێت. كە بە پێی ئەو بودجەیەی لە ساڵی 2009 بۆ هەرێم دەهات لە بەغداوە، بڕی 2 ملیار دۆلار بوو.
شاڵاو جەمال لەبارەی بودجەی تەرخانكراو بۆ وەزارەتەكەی بۆ پەیسەر دەڵی، لە چەند ساڵی رابردوودا كەمترین بودجەی تەرخانكراوە بۆ وەزارەتەكەی ئێمە بووە. تەنانەت بە قەدەر ئاسایشی بۆ دابینەكراوە. ئەوە لە كاتێكدایە وەزارەتی كشتوكاڵ و ئەركەكەی ئەوەنە فراوانە پەیوەندی هەیە بە هەموو بەشەكانی حكومەتەوە، ئەو بودجەیەی بۆشی تەرخانكراوە، سودێكی وای بە كشتوكاڵ نەگەیاندووە چونكە ئێمە بە شێوەی كلاسیكی كاردەكەین خەرجییەكان سودێكی گەورەی بە كشتوكاڵ نەگەیاندووە و پارە بەهەدەر چووە.
هەروەها شوان زرار، جێگری سەرۆكی لیژنەی كشتوكاڵ و ئاودێری لە پەرلەمانی كوردستانیش لەبارەی بودجەی ئەم وەزارەتەوە دەڵێت، دابیننەكردنی بودجەی پێویستیش بۆ گەشەكردنی ئەو كەرتە، بە هۆكارێكی هەرە سەرەكی دواكەوتنی كەرتی كشتوكاڵ دادەنرێت.
دەشڵێت "حكومەتی عێراق لەسەدا نۆی بودجەكەی بۆ گەشەكردنی كشتوكاڵ تەرخان كردوە، بەڵام لە كوردستان هیچ بودجەیەكی وەها تەرخان نەكراوە".
دەرهێنانی دەستی جوتیار لەناو كار و ساغنەبوونەوەی بەرهەم
سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەماوەی رابردوودا، دامەزراندن بووە بە شێوەیەكی فراوان، دامەرزاندن بۆ كەرتی كشتوكاڵیش یەكێك بووە لە كێشەكان بەجۆرێك دەستی جوتیاری كوردستانی لەناو كاردا دەرهێنا، ئەم كێشەیەش لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەدیداری سلێمانی بۆ گەشەپێدانی كشتوكاڵ دانی پێدا نرا و رایگەیاند، جوتیارو شوان و گاوانمان لەكوردستان نەهێشت و هەموویمان لەسلكی سەربارزی و ئەمنیدا دامەزراند.
ئامارێكیش دەریدەخات كە لەسنوری پارێزگای هەولێردا، ڕێژەی ٥٥٪ ئەو كەسانە جگە لەكاری كشتوكاڵی دەكەن، فەرمانبەرن لەدام ودەزگاكانی حكومەت.
سەرباری دەرهێنانی دەستی كار لە زەوییە كشتوكاڵییەكاندا، ساغنەبوونەوەی بەرهەم یەكێكە لەگەورەترین كێشەی بەرهەمی كشتوكاڵ، بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمیش وەزارەتی كشتوكاڵ سیاسەتی دانانی گومگری لەسەر هاتنی بەرهەمی كشتوكاڵ لە وڵاتانی دراوسێوە پەیڕەو كردووە، بەڵام جوتیاران داوای قەدەغەی هاوردنی ئەو بەرهەمانە دەكەن نەك دانانی گومرگ.سەبارەت بەم گرفتە بەرپرسەكەی وەزارەتی كشتوكاڵ، وتی : كێشەیەكی دیكەی وەزارەتی كشتوكاڵ لە بابەتی ساغكردنەوەی بەرهەمەی جوتیاران، تێكەڵكردنی دەسەڵاتەكانە"بوونی فرەكوێخاییە" تا ساڵی 1990 تەنها وەزارەتی كشتوكاڵ بەرپرس بوو لە بەرهەم، بەڵام بەپێی سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ساغكردنەوەی بەرهەم وەبەرهێنان و ئاسایش و شارەوانی و كشتوكاڵیش بەرپرسن كە ئەوەش یەكێكە لە هەڵەكان.
وتیشی: لەبارەی دۆزینەوەی بازاڕی دەرەوە بۆ بەرهەمی جوتیاران، دەبێت لایەنەكانی تر هاوكارێكی زۆری وەزارەتی كشتوكاڵ بن، كە بریتین لە نوێنەرانی حكومەتی هەرێم لە وڵاتانی دەرەوە و وەزارەتی بازرگانی، وەزیرەكان و پەرلەمانتارەكان، و بەرپرسانی دیكە و پێویستە لەسەریان بازاڕ بدۆزنەوە بۆ بەرهەكان و هیچ كەسێكیش تا ئێستا ئەمەی نەكردووە.
ئێستا جوتیاران ناچارن بەرهەكانیان لەسەر جادە فڕێ بدەن و حكومەتی هەرێم دەسەوەسان وەستاوە و هیچی بۆ نەركردوون، هەرچەندە لە وەڵامی ئەو پرسیارانەی ئاڕاستەی كرابوو، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێ، پەیوەندیمان بە وڵاتانی دەرەوە كردووە، بەرهەكانی جوتیاران ساغ بكەینەوە. بەڵام تا ئێستا ئەم هەنگاوانە هیچی بۆ جوتیاران ئەنجامی نەبووە.
حكومەت دەیەوێت چی بكات؟
كابینەی هەشت بەو دەرئەنجامە گەیشت، كە پشت بەستن بە سەرچاوەی نەوت بۆ دابینكردنی بودجە و خەرجی وەك تەنها سەرچاوە، سیاسەتێكی دروست نییە، بۆیە ئەو كابینەیە هەوڵی ئەوەی ئەدا رێگەی دیكە بۆ دابینكردنی خەرجی گشتی بدۆزێتەوە كە یەكێكیان كشتوكاڵ بوو، لەسەر هەمان سیاسەت كابینەی نۆش بڕیاری ئەوەی دابوو، كە پشت بە تاكە سەرچاوەی نەوت نەبەستێت و وەك بەرپرسانی ئەم كابینەیەش دەڵێن، جدین لە گەشەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ و هەوڵەكانیان دەستپێكردووە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە وتاری دەستبەكاربوونیدا باسی لەوەكردووە كە پشت بە سەرچاوەی دیكەی داهات دەبەستن.
بۆ گەشەكردنی كشتوكاڵ و پەرەپێدانی ئەم كەرتە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆردێكی پێكهێناوە بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی و پێنج وەزارەتیش ئەندامن تیایدا، لەو بارەوە شاڵاو جەلال بۆ پەیسەر دەڵێ، ئەم كابینەیە بەشێوازێكی جدی هاتوەتە پێشەوە بۆ پەرەپێدان بە كشتوكاڵ و داوای پلانیان لە وەزارەتی كشتوكاڵ كردووە. بۆیە ئێمەش وەك وەزارەتی كشتوكاڵ پلانەكەمان پێداون. بۆ جێبەجێكردنی پلانەكەی ئێمەش پێنج وەزارەت ئەندام دەبن تیایدا و سەرۆكی حكومەتیش سەرۆكی بۆردەكە دەبێت.
وتیشی: حكومەتی هەرێم گەیشتوەتە ئەو بڕوایەی كە نەوت بەو خێراییە نرخەكەی بەرز نابێتەوە، بۆیە بۆ جێگرتنەوەی نەوت دەیەوێت كار لەسەر كشتوكاڵ بكات. پێشتر حكومەت سیاسەتێكی روونی نەبووە بۆ كشتوكاڵ، نەیتوانیوە كارێك بكات كە كشتوكاڵ بەشداری بكات لە بودجە. بەڵام بەو جدییەتییەی حكومەت هاتوەتە پێشەوە بۆ كشتوكاڵ لە دووساڵی ئایندە ئەنجامی پلانەكان دەردەكەوێت و لە چەند ساڵی داهاتوو تریشدا ئەكرێت وەك بەدیل نەوت ئەژمار بكرێت.
ئێستا دۆخی كشتوكاڵ بە جۆرێكە جێی سەرنج و تەماعی هیچ لایەك نییە و كەس خۆزگەی پێناخوازێت، جوتیارانیش لە چاوەڕوانی ساغبوونەوەی بەرهەمەكانیان چاوەڕوانی دەستی حكومەتن و حكومەتیش لە چاوەڕوانی بەرهەمی ئەو سیاسەتەیە كە ئەمساڵ بۆ كشتوكاڵی داڕشتووە.