12:35 - 26/06/2020

بۆچی خۆپیشاندانەكانی باشووری كوردستان كاریگەرییان نییە؟‌

پەیسەر

بۆچی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانی كوردستان بەهای خۆیان لەدەستداوە؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە كە لەناخی هەمووماندا بوونی هەیەو ئەگەر ڕاستەخۆش نەبێت لە هزی خۆماندا بیرمان لێكردووەتەوە.

خۆپیشاندان میكانیزمێكی سەردەمیانەی ناڕەزایەتی نواندنە بەرامبەر دەسەڵاتێك كە بەبڕوای خۆپیشاندەران ستەمی بەرامبەر كراوەو مافەكانی زەوتكراوە، بەڵام بۆچی وەك پێویست ئەنجام نادرێت و لەناو كۆمەڵگەی باشووری كوردستاندا جێگەی خۆیان ناگرن؟ بەشێك لەوانەی خۆپیشاندان دەكەن، یان ئەوانەشی كە بینەری خۆپیشاندانەكانن هەمان پرسیاریان هەیە..

كۆتا نموونە:

دوا خۆپیشاندانەكانی كوردستان لە بابەتی كەمكردنەوەی مووچەی فەرمانبەرانی كوردستانەوە بوو، كە ئەنجوومەنی وەزیرانی كوردستان لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا دەسەڵاتی دا بەوەزارەتەكان بە ڕێژەی 21% مووچە كەم بكەنەوە، دووەمیشیان خۆپیشاندان لە دژی هێرش و پەلامارەكانی سوپای توركیا بوو بۆ سەر باشووری كوردستان(ئەڵبەتە هەردوكیان لە سلێمانی)، لە خۆپیشاندانی یەكەمدا لە كۆی ئەو هەموو فەرمانبەرەی كوردستان لە سلێمانی(بەتەنها)  و لە بەردەم باخی گشتی ئەنجامدرا، ئەوانەی كە بەشداریی خۆپیشاندانەكە بوون ژمارەیان نەدەچووە 500 كەس، ئەڵبەت بەو رۆژنامەنووس و میدیاكارانەشەوە كە ڕووماڵی گردبوونەوەكەیان دەكرد، لە هەمان كاتیشدا خۆپیشاندانی لایەنگران و هەوادارانی پارتی كرێكاران و هەندێك لایەنی هاوسۆز و بەشێك لە خەڵكی تر دوو رۆژ هاتنە سەرشەقام و دواجار ڕێژەی بەشداربووانی ئەوانیش هێندە دڵخۆشكەر نەبوو، ئەوە لە كاتێكدا خۆپیشاندانی یەكەم بۆ مووچەو بژێوییەو خۆپیشاندانی دووەمیش بۆ بابەتی نەتەوەیی و شكاندنی شكۆو كوشتنی مرۆڤی كوردە، دەستدرێژیكرنە سەر میوانەكانی باشووری كوردستانە.

لە كوێوە بۆ كوێ؟

سەرەتای نەوەدەكان هاتنە ناوەوەی سوپای توركیا بۆ هەرێمی كوردستان شتێكی تازە بوو، دكتۆر فەرهاد پیرباڵ و ژمارەیەك لە قوتابیەكانی لەبەردەم دەبابەكاندا خۆیان ڕووتكردەوەو ڕێگرییان لە هاتنی سوپای توركیا كرد، بەڵام ئێستا هەمان فەرهاد هەر لەلایەن قوتابیەكانی خۆیەوە پشتگیریی ناكرێت، 17 شوبات لە سلێمانی بە دەیان هەزار هاوڵاتی هێنایە سەرشەقام و دواجار لە هەموو شارو شارۆچكەكانی (زۆنی سەوز- نیلی)خۆپیشاندان بەڕێوەدەچوون، هێندە دەسەڵاتی بەگیروگاز هێنابوو كە بەتەقەكردن و خەڵك كوشتن نەبوایە دەمێك بوو سەرجەم بنكەو بارەگاكانی حیزبەكانیان پێچابوویەوە، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی و كەمپین بۆ رۆژئاوای كوردستان هێندە گەرم و گوڕیی هەبوو كار گەشتە ئەوەی لە پەرلەمانی كوردستانەوە بڕیاری هاوكاریی و سەردان و تەنانەت پشتیوانی سەربازیش بكرێن. 

لە 2014 ش بۆ یەكەمجار مووچە كرایە چارەك خۆپیشاندانی مامۆستایانی لێكەوتەوەو بەڵام ئەمجارەشیان دووبارە هەر لە سلێمانی و سنووری دەسەڵاتی یەكێتیدا. هەزاران مامۆستا ڕژانە سەرشەقامەكان و دەرگای قوتابخانەكانیان داخست و دواتر بەدەستپێكردنەوەی دەوام بە داواكاریی مووچەی فەوتاو و گەڕاندنەوەی باقیاتی مووچەكان دەستیان پێكردەوە، لە گەڵ ئەوەشدا هیچیان نەچوونە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمڕۆش كە خۆپیشاندان دەكرێت ژمارەكە ئەوەندە كەمەو وئامانجەكەش ئەوەندە كورت مەودایە كە بووەتە جێگەی سەرنجی هەمووان.

سنووری دەسەڵات و ئاڕاستەی داوا:

بەو پێیەی كە پارتی دیموكراتی كوردستان براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكان و پێكهێنەری سەرەكی حكومەت و لە ڕووی حیزبیشەوە لە دوای 31 ئاب 1996 ەوە دەستی بەسەر پایتەختی هەرێمی كوردستان و زۆرینەی سێكتەرە گرنگەكانی سیاسی و ئابووریدا گرتووە، بۆیە بە هۆكاری سەرەكی دۆخەكە دادەنرێت و بە دوای ئەویشدا یەكێتی و لەم دواییانەشدا ئەو حیزبانەی دیكە كە بەشدارییان لە كابینە یەك لەدوا یەكەكاندا كردووە.

بەڵام كاتێك خۆپیشاندان لە سلێمانی و ئیدارەكانی و قەزاو ناحیەكانی بەرپا دەبێت و ناپەڕێتە ئەو بەری دێگەڵەوە، كاریگەرییەكانی كەم دەبنەوە، بەجۆرێك ئەو 10 هەزاركەسە  بە ئەندازەی 1000 كەسی نێو هەولێر كاریگەریی نابێت.

پرسیار ئەوەیە: بۆچی لە سنووری پارێزگاكانی هەولێر و دهۆك مووچە خۆرەكانیان مووچەیان لێ نەبڕاوە؟ یان هۆكاری چییە واخۆپیشاندان دەكەن و نە دەنگیشیان لێوە دێت (تەنها چەند كەسێكی دیاریكراو نەبێت)؟ یان ئەوەیە دەسەڵاتی ئەو ناوچەیە فشاری زۆری خستوەتە سەر هاوڵاتیان و فەرمانبەران و ناهێڵن هیچ جۆرە خۆپیشاندانێك بكرێت؟ هەرچۆنێك بێت دەرئەنجامەكەو ئاكامەكەی كپبوونەوەو خاوكردنەوەی خۆپیشاندانەكانی سلێمانی و دەوروبەریشی بەدوای خۆیدا هێناوە.

هەڵوێستی یەكێتی:

یەكێتی نیشتیمانی كوردستان دەسەڵاتداریی ناوچەیەكی فراوانە، برابەشی حكومەتە لە 1992 تا ئێستا، زۆرینەی كات سەرۆكی حكومەت لای ئەوان بووە، لەم دواییانەش دا جێگری سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت و ژمارەیەكی ئێجگار باش وەزیریان هەبووە، فشارو خۆپیشاندانەكانیش لەناوچەی ئەواندا بووە، بەڵام كاتێك بێدەنگی یان تەنها میدیا هەڵدەبژێرێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو كارەو بە فیعلیش بارەگاكانی پارتی دەسوتێنرێت، ئیتر گومانەكان زیاتر دەبن كە ئامانجێكی حیزبی یان دەستێوەردان هەیە، هەربۆیە ناكرێت تەنها یەك لایەن بە تاوانبار سەیر بكرێت و ئەوانی تریش لێی دەربچن.

حیزبەكانی دیكە:

حیزبەكانی دیكەش هەروا لەو دۆخە دەرناچن و بە بێ تاوان نامێننەوە، چوون ئەگەر ئێستا (گۆڕان)یش لەناو حكومەتدایە خۆكابینەكانی پێشوو  یەكگرتوو كۆمەڵیش وەزیریان هەبوو، حكومەتی بنكە فراوانیان پێكهێنابوو، بەڵام كاتێك هەڵوێست وەرناگرن دەبێت بگوترێت ئەو كاسەیەش بێ ژێركاسە نیە، هۆكارەكان و پاساوەكانیش هەرچی بن، لە فشارو پاوەری خۆپیشاندانەكان كەم دەكەنەوە، وەك دەگوترێت ئەوانیش هەستی  بەرخۆدانی خەڵكیان كوشتووە، ئەگەر ئەوان دەسەڵات بووبن و پارەو هێزیان لابووبێت، ئەوا حیزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی دوێنێ و ئەمڕۆش تاوانی ئەوەیان لە ئەستۆدایە كە نەیانتوانیوە ببنە جێگرەوەو لەبری ئەوی فشاری ڕاستەقینە لە حكومەت بكەن دەستیان خستووەتە بینی كۆمەڵگە، ئەگینا بەس ئەندامەكانی ئەو سێ حیزبە(گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو)و بچووكەكانی تریش بهاتنایەتە سەر شەقام بەس بوو بۆئەوەی خۆپیشاندان بەرهەمێكی هەبێت.

سەركردایەتی:

زۆرینەی خەڵك توانای گردبوونەوەیان هەیە، بەڵام توانای سەركردایەتی و پێشەنگییان نیە، لە نێو خۆپیشاندانەكاندا هەمیشە گوێ بیستی ئەو قسەیە دەبین: (یەكێك بێتە پێشەوە من دووەم كەس دەبم)، بەڵام نەمانبیست یەكێك بێتە پێشەوە بڵێت ئەوە من كەسی یەكەمم، ئەوەی تێبینی دەكرێت لە نێو خۆپیشاندانەكاندا سەركردەی دووەم و سێیەم و بچوكترییش هەبوون و هەن، بەڵام وەك باس دەكرێت بەشێك لەوانە سواری شەپۆلی ناڕەزایی خەڵك بوون وبوو بە دەستكەوتی تاكەكەسی، بەشێك لە چالاكوان و هەڵسوڕاوەكانی 17ی شوبات بەنموونە، ئەگینا ئەگەر سەركردایەتی و پێشڕەویی لەلایەن كەسێكی دیاریكراوی جێگە متمانەوە بكرێت بێگومان وەڵامدانەوەی زیاتری دەبێت، بەڵام بۆ ناكرێت و بۆ نەیان كردووە، قسەی دیكە هەڵدەگرێت.

وەك باس دەكرێت پاساوی بەشێك لەوسەركردانە ئەوە بووە نەیانویستووە ئەو دۆخە تایبەتە نەتەوەیی و نیشتمانییەی كە هەیە تێك بچێت و بەشێكی دیكەشیان هاوبەشی كارو پلانی سیاسەتن، لە ڕووی ئابوورییەو زیانی مادییان بەردەكەوێت ئەگەر دۆخەكە تێكبچێت.

خەمی گشتی: 

كاتێك لە 2014 مووچە كەمكرایەوە،مووچەی هەموو فەرمانبەران كەمكرایەوە، كەچی زۆرینەی ئەوانەی خۆپیشاندانیان دەكرد مامۆستایان بوون، بەجۆرێك ئەوفەرمانبەرانەی كە بەشدارییان دەكرد لەناو ئەواندا دیار نەبوون، تا وای لێهات هەرفەرمانگەیەك لەبەردەمی فەرمانگەكەی خۆیدا مانیان دەگرت و دروشمێكیان بەرز دەكردەوە، گەرچی مووچە خەمی هەمووانەو گشتییە، بەڵام بۆ نەبوو بە خەمی گشتی؟ بۆچی هەمووان نەیانتوانی خەمەكان بكەن بەیەك و بەیەك داواو بەیەك هەڵوێست پەكی فەرمانگەكانی حكومەت بخەن؟ ئەو پەرتەوازەییە لەسەر ئاستی شارەكانیش ڕۆڵیان هەبوو، چ جاری بگات بە پارێزگاكانیش.

جگە لەوەش هەر وەزارەتێك كە مووچەی خۆی وەرگرت فەرمانبەرەكانی بێدەنگی لێدەكەن و گۆڕەپانەكە چۆڵ دەكەن و جێی دەهێڵن بۆ ئەوانەی تر، بۆیەئەوەش جۆرێك لە بێ متمانەیی دروستكردووە.

ئاو بە ئاشی كێدا دەكرێت؟

ئاشی ئاو لە سەردەمە كۆنەكاندا باوی بووە، كاتێك ئاوەكەی لێگیراوەتەوە ئیتر ئاشەكە لە كار كەوتووە، ئەمەش بووەتە ئیدیۆمێك و تا ئێستەش بەردەوام بەكاردەهێنرێتەوە، ئاو بە ئاشی كێدا دەكرێت؟ 

كۆمەڵگەی كوردی بەحیزبی و سیاسی كراوە، زۆرینەی ڕەهای خەڵكی باشوور بەسەر حیزبەكاندا دابەشبوون، بەرژەوەندی حیزبی و ئینتیمای حیزبی زۆر زاڵە، ئەوەشی ماوەتەوە بەگومانەوە لەو دەرئەنجامە دەڕوانێت و پێیان وایە هەموو ئەوەی ئەوان دەیكەن دواجار دەچێتە گیرفانی كەسێك و لایەنێكەوە بۆیە تا بۆیان ڕوون نەبێتەوە نایانەوێت ئاو بەئاشی كەسدا بكەن، ئەوە جگە لەوەی بەشێكی زۆر لە حیزبەكانیش لە هەڵبڕینی دارو گوتاری بەرامبەر حاڵین و هەركەسێك زاریی دڕییەوە دەزانرێت مەبەستی چییەو لە بەرژەوەندی كێیەو لەدژی كێ؟ زۆرینەی ئەمانە لەو كەسە رۆشنبیرو تێگەشتتوانەدا ڕەنگی داوەتەوە كە پشتی پەردەی ڕوداوەكان دەخوێننەوە. هەربۆیە لە زۆربەی ئەو جۆرە خۆپیشاندانەدا دەرناكەون و نابینرێت، هەرچەندە بەشێك لەوانەش دووبارە دابەش بوونەتەوە بەسەر حیزبەكاندا و لە بارەگاكانەوە ئاڕاستەدەكرێن.

كۆرۆناش كاریگەریی هەیە:

زیاتر لە شەش مانگە بە هۆی كۆرۆناوە خەڵك لە شوێنە گشتییەكان و بازاڕو سەیرانگاكانیش تۆراوە، ئەوەش بیانوویەكی باش بووە بۆ دەسەڵات كە خەڵك بكاتە ژوورەوە، بەڵام بۆ پاراستنی تەندروستی گشتیش دەكرێت بگوترێت كۆرۆنا كاریگەریی لەسەرخۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەكانیش هەبووبێت، بەجۆرێك زۆرینە لەوە دەترسن كە لەڕێگەی كۆبوونەوەو قەرەباڵغییەوە بۆیان بگوازرێتەوەو تووش ببن، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا پێش لە كۆرۆناش خۆپیشاندانەكان دەكران و كەچی وەك پێویستیش نەبوو.

سۆشیاڵ میدیا:

خاڵیكردنەوەی بارگەی توڕەیی و نیگەرانییەكان لەڕیگەی سۆشیاڵ میدیاوە كاریگەریی خۆی هەیە، مرۆڤ كاتێك لە پشتی ئامێرێكەوە دادەنیشێت و ئەوەی مەبەستیەتی دەیڵێت و خەشی دڵی خۆی دەڕێژێت، ئیتر پێی وایە هەموو شتێك تەواوە، پێی وایە ئەوكەسانەی ئەو لەبەرامبەریاندا خۆپیشاندان دەكات بەو پۆستەی ئەو دێنە سەر خەت و خەویان لێ ناكەوێت، بەڵام ڕووە ڕاستەكەی ئەوە نییە، بەڵكو سۆشیاڵ میدیا بە دیوە نەرێنییەكەیدا زیانی لە خۆپیشاندان و كەمبوونەوەی ژمارەو گەرموگوڕییەكەیشی داوە. چوون ئەو كەسەی كە پۆستێك دەكات و هەندێك جنێوو قسەی جۆراوجۆر دەكات، ئیترپێی وایە هەموو شتێك باش دەبێت.

دەستی دەرەكی:

هیتلەر دەڵێت: هەموو دەسەڵاتێك پێویستی بە دوژمنێك هەیە بۆ ئەوەی بەردەوام پیشانی میللەتەكەی خۆی بدات، ئەگەر نەبوو دەبێت دروستی بكات، هەر نەبوو، دەبێت لەدنیای وەهم و حەیاڵیشدا بێت دروستی بكات و دای بتاشێت.
هەرێمی كوردستانیش لەبەر ئەوەی پێگە جوگرافییەكەی وایە ئێران و توركیا و عێراقی بەدەورەوەیە، هەربۆیە تۆمەتی دەست و خیانەتكاریی پاساوێكی حازر بەدەستی دەسەڵاتداران بووە بۆ ناشیرین كردنی خۆپیشاندەران.

دادگاكان و داواكاریی گشتی:

سیستەمی دادوەریش وەك سەرجەم یەكە ئیدارییەكانی دیكە لە ژێر هەژموونی دەسەڵاتی جێبەجێكردن(حكومەت)دایە، هەرچەندە لە ڕووی تیرۆییەوە دەسەڵاتێكی سەربەخۆیە، بەڵام لە ژێر باڵی دەسەڵاتی دووەمدایە، نەك هەر ئەوەندە بەڵكو هەندێكجار دەكەونە ژێر هەژموونی كەس و بارەگاكانیش، هەربۆیە كاتێك هەزاران كەس دێنە سەرشەقام و داوا دەكەن مووچەكانیان پێبدرێت، یان كەم نەكرێتەوە، ئەو دەسەڵاتە هیچ ناڵێت یان پاساوەكانیان ئەوەندە خراپن بۆ خۆدزیینەوە كە مرۆڤ نائومێدە دەكەن، بەڵام كاتێك بیانەوێت لە سەر پۆستێكی فەیس بووك یان شكاندنی پەنجەرەی فەرمانگەیەك، یان سوتاندنی بارەگای حیزبێك دێنە سەر خەت و هەموو كارە یاساییەكان جێبەجێ دەكرێت. هەربۆیە بەشێك لە ساردبوونەوەی خۆپیشاندانەكان دەكەوێتە ئەستۆی لاوازیی و كەم دەسەڵاتی ، یان خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان.


پەرلەمانیش:

یەكێك لە ئەركەكانی پەرلەمان چاودێریكردنی حكومەت و لێپێچیینەوەیە لە وەزیر و تەنانەت سەرۆك وەزیرانیش، بەڵام كاتێك پەرلەمان بەو ئەركەی خۆی هەڵناسێت و ناتوانێت دەنگی ڕاستەقینەی میللەت بێت و ئەوانیش وەك خەڵك لە میدیاو سۆشیاڵ میدیاوە بیانەوێت بەرگریی لە خەڵك و میللەتەكەیان بكەن، ئەوا دۆخەكە لەوە باشتر نابێت، كاتێك حیزب و حكومەت بتوانن ڕێگریی لە سەرۆكی پەرلەمان و ئەندامانی پەرلەمان بكەن، ئیتر فەرمانبەرێك لەو خوارەوە چی پێدەكرێت؟ 

هێزی سەربازیی:

هێزی سەربازیی (بەسەرجەم پێكهاتە حیزبی و حكومیەكەیەوە) لە ژێر دەسەڵاتی حیزبدایە، هەرچەندە خودی ئەو هێزانەش هەمان كێشەو موعاناتی فەرمانبەرانی دیكەیان هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی لەژێر ئاڕاستەی حیزب و بەرپرسە حیزبییەكاندا كار دەكەن، هەربۆیە بەردەوام بوونەتە داردەستی دەسەڵاتداران و هەرچییان ویستووە پێیان كراوە، لە لایەن ئەو هێزانەشەوە هەرچەندە خۆپیشاندەر كوژرابێت یان سوكایەتی بە خەڵك كرابێت هیچ بەرپرسێكی سەربازیی باجەكەی نەداوەو وەك بەرزی بانان بۆی دەرچوون. 

هەموو ئەوانەی كە هەن سەرەداوێكن لەو ڕاستییانەی كە خۆپیشاندان و گردبوونەوەكان ئامانجی خۆیان ناپێكن، بەهای خۆیان لەدەست داوە، بەپێی وتەی شارەزایانیش ئەگەر كارێك ئەنجام دراو وەڵامی پێویست نەدرایەوە مانای وایە هەڵەیەك هەیە، یان ئەوەیە لە ڕووی ئامانجەوە هەڵە هەیە، یان لە پراكتیزەكردنەوە نەیپێكاوە، یاخود پلان و میكانیزمەكانی هەڵەن، هەرچییەك بێت، ئەوە ڕاستییەكی حاشا هەڵنەگرە: ئەم شێوازی خۆپیشاندان و گردبوونەوانە ئەنجام بەدەستەوە نادەن.