03:07 - 26/04/2020
نه‌وت و پاره، خاك و پێشمه‌رگه له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا به‌ره‌وكوێ؟
وه‌رزێكى دیكه‌ى ناكۆكى له‌نێوان به‌رپرسانى هه‌ولێر و به‌غداد سه‌ریهه‌ڵدا، ناكۆكییه‌ك كه هیچى كه‌متر نییه له ناكۆكییه‌كانى رابردوو و به دڵنیایش لێكه‌وته‌كانى ئه‌گه‌ر زیاتر نه‌بن ئه‌وا هیچیان كه‌متر نابێت له لێكه‌وتى ناكۆكییه‌كانى رابردوو به‌تایبه‌ت له‌رووى داراییه‌وه ئه‌ویش ناكۆكى پابه‌ندنه‌بوون به رێككه‌وتنه نه‌وتییه‌كان و راگرتنى به‌شه موچه‌ى هه‌رێمى كوردستانه به بڕیارى سه‌رۆك وه‌زیرانى كاربه‌ڕێكه‌رى عێراق.
ئه‌گه‌رچى سه‌رهه‌ڵدانى ناكۆكى و سزادانى یه‌كتر له‌لایه‌ن هه‌ولێر و به‌غداوه نه مایه‌ى شۆك و نه جێگه‌ى سه‌رسوڕمانه، به‌وپێیه‌ى هه‌ردوولایان ئه‌زموونێكى دورودرێژیان هه‌یه له ناكۆكى و له‌پاڵ گۆڕانى چه‌ندین كابینه‌ى حكومه‌ت له دواى پرۆسه‌ى ئازادى عێراق له به‌غدا و گۆڕانكارى له هاوكێشه‌ى سیاسى و كابینه‌ى حكومه‌تى له هه‌رێمى كوردستان، به‌ڵام قه‌یرانه‌كان هێنده ریشه‌یان قوڵه به كه‌مترین به‌ریه‌ككه‌وتن پشكۆكان جارێكى دیكه ده‌گه‌شێنه‌وه و رێككه‌وتنه‌كان ده‌بنه‌وه به مه‌ره‌كه‌بێكى بێ به‌هاى سه‌ر كاغه‌ز.
به‌بڕواى شیكه‌ره‌وانى قه‌یران و ئه‌و كه‌سانه‌ى چاودێرى ره‌وشى عێراق ده‌كه‌ن، سروشتى ناكۆكى نێوان هه‌ولێر و به‌غداد سروشتێكى نامۆى جیاوازى هه‌یه له‌زۆر قه‌یرانى ناوخۆیى زۆر وڵاتى دیكه، چونكه له‌هه‌ر وڵاتێك قه‌یران و ئاڵۆزى ناوخۆیى هه‌بێت له‌كاتى كاره‌سات و مه‌ترسى له‌سه‌ر كۆى وڵاته‌كه ده‌شێ قه‌یرانه‌كه وه‌لاوه بنرێت و هه‌موان بۆ یه‌ك ئامانج هه‌وڵبده‌ن، به‌ڵام له عێراق هه‌ركات مه‌ترسییه‌كى گه‌وره سه‌رهه‌ڵبدات جا ئه‌منى یان ئابورى و ئێستا ته‌ندروستیشى هاتووه‌ته‌سه‌ر، ئه‌وا ناكۆكییه‌كانى نێوان هه‌ولێر و به‌غدا له‌برى ئه‌وه‌ى خاو بكرێنه‌وه، زیاتر گرژ ده‌كرێن و له‌برى ئه‌وه‌ى هه‌وڵى تێپه‌ڕاندنى بدرێت زیاتر پشكۆكان ده‌گه‌شێندرێنه‌وه، هه‌ر له نمونه‌ى گروپى تیرۆریستییه ناوخۆیى و مه‌زهه‌بی و تائیفییه‌كان تا نیمچه هه‌ره‌سى حكومه‌ت له‌سه‌رده‌مى داعش و ئێستاش روبه‌روو بوونه‌وه‌ى په‌تاى سه‌ده "كۆرۆنا".
ناكۆكییه‌كانى هه‌ولێر و به‌غداد چین؟
له‌پاڵ ئه‌وه‌ى سیماكان و سه‌رده‌مه‌كانى ناكۆكى نێوان هه‌ولێر و به‌غدا جودان و ره‌نگه به‌هۆى خراپى گوزه‌رانى هاوڵاتیانه‌وه "ناكۆكى له‌سه‌ر نه‌وت و بودجه" دیارترین خاڵى ناكۆكییه‌كانى ئه‌م چه‌ند ساڵه بێت، به‌ڵام له وێنه گشتییه‌كه‌دا ناكۆكى هه‌ولێر و به‌غدا سێ ره‌گى سه‌ره‌كى و قوڵى هه‌یه و سه‌رجه‌م ره‌گه لاوه‌كییه‌كانیش تێكه‌ڵى ئه‌و 3 ره‌گه سه‌ره‌كییه ده‌بنه‌وه ئه‌وانیش (خاك و هێزى چه‌كدار و وزه)ن.
یه‌كه‌م:- كێشه‌ى وزه و دارایى (نه‌وت و پاره):-
رۆژى 1ى حوزه‌یرانى ساڵى 2009، جه‌لال تاڵه‌بانى سه‌رۆك كۆمارى ئه‌وكاتى عێراق و مه‌سعود بارزانى سه‌رۆكى ئه‌وكاته‌ى هه‌رێمى كوردستان قوفڵى نه‌وتى هه‌رێمى كوردستانیان به‌رووى بازاڕه‌كانى جیهاندا كرده‌وه، كردنه‌وه‌ى قوفڵى نه‌وت له‌و كاته‌دا كه دواى 7 ساڵ كاركردن و گه‌ڕان و پشكنینى هه‌رسێ كۆمپانیاى بوارى وزه (جه‌نه‌راڵ ئینێرجى توركى، ئه‌داكس پترۆلیۆمى كه‌نه‌دى، دى ئێن ئۆى نه‌رویجى)بوو، كه وه‌ك له مه‌راسیمى كردنه‌وه‌ى قوفڵه‌كه‌یدا راگه‌یه‌ندرا، له‌و كاته‌دا هه‌رێمى كوردستان ده‌یتوانى رۆژانه (10 هه‌زار) به‌رمیل نه‌وت له كێڵگه‌كانى (تاوكى و ته‌قته‌ق) به‌رهه‌م بهێنێت، به‌ڵام ئێستا دواى 11 ساڵ و په‌ره‌پێدانى به‌رده‌وامى به‌رهه‌مى نه‌وتى كوردستان تا ئاستى به‌رهه‌مهێنانى ژماره‌یه‌كى ناڕوون كه هه‌ندێك به نیو ملیۆن به‌رمیلى رۆژانه و هه‌ندێكیش به زیاتر مه‌زه‌نده‌ى ده‌كه‌ن، دۆخى ئابورى هه‌رێمه‌كه له خراپترین دۆخیدایه و ئێجگار له‌و كاته هه‌ژارتره كه تاڵه‌بانى و بارزانى بۆ یه‌كه‌مجار میلى قوفڵه‌كه‌یان به ئاراسته‌ى كردنه‌وه له‌به‌رچاوى عێراق و جیهان سوڕاند.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى تا ده‌هات گرێبه‌سته‌كانى نه‌وتى هه‌رێم زیاتر و ئاراسته‌ى كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كان به‌ره‌و نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان زیاتر ده‌بن، له‌پاڵیشیدا ناكۆكى نێوان هه‌ولێر و به‌غدا له‌باره‌ى نه‌وت و داهاته‌كانیه‌وه تا ده‌هات ره‌گى زۆاتر رۆده‌چوو و كێشه‌یه‌ك چاره‌سه‌ر نه‌ده‌كرا كێشه‌یه‌كى دیكه سه‌ریهه‌ڵده‌دا، تا وایلێهات له ساڵى 2014دا حكومه‌تى ئه‌وكاتى عێراق به‌شه‌بودجه‌ى هه‌رێمى كوردستانى راگرت و چیتر نه‌وت له وزه‌وه بووه قه‌یرانێكى گه‌وره له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غداد و له سه‌رچاوه‌ى داراییه‌وه بووه هۆكارى بڕینى بودجه‌ى هه‌رێمه‌كه و نه‌مانى مووچه‌ى مووچه‌خۆران.
بڕینی بودجه‌و ڕاگرتنی باڵانسی نه‌وت و موخه‌سه‌سات، له‌سه‌رده‌می نورى مالیكیه‌وه ده‌ستی پێكرد، تائه‌وه‌ی له‌ساڵی (2014) ه‌دا به‌غدا یه‌ك دیناری عێراقیشی بۆ هه‌رێمی كوردوستان نه‌نارد، له‌سه‌ره‌تاوه دوو نوێنه‌ری باڵاده‌ستی كورد له‌گه‌ڵ مالیكی ڕێككه‌وتبون، كه هه‌رێم ڕۆژانه (400) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت ئه‌نێرێته‌ده‌ره‌وه و پاره‌كه‌ی ده‌داته به‌غدا، وه‌ختێك وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان نه‌یتوانی ئه‌مه بكات (یان نه‌یكرد!)،بودجه‌كه له‌مه‌ركه‌زه‌وه بڕدرا،دوای (40) ڕۆژ له‌بڕانی بودجه‌ی (2014) ئه‌و هه‌موو نوێنه‌ره‌ی كورد له‌به‌غدا بێئاگابون لێی، له‌میانه‌ی سه‌ردانێكی"نێچیرڤان بارزانی، سه‌رۆكى ئه‌وكاتى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان"بۆ به‌غدا ڕایگه‌یاند كه به‌غدا بودجه‌ی هه‌رێمی بڕیوه، له‌گه‌ڵیشیدا حیزبه‌كان پاره‌كانی خۆیان له بازاڕ كێشایه‌وه، شه‌ڕیش له‌گه‌ڵ داعش درێژه‌ی كێشا، تێچووی كاروباری سه‌ربازییش له ئابورییدا (تحدید و تخمین)ی نییه، به‌ڵكو چه‌ندی ویست ده‌بێت بۆی خه‌رج بكرێت، ئیتر ئه‌مانه هه‌مووی كردییه ئه‌وه‌ى كه ئه‌و قه‌یرانه قووڵه دروست ببێت كه هاوڵاتیان و مووچه‌خۆرانى هه‌رێمى كوردستان به قوتى خۆیان و زۆر قورس باجه‌كه‌یاندا بۆ ماوه‌ى 4 ساڵ.
له‌دواى سه‌رهه‌ڵدانى ناكۆكى نه‌وتى و دارایى له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، چه‌ندینجار رێككه‌وتن ئه‌نجامدراوه، هه‌مووجارێكیش ئومێدى زۆر له‌سه‌ر رێككه‌وتنه‌كان هه‌ڵچنراوه، به‌ڵام كۆتایى هه‌موو رێككه‌وتنه‌كان وه‌ك یه‌ك وابوون كه ئه‌ویش "جێبه‌جێنه‌كردن" و دووباره گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ خاڵى سه‌ره‌تا یان چوارگۆشه‌ى یه‌كه‌م، به دواین رێككه‌وتنى نێوان هه‌رێمى كوردستان و حكومه‌تى ناوه‌ندیشه‌وه كه له ساڵى 2019دا ئه‌نجامدرا و ئێستا له‌كارخراوه و حكومه‌تى كاربه‌ڕێكه‌رى عێراق ده‌ڵێت هه‌رێمى كوردستان پابه‌ند نه‌بووه به رێككه‌وتنه‌كه‌وه.
له كۆتایى ساڵى 2014دا و به دیاریكراوى له به‌روارى (2/12/2014) به‌رپرسانى ئه‌وكاته‌ى هه‌ولێر و به‌غداد ڕێككه‌وتنێكی دوولایه‌نه‌یان ڕاگه‌یاند، به‌پێى ناوه‌رۆكى رێككه‌وتنه‌كه به‌غداد پابه‌ندبوو به‌وه‌ى به‌شه‌بودجه‌ى هه‌رێمى كوردستان بنێترێت، له به‌رامبه‌ریشدا هه‌رێمى كوردستان پابه‌ندكرابوو كه ڕۆژانه (550) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستى كۆمپانیاى سۆمۆ بكات به‌شێوه‌یه‌ك كه (250) هه‌زار به‌رمیلى له كێڵگه‌كانی هه‌رێم بێت و (300) هه‌زار به‌رمیلیشى له كێڵگه‌كانی كه‌ركوك بێت چونكه له‌وكاته‌دا به‌هۆى شه‌ڕى داعشه‌وه سوپاى عێراق له زۆر ناوچه هه‌ڵوه‌شابوو و پێشمه‌رگه چوبووه بیره‌نه‌وتییه‌كانى كه‌ركوك، هه‌ر له‌و كاته‌دا كه ئه‌و رێككه‌وتنه كرا و هه‌ڵایه‌كى گه‌وره‌ى میدیایشى له‌پێناودا كرا، نرخى نه‌وتى برینت له بازاڕه‌كانى جیهاندا له سنوورى (100 دۆلار) بوو بۆ هه‌ر به‌رمیلێك و له‌و سه‌روبه‌نده‌شدا خودى (عادل عه‌بدولمه‌هدى) كه ئێستا سه‌رۆك وه‌زیرانى كاربه‌ڕێكه‌ره، وه‌زیرى نه‌وتى عێراق بوو و لایه‌نى په‌یوه‌ندیداربوو به رێككه‌وتنه‌كه‌ى هه‌ولێر و به‌غدا، به‌ڵام دواتر به‌هۆى پابه‌ندنه‌بوون و گۆڕانكارییه ئه‌منى و سیاسییه‌كان رێككه‌وتنه‌كه وه‌لانرا و نه هه‌رێم نه‌وتى راده‌ستكرد و نه به‌غدادیش به‌شه بودجه و به‌شه‌مووچه‌ى نارد.
له كۆتاییه‌كانى ساڵى 2019 و دواى پێكهێنانى كابینه‌ى نۆیه‌مى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، جارێكى دیكه وه‌فدى هه‌رێمى كوردستان ملى رێگاى به‌ره‌و به‌غداد گرت و به كۆمه‌ڵێك هیواوه گه‌ڕانه‌وه و به گه‌شى باسى ئاینده‌ى رێككه‌وتنه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ به‌غداد ده‌كرد، له‌و سه‌روبه‌نده‌دا وه‌زیرى دارایى هه‌رێمى كوردستان وتى له‌گه‌ڵ به‌غداد رێككه‌وتنه‌كه به‌جۆرێكه كه هه‌رێم رۆژانه 250 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستى كۆمپانیاى سۆمۆ ده‌كات و له پرۆژه بودجه‌ى ساڵى 2020ى عێراقیشدا پشكى هه‌رێمى كوردستان ره‌وانه ده‌كرێت، نیگه‌رانیشى ده‌ربڕى كه به‌هۆكارى سیاسى پشكى هه‌رێمى كوردستان له عێراقدا بۆ 12.67% كه‌مكراوه‌ته‌وه، به‌ڵام ئێستا دواى چه‌ند مانگێك له‌و هیوا گه‌وره‌یه‌ى وه‌فدى كوردى به رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غداد، جارێكى دیكه حكومه‌تى ناوه‌ندى به ره‌سمى ده‌ڵێت هه‌رێمى كوردستان پابه‌ندى هه‌نارده‌كردنى رێژه‌ى ده‌ستنیشانكراو نه‌بووه، هه‌ربۆیه شایسته داراییه‌كانى راگرتووه و هه‌ندێك سه‌رچاوه‌ش باس له‌وه ده‌كه‌ن كه حكومه‌تى ناوه‌ندى نه‌ك هه‌ر شایسته داراییه‌كان و مووچه راده‌گرێت به‌ڵكو داواى گه‌ڕاندنه‌وه‌ى ئه‌و پاره‌یه‌ش ده‌كات كه له چه‌ند مانگى رابردوودا ره‌وانه‌ى هه‌رێمى كردووه كه بڕه‌كه‌ى 453 ملیار دینارى عێراقى بووه بۆ هه‌ر مانگێك.
دووه‌م:- كێشه‌ى خاك (كه‌ركوك و ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان)
كێشه‌ى خاك و كیانى كوردى كێشه‌یه‌كى نوێ نییه له عێراقى دواى سه‌دام حسێندا، هه‌وه‌ك چۆن كێشه‌یه‌كى نوێ نییه له‌نێوان پارچه‌كانى ترى كوردستان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانى (توركیا، سوریا، ئێران) هه‌ر له‌دواى كۆتایهاتنى ده‌وڵه‌تى عوسمانى، له سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى 20دا جیهانى دواى جه‌نگى یه‌كه‌م، چاوه‌ڕوانى كیانێكى بۆ كورد ده‌كرد وه‌ك ئه‌وه‌ى له په‌یمانى سیڤه‌ر له ساڵى 1920 باسكرابوو هه‌تا گه‌یشت به لۆزان و كۆتایى ئه‌و چاوه‌ڕوانییه و رێگرى له دروستكردنى كیانه‌كه، به‌ڵام ئه‌وه‌ى كه به‌دیاریكراوى په‌یوه‌ندى به كوردستانى عێراق یان (هه‌رێمى كوردستان)ه‌وه هه‌یه، له رۆژى دروستبوونى عێراقى نوێوه له ساڵى 1921 و دواى بڕیارى (عوسبه‌ت الئومه‌م) له 16 حوزه‌یرانى 1925 بۆ لكاندنى ئه‌م به‌شه‌ى كوردستان به عێراقه‌وه هه‌تا ئه‌مرۆ به‌پێى سه‌رده‌مه جیاوازه‌كان و له فۆرمى جیاوازدا كێشه‌ى خاك له‌نێوان كورد و ده‌سه‌ڵاتدارانى عێراقدا به‌رده‌وامه، هه‌ر له رێككه‌وتننامه‌ى 11ى ئازارى 1970، تا رێككه‌وتننامه‌ى جه‌زائیر له ساڵى 1975، تا جه‌نگى كه‌نداو و راپه‌ڕین له ساڵى 1991 تا ده‌گات به پرۆسه‌ى ئازادى عێراق و روخانى به‌عس له 2003 و نوسینه‌وه‌ى ده‌ستورى هه‌میشه‌یى كۆمارى عێراقى فیدراڵ له 2005، به‌ڵام له‌دواى ئه‌م به‌رواره‌وه "دواى نوسینه‌وه و په‌سه‌ندكردنى ده‌ستور" ئیدى ناكۆكى هه‌ولێر و به‌غدا له‌باره‌ى پرسى خاك له ململانێى چه‌كداریى و ئیتیفاقیاته‌وه سروشته‌كه‌ى گۆڕا بۆ ماده‌ى ده‌ستوریى و ململانێى یاسایى و به‌نده ده‌ستورییه‌كان به ئه‌ندازه‌یه‌ك له ده‌ستورى عێراقدا ماده‌یه‌كى تایبه‌ت به كێشه‌ى كه‌ركوك و ناوچه جێناكۆكه‌كان یان "كێشه‌له‌سه‌ره‌كان" دانرا، كه سه‌قفى زه‌مه‌نى و چه‌ند قۆناغێكى بۆ ئه‌و پرسه ده‌ستنیشان كردبوو، به‌ڵام هاوشێوه‌ى زۆرێك له به‌ند و ماده‌كانى ده‌ستور ته‌نانه‌ت سه‌قفه زه‌مه‌نییه‌كه‌ى ساڵانێكه تێپه‌ڕیوه و نه‌ك هیچ هه‌نگاوێكى بۆ نه‌نراوه و هیچ قۆناغێكى جێبه‌جێنه‌كراوه، به‌ڵكو ره‌وشه‌كه ئێستا ئالۆزتره و چه‌ند جارێك ململانێكان له ململانێى ده‌ستورییه‌وه گۆراون بۆ پێكدادانى چه‌كدارى و ململانێى سه‌ربازى.
ساڵى 2012 له‌وكاته‌دا كه عێراق رۆژانێكى خوێناوى به‌ده‌ست شه‌ڕى تیرۆر و ململانێى مه‌زهه‌بى و تائیفییه‌وه به‌ڕێده‌كرد و رۆژانه له‌سه‌ر شه‌قامه‌كانى ناوه‌ند و خوارووى وڵاته‌كه خوێن ده‌ڕژا، نورى مالیكى سه‌رۆك وه‌زیران و فه‌رمانده‌ى گشتى هێزه چه‌كداره‌كان له‌و كاته‌دا ئۆپه‌راسیۆنێكى سه‌ربازى ده‌ستپێكرد بۆ پارێزگاكانى دیاله و كه‌ركوك و وه‌ك ئه‌وه‌ى له لێدوانه ره‌سمییه‌كاندا هات له‌و كاته‌دا ئامانجى ئۆپه‌راسیۆنه‌كه جێگیركردنى بارى ئاسایش و راوه‌دونانى تیرۆره له‌و دوو پارێزگایه كه هه‌ردوو پارێزگاكه له‌چوارچێوه‌ى ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كاندا بوون، له به‌رامبه‌ریشدا كورد هێزى پێشمه‌رگه‌ى به‌ره‌و ئه‌و ناوچانه جوڵاند و به چه‌كى قورسه‌وه به‌رامبه‌ر هێزه‌كانى عێراق سه‌نگه‌ریان گرت و پێیان وابوو كه ئامانجى هاتنى سه‌ربازى عێراقى بۆ ئه‌و ناوچانه ئامانجێكى سیاسییه و مه‌ترسییه له‌سه‌ر ئاینده‌ى ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان و هه‌رێمى كوردستان، ئه‌وه یه‌كه‌م ئه‌زمونى سه‌نگه‌رگرتنى سه‌ربازى هه‌رێمى كوردستان و عێراق بوو له یه‌كتر دواى 9 ساڵ له رووخانى به‌عس و 7 ساڵ له نوسینه‌وه‌ى ده‌ستورى نوێ، ئه‌گه‌رچى له‌و كاته‌دا هه‌وڵدرا و ره‌وشه‌كه كۆنترۆڵكرا و نه‌گه‌یشته ئاستى ته‌قینه‌وه‌ى سه‌ربازى ململانێكه، به‌ڵام دواتر به تایبه‌ت كه سوپاى عێراق به‌هۆى شه‌ڕى داعشه‌وه له‌به‌ریه‌ك تا راده‌یه‌ك هه‌ڵوه‌شا و ده‌وروبه‌رى 100 كم له خاكى وڵاته‌كه‌ى له‌ده‌ستدا، پێشمه‌رگه له‌و ناوچه جێناكۆكانه به‌تایبه‌ت له كه‌ركوك وه‌ك پێشهاتێكى دیفاكتۆیى مایه‌وه، تا به‌روارى 7/6/2017، ناكۆكییه‌كانى هه‌ولێر و به‌غدا هێشتا نه‌فه‌سێكیان تێدابوو كه نه‌ته‌قنه‌وه، به‌ڵام له‌دواى ئه‌و به‌رواره كه مه‌سعود بارزانى به ره‌سمى رایگه‌یاند (ریفراندۆم) له هه‌رێمى كوردستان ئه‌نجام ده‌درێت و حیزبه‌كه‌ى "پارتى دیموكراتى كوردستان" له‌گه‌ڵ "یه‌كێتى نیشتمانى كوردستان" به‌رواریان بۆ پرۆسه‌كه دانا كه مانگى ئه‌یلولى هه‌مان ساڵ بوو و بڕیاریشیاندا ریفراندۆمه‌كه له كه‌ركوكبش ئه‌نجام بدرێت، ئیدى ناكۆكى هه‌ولێر و به‌غدا سه‌ریكێشایه خاڵێكه‌وه كه گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ نه‌بوو، تا سه‌ره‌نجام له 16 ئۆكتۆبه‌رى 2017 هێزه‌كانى یه‌كێتى نیشتمانى كوردستان كه‌ركوكیان راده‌ستى سوپاى عێراق و میلیشیا شیعه‌كان كرده‌وه و به ئێستاشه‌وه ئه‌و پرۆسه‌یه لێكدانه‌وه‌ى جیاواز و قسه‌ى جیاوازى له‌باره‌وه ده‌كرێت، دواى به‌دواى ئه‌م رووداوه سه‌ربازییه هه‌رێمى كوردستان كه‌وته پێگه‌یه‌كى هێنده لاوازه‌وه چ له‌رووى ئابورى چ له‌رووى سیاسى چ له رووى دیبلۆماسى كه ته‌نانه‌ت تواناى گفتوگۆى له‌گه‌ڵ عێراقدا نه‌مابوو، به ئێستاشه‌وه كه ره‌وشه‌كه نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه پێش ئه‌و رووداوانه‌ى 2017 به‌ڵام كه‌مێك ئه‌هوه‌نتره، هه‌رێمى كوردستان نه‌یتوانیوه كه‌مترین هه‌نگاو بۆ ره‌گى دووه‌مى كێشه بنچینه‌ییه‌كانى بنێت له‌گه‌ڵ عێراق كه كێشه‌ى خاكه و سێبه‌رى ئاڵۆزى له‌سه‌ر نه‌وت و پاره له به‌غدا كه‌وتووه‌ته سه‌ر سه‌رجه‌م كێشه ئه‌ساسییه‌كانى كورد له عێراقدا.
سێیه‌م:- كێشه‌ى پێشمه‌رگه (دوژمن یان به‌شێك له پێكهاته‌ى به‌رگرى عێراق؟)
له‌دواى پرۆسه‌ى ئازادى عێراق و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و دووباره بیناكردنه‌وه‌ى سوپاى عێراق، یه‌كێك له‌و دۆسێیانه‌ى به‌رده‌وام مایه‌ى ناكۆكى بووه له‌نێوان به‌رپرسانى هه‌ولێر و به‌غدا دۆسێى پێشمه‌رگه بووه، ئه‌گه‌رچى به دانپێدانانى هه‌ندێك له به‌رپرسانى كورد له سه‌ره‌تاوه چ لایه‌نه عێراقییه‌كان و چ ئه‌مركییه‌كان كه حاكمیه‌تى عێراقیان كرد تا هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانى حكومه‌ت داواى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى پێشمه‌رگه‌یان كردووه، به‌ڵام سه‌ره‌نجام ئه‌م هێزه بووه‌ته به‌شێك له په‌یكه‌ره‌ى به‌رگرى عێراق به‌ناوى هێزه‌كانى پاراستنى سنوور و به‌پێى ده‌ستوور پێویست بوو ئه‌م هێزانه پشكیان هه‌بێت له راهێنان و چه‌ك و پێداویستى سه‌ربازى و ته‌نانه‌ت پۆست و فه‌رمانده‌كانى ناو سوپاى عێراقدا، به‌ڵام هاوشێوه‌ى دۆسێى نه‌وت و دارایى، دۆسێى هێزى سه‌ربازى هه‌رێمیش به‌رده‌وام مایه‌ى مشتومڕ و ئاڵۆزى بووه به ئه‌ندازه‌یه‌ك كه جگه له‌وه‌ى ئه‌م هێزه و سوپاى عێراق كه به‌حساب له یه‌ك په‌یكه‌ره‌ى به‌رگریدان چه‌ند جارێك سه‌نگه‌ریان له یه‌كتر گرتووه، هاوكات له هه‌ندێك قۆناغدا شانازییان به شكاندنى یه‌كتر و سوتاندنى تانك و زرێپۆشه‌كانى یه‌كتره‌وه كردووه و یه‌كتریان وه‌ك دوژمن ناوبردووه.
به‌هۆى ئه‌و كێشه و شه‌ڕى ناوخۆ و دوو ئیداره‌ییه‌ى كه له كۆتایى نه‌وه‌ده‌كان هه‌رێمى كوردستانى پێدا تێپه‌ڕیوه، هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان له‌نێوان حیزبه چه‌كداره‌كاندا دابه‌شكراون، به ئێستاشه‌وه نه‌توانراوه ئه‌م هێزانه له رینۆكى حیزب قوتاربكرێن و بكرێنه دامه‌زراوه‌ى نیشتمانى، پارتى دیموكراتى كوردستان هێزى پێشمه‌رگه‌ى تایبه‌ت به‌خۆى و یه‌كێتى نیشتمانى كوردستانیش هیزى پێشمه‌رگه‌ى تایبه‌ت به‌خۆى هه‌یه، له‌پاڵ ئه‌م دوو حیزبه‌دا هه‌ندێك حیزبى بچووك و ته‌نانه‌ت ئه‌شخاسى ناو ئه‌م حیزبانه فه‌وج و هێز و ده‌سته‌ى تایبه‌ت به خۆیانیان هه‌یه، له ئێستادا دواى 29 ساڵ له راپه‌ڕین هێشتا ئه‌م هێزانه نه‌ك هه‌ر یه‌كنه‌خراون به‌ڵكو له بچوكترین كێشه و سیراعاتى ناوخۆیدا له هه‌رێمه‌كه به‌رامبه‌ر یه‌كتر جوڵه‌یان پێده‌كرێت و هه‌ڕه‌شه‌یان له یه‌كتر پێده‌كرێت.
له چه‌ند ساڵى رابردوودا به ده‌ستپێشخه‌رى سیاسى هه‌ندێ لایه‌نى ناوخۆیى و هێزه بیانییه‌كان هه‌وڵدرا چه‌ند لیوایه‌كى هاوبه‌ش بۆ پێشمه‌رگه وه‌ك سه‌ره‌تاى یه‌كخستنه‌وه‌ى ئه‌م هێزانه دروستبكرێت، به‌ڵام له‌گه‌ڵ رووداوه‌كانى 2017دا پێش هه‌موو ریزه‌كانى پێشمه‌رگه ئه‌م لیوا هاوبه‌شانه له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شان و هه‌ر پێشمه‌رگه‌یه‌ى گه‌ڕایه‌وه بۆ حیزبه‌كه‌ى خۆى، به‌بڕواى چاودێران ده‌سه‌ڵاتى كوردى نه‌ك هه‌ر په‌ندى له گرفته‌كانى رابردوو وه‌رنه‌گرتووه، به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه خۆى درێژه‌پێده‌رى دۆخێكى ناهه‌مواره به‌سه‌ر پێشمه‌رگه‌وه و نمونه به‌وه ده‌هێنرێته‌وه كه له‌كاتێكدا هێزه‌كانى هاوپه‌یمانان و ئه‌مریكاییه‌كان و له ناوخۆشدا به‌شى هه‌ره‌زۆرى هاوڵاتیان و لایه‌نه سیاسییه‌كان داوایان له‌م دوو حیزبه ده‌كرد هێزه‌كانیان راده‌ستى حكومه‌ت بكه‌ن و بكرێنه هێزى نیشتمانى، كه‌چى هێزى دیكه بۆ حیزبى دیكه دروستده‌كرێت و به تراكتۆر و ئامێرى كشتوكاڵییه‌وه مانۆڕیان پێده‌كرێت و پیشانى كوردستان و عێراق و جیهان ده‌درێن.
هه‌ربۆیه به بڕواى به‌شێك له شرۆڤه‌كاران هێزى پێشمه‌رگه چ له ناوخۆدا نه‌توانراوه تا ئه‌مرۆ رێكبخرێت و چ له عێراقدا نه‌توانراوه به‌پێى بڕگه و به‌نده ده‌ستورییه‌كان به ئارامى جێگیربكرێن.
ئێستا كه هه‌رسێ كێشه ئاڵۆزه‌كه‌ى كورد له عێراق و چیرۆك و ململانێى 99 ساڵ رونبوونه‌وه، پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئایا ئه‌گه‌ر نه‌وت شه‌فاف نه‌بێت و به‌رهه‌م و خه‌رجى و داهاتى بۆ ناوخۆ و بۆ عێراق روون نه‌بێت، ئه‌گه‌ر تێڕوانینێك و به‌رنامه‌یه‌كى ستراتیژى بۆ خاك و ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان نه‌بێت، ئه‌گه‌ر پێشمه‌رگه نه‌كرێته هێزێكى نیشتمانى و له سه‌روو حیزب و گروپ و كه‌سه‌كانه‌وه دانه‌نرێت، چۆن ده‌توانرێت له عێراقێكدا كه مێژوویه‌كى هه‌یه له پابه‌ندنه‌بوون به رێككه‌وتن و ده‌ستور و بڕگه‌یاساییه‌كان داكۆكییان لێبكرێت و چاره‌سه‌ر بكرێن، چ گره‌نتییه‌ك هه‌یه ساڵانێكى دیكه‌ش هه‌رێمى كوردستان له‌ناو ئه‌م بازنه‌یه‌دا له ئاگر نه‌خولێته‌وه و چه‌ندین قه‌یرانى دیكه له‌سه‌ر هاوڵاتیانى هه‌رێمه‌كه تاقینه‌كرێته‌وه.
سه‌رچاوه‌كان:-
*هه‌رێمى كوردستان بووه خاوه‌نى قفڵى نه‌وت – رۆژنامه‌ى رۆژنامه 484
*سیاسه‌تى وزه و ناكۆكییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان له‌گه‌ڵ حكومه‌تى مه‌ركه‌زى.
*په‌یوه‌ندى هه‌ولێر و به‌غداد به‌ره‌و كوێ؟
*علاقات بغداد مع اربيل – اتفاق نفط قائم، و الصراعات ايظا
*نفط الاقليم يشعل الصراع مجددا بين بغداد و اربيل
*اربيل تحاول تصفير المشاكل العالقة مع بغداد عبر وفود فنية
*اربيل تقطع خطوة فى مسار طويل لتسوية الخلافات مع بغداد