08:48 - 19/04/2020
كۆرۆنا...بۆ جیهان ده‌رد و بۆ كوردستان تاقیكردنه‌وه‌ى لامه‌ركه‌زى
له‌نێو گێژاوى قه‌یرانى دارایى و سیاسى، له‌ژێر سێبه‌رى په‌یوه‌ندییه‌كى دیبلۆماسى ئاڵۆز و قه‌یرانى متمانه‌ى نێوان هاوڵاتیان و حكومه‌ت، پشكێك له‌و په‌تا كوشنده‌یه‌ى باڵى به‌سه‌ر گۆى زه‌ویدا كێشا به‌ناوى (كۆڤید - 19) گه‌یشته وڵاتێكى هاوسنورى هه‌رێمى كوردستان و تاقیكردنه‌وه‌یه‌كى فیعلى بوو بۆ كابینه‌یه‌كى حكومه‌تی كه به ته‌مه‌نێكى كه‌متر له 5 مانگ، بوبووه میراتگرى پتر له چاره‌كه‌سه‌ده‌یه‌ك شكستى حكومه‌تداریى و حكومڕانى و قه‌یرانى ئابورى و سیاسى و سه‌ربازى و ئه‌منى و دیبلۆماسى 8 كابینه‌ى رابردوو.
رۆژى 19 شوباتى ساڵى 2020 ئه‌وكاتى یه‌كه‌م حاڵه‌تى توشبوون به ڤایرۆسى كۆرۆنا له پارێزگاى قومى كۆمارى ئیسلامى ئێران تۆماركرا، هه‌رێمى كوردستان كه‌وته به‌رده‌م واقیعێكى نوێ و پێینایه قۆناغێكى نوێوه به‌رامبه‌ر په‌تاى كوشنده‌ى جیهانگیرى كۆرۆنا ئه‌ویش قۆناغى به‌رگرى بوو، له‌وكاته‌وه تا ئه‌مڕۆ هه‌رێمى كوردستان له‌پاڵ قۆناغه‌كانى به‌رگرى و روبه‌رووبوونه‌وه و چاره‌سه‌رى په‌تاى كۆرۆنا، روبه‌ڕووى دیفاكتۆیه‌كى نوێش بووه‌وه ئه‌ویش ئیداره‌دان بوو له‌سه‌ر بنه‌ماى سیستمى لامه‌ركه‌زى، ئه‌و سیستمه‌ى ساڵانێكى زۆره خه‌ڵك و به‌شێكى زۆرى پارته سیاسییه‌كان داواى چه‌سپاندنى ده‌كه‌ن و داواكانیان بێ هوده‌بوون، مه‌ترسى كۆرۆنا به بێده‌نگى سیستمه‌كه‌ى له ئه‌رزى واقیعى هه‌رێمى كوردستاندا هێنایه خوڵقاندن به‌تایبه‌ت له سێكته‌ى ته‌ندروستیدا.
لامه‌ركه‌زى (نا ناوه‌ندێتى) چییه؟
پێناسه ئه‌كادیمییه‌كان له زانست و هونه‌رى به‌ڕێوه‌بردندا بۆ لامه‌ركه‌زى زۆرن، به‌ڵام هه‌مووان له خاڵێكدا كۆده‌بنه‌وه كه (لامه‌ركه‌زى ئه‌وه‌یه ده‌سه‌ڵات ته‌نها له یه‌ك ئاستدا قه‌تیس نه‌كرێت، به‌ڵكو به‌سه‌ر ئاسته جیاوازه‌كاندا دابه‌شبكرێت له هه‌ر دامه‌زراوه یان حكومه‌ت و ده‌وڵه‌تێكدا).
زاناى كارگێڕى (وایت) بۆچوونى وایه كه لامه‌ركه‌زى پرۆسه‌ى گواستنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كانى جێبه‌جێكردن و یاسادانان و ئابورییه، له به‌رزترین ئاستى كاڕگێڕییه‌وه وه بۆ نزمترین ئاست، به‌ڵام زاناى كارگێڕى (مادیك) تا راده‌یه‌ك تێڕوانینى بۆ لامه‌ركه‌زى پێچه‌وانه‌ى (وایت)ه و بیردۆزه‌كه‌ى به‌سه‌ر دوو ده‌روازه‌دا دابه‌شده‌كات، به بۆچوونى (مادیك) ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م بریتییه له شیكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته و ده‌سه‌ڵاتى ناوه‌ندى به‌شێك له ده‌سه‌ڵاته‌كانى خۆى ده‌دات به ده‌سه‌ڵاتێكى بچوكتر به‌تایبه‌ت كه پانتایى جوگرافى له‌نێوانیاندا بێت بۆ به‌جێهێنانى ئه‌ركێكى دیاریكراو و ده‌روازه‌ى دووه‌میش پێدانى رێگه‌پێدانه له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتى ناوه‌ندییه‌وه بۆ ده‌سه‌ڵاتێكى بچوكتر ته‌نانه‌ت له ده‌سه‌ڵاته ده‌ستورییه‌كانیشدا بۆ هه‌ندێك ئه‌ركى دیاریكراو.
به له‌به‌رچاوگرتنى هه‌ردوو تێڕوانینه‌كه هه‌رێمى كوردستان له كاتێكدا كه ڤایرۆسى كۆرۆنا نه‌ك سنورى نێوان پایته‌خت و پارێزگاكانى سلێمانى و هه‌ڵه‌بجه و دهۆك و ئیداره سه‌ربه‌خۆكانى راپه‌ڕین و گه‌رمیانى له‌یه‌كتر دوورخسته‌وه، به‌ڵكو له‌ناو خودى پارێزگا و شار و قه‌زا و ناحیه و گوند و ته‌نانه‌ت گه‌ڕه‌ك و ناو ماڵه‌كانیشدا سنووره‌كانى لێكدابڕى، به دڵخوازى یان به ناچارى سیستمى لامه‌ركه‌زى له‌به‌ر رۆشنایى بیردۆزه‌كه‌ى (مادیك) به‌شێوه‌ى خودكارانه كه‌وته‌كار و هه‌ر پارێزگایه بووه زۆنى ده‌سه‌ڵاتێكى ته‌ندروستى، ئیدارى، ئه‌منى بۆ ئه‌ركێكى دیاریكراو كه ئه‌ویش شه‌ڕى ژیان و مردن بوو له‌گه‌ڵ ڤایرۆسى كۆڤید 19 (كۆرۆناى نوێ).
له‌پاڵ ئه‌وه‌ى له دوناى ئه‌مڕۆدا و له ناونیشانى كارگێڕى زۆرینه‌ى هه‌ره‌زۆرى ده‌وڵه‌تانى جیهاندا باس له لامه‌ركه‌زى كارگێڕى ده‌كرێت و ته‌نانه‌ت له زۆرینه‌ى ده‌ستورى وڵاتاندا ئاماژه‌ى پێدراوه، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كى گشتى هیچ ده‌سه‌ڵاتێك نه‌یتوانیوه به‌پێى پێوه‌ره زانستى و ئه‌كادیمییه‌كان ئه‌زمونى بكات جگه له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا و ئیماراتى عه‌ره‌بى، ته‌نانه‌ت ئه‌و وڵاتانه‌شى به‌رده‌وام له هه‌وڵى سه‌پاندنى ده‌سه‌ڵاتى مه‌ركه‌زیدان له دروشم و ده‌ستوردا باسى لامه‌ركه‌زى ده‌كه‌ن بۆ نمونه عێراق و هه‌رێمى كوردستان.
عێراق له‌دواى دروستبوونیه‌وه له ساڵى 1921 ئه‌وه‌ى پێیده‌وتێت عێراقى نوێ چه‌ندجارێك سیستمى سیاسى گۆڕانى ریشه‌یى به‌سه‌ردا هاتووه هه‌تا كۆتایى ده‌سه‌ڵاتى به‌عس و پرۆسه‌ى ئازادى، دواى نوسینه‌وه‌ى ده‌ستوریش له ساڵى 2005 ماده‌ى 122ى ده‌ستووره‌كه به روونى باس له ده‌سه‌ڵاتى لامه‌ركه‌زى ده‌كات و ده‌سه‌ڵات ده‌دات به‌و پاێزگایانه‌ى كه له‌چوارچێوه‌ى هه‌رێمدا رێكنه‌خراون له‌رووى كارگێڕى و داراییه‌وه، به‌ڵام دواى 15 ساڵ له نوسینه‌وه‌ى ئه‌و ده‌ستووره و په‌سه‌ندكردنى لایه‌ن زۆرینه‌ى ره‌هاى عێراقییه‌كانه‌وه، هێشتا 14 پارێزگاى عێراق بۆ سه‌ره‌تایترین خزمه‌تگوزارى چاویان له ده‌ستى به‌غداده.
له هه‌رێمى كوردستانیش كه له‌دواى داگیركردنى كوه‌یت له‌لایه‌ن عێراق و جه‌نگى كه‌نداو و راپه‌ڕینى هاوڵاتیان به جۆرێك له جۆره‌كان قه‌واره‌یه‌كى فیدراڵییه له چوارچێوه‌ى عێراقدا، تا هه‌نوكه نه‌توانراوه ده‌سه‌لاته‌كانى هه‌ولێر شۆڕبكرێته‌وه بۆ پارێزگاكان، به پێچه‌وانه‌وه هه‌ندێكجار حكومه‌تێكى دیكه به‌بێ وه‌رگرتنى هیچ شه‌رعیه‌تێكى په‌رله‌مانى و یاسایى له پارێزگایه‌كى دیكه دروستكراوه، وه‌ك ئه‌وه‌ى له رۆژانى شه‌ڕى ناوخۆى نێوان دوو حیزبى چه‌كدارى هه‌رێمه‌كه له سلێمانى و هه‌ولێر روویدا.
جۆره‌كانى لامه‌ركه‌زى
یه‌كه‌م:- لامه‌ركه‌زى جوگرافى
له‌م جۆره به‌ڕێوه‌بردنه لامه‌ركه‌زییه‌دا ده‌سه‌ڵاته‌كان به‌سه‌ر هه‌رێمه‌كان یان پارێزگاكاندا دابه‌شده‌كرێن و ئه‌و هه‌رێم یان پارێزگایه ده‌بێته خاوه‌نى كه‌سایه‌تییه‌كى مه‌عنه‌وى و شه‌رعیه‌ت له هه‌ڵبژاردنى لۆكاڵى وه‌رده‌گرێت، كه له كوردستان و عێراق به (ئه‌نجومه‌نى پارێزگاكان) ناسراون، هه‌رێمى كوردستان له‌م جۆره به‌ڕێوه‌بردنه لامه‌ركه‌زییه‌دا هاوشێوه‌ى سێكته‌ره‌كانى دیكه به قه‌یرانى بنه‌ڕه‌تیدا تێپه‌ڕیوه، چونكه دواى كۆتایى ده‌سه‌ڵاتى به‌عس و نوسینه‌وه‌ى ده‌ستورى كۆمارى عێراقى فیدراڵ له ساڵى 2005دا له‌گه‌ڵ پارێزگاكانى عێراقدا هه‌ڵبژاردنى بۆ ئه‌نجومه‌نه‌كانى هه‌ولێر، سلێمانى، دهۆك ئه‌نجامداوه، به‌ڵام ئه‌و خوله‌ى ئه‌نجومه‌نه‌كان كه ده‌بوو ته‌مه‌نى ته‌نها 4 ساڵ بێت هه‌تا مانگى نیسانى ساڵى 2014 درێژه‌ى كێشا، به‌هۆى گۆڕانى نه‌خشه‌ى سیاسى هه‌رێمه‌كه و هاتنه‌كایه‌ى ره‌وتى سیاسى دیكه‌شه‌وه له 30 نیسانى 2014 هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجومه‌نى پارێزگاكان ئه‌نجامدرایه‌وه و ته‌مه‌نى یاسایى هه‌تا مانگى ئه‌یلولى ساڵى 2018 بوو، به‌ڵام وا نزیكه‌ى 2 ساڵ به‌سه‌ر تێپه‌ڕینى ماوه‌كه‌یدا تێده‌په‌ڕێت و تا ئێستاش نه‌ك له‌كار به‌رده‌وامن، به‌ڵكو هیچ به‌روارێك بۆ هه‌ڵبژاردنى داهاتووى پارێزگاكان له‌ئارادا نییه.
هاوكات هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا كه بڕیاردراوه هه‌ڵه‌بجه له قه‌زاوه بكرێته پارێزگا و پارێزگارى بۆ دانراوه، به‌هۆى ناكۆكى سیاسییه‌وه (ئه‌نجومه‌نى پارێزگا)كه ته‌نها چه‌ند ناو و پیتێكن له‌سه‌ر كاغه‌ز.
دووه‌م:- لامه‌ركه‌زى سیاسى
پرۆسه‌یه‌كى یاساییه بۆ دابه‌شكردنى ئه‌ركه‌كان جگه له ئه‌ركه‌كانى (یاسادانان، جێبه‌جێكردن، دادوه‌رى) له‌نێوان حكومه‌ت یان ده‌سه‌ڵاتى ناوه‌ند و ده‌سه‌ڵاته لۆكاڵییه‌كان، ئه‌مجۆره‌یان ئێستا له جیهاندا ئه‌گه‌ر سیستمى لامه‌ركه‌زى په‌یڕه‌و بكرێت ئه‌وا زۆرترین په‌یڕه‌وى له‌م جۆره‌یان ده‌كرێت له‌پێناو پاراستنى هێڵه گشتییه ده‌ستورییه‌كان و سیاده‌ى ده‌وڵه‌ت وه‌ك (ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا و ئیماراتى عه‌ره‌بى) كه واشنتۆن ده‌سه‌ڵاتى به هه‌موو ویلایه‌ته‌كان داوه به‌پێى خواستى خه‌ڵك له‌چوارچێوه‌ى هێڵه ستراتیژییه‌كاندا ئیداره بدرێن و ئه‌بوزه‌بیش ده‌سه‌ڵاته‌كانى شۆڕكردووه‌ته‌وه بۆ شانشینه‌كانى.
سووده‌كانى لامه‌ركه‌زى
ناوه‌نده‌كانى توێژینه‌وه و ئه‌كادیمیست و چاودێرانى سیستمى لامه‌ركه‌زى له 8 خاڵدا سووده‌كانى سیستمى لامه‌ركه‌زى كۆده‌كه‌نه‌وه كه بریتین له:-
• رێگرى له تاكڕه‌وى و خراپ به‌كارهێنانى ده‌سه‌ڵات ده‌كات
• ده‌رفه‌تى به‌شدارى له ناوه‌نده‌كانى بڕیارداندا زیاتر و فراوانتر ده‌كات
• ئاسانكارییه بۆ كارى تیم و پێكه‌وه كاركردن
• یه‌كڕیزى نیشتمانى به‌هێزده‌كات و گله‌یى و گازه‌نده كه‌مده‌كاته‌وه
• رێگه‌خۆشكه‌ره بۆ دانیشتوانى هه‌رێم یان پارێزگایه‌ك كه به‌شداربن له په‌ره‌پێدانى ناوچه‌كه‌ى خۆیان.
• فشار له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتى ناوه‌ندى كه‌مده‌كاته‌وه
• خێرایى و كێبه‌ركێ له‌سه‌ر باشتركردنى خزمه‌تگوزارییه‌كان و رازیكردنى هاوڵاتیان ده‌هێنێته كایه‌وه.
•رۆتین و گه‌نده‌ڵى كه‌مده‌كاته‌وه و هه‌ر بازنه‌یه‌ى به‌ڕێوه‌بردن كار و خه‌وشه‌كانى له‌به‌رچاو ده‌بێت.
ئه‌گه‌ر ئه‌م خاڵانه به‌پێى پێوه‌ره‌كان سوود بێت بۆ هه‌ر حكومه‌ت یان ده‌وڵه‌تێك كه سیستمى لامه‌ركه‌زى په‌یڕه‌و بكات، ئه‌وا به بڕواى چاودێران و به‌رنامه‌ى سیاسى به‌شى زۆرى حیزبه سیاسییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان و به له‌به‌رچاوگرتنى هه‌موو ئه‌و ره‌خنانه‌ى له ئاستى ناوخۆ و ده‌ره‌وه له شێوازى حكومڕانى و ئیداره‌دانى هه‌رێمى كوردستان گیراون، ئه‌وا لامه‌ركه‌زى هێنده‌ى ئه‌وه‌ى له فۆرمێكى ئیدارى یان له‌چوارچێوه‌ى خواستێكى گشتیدا ببینرێت، چه‌ندین هێنده زیاتر وه‌ك زه‌روره‌تێك ده‌بینرێت، پرسیاره‌كه ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر دواى تێپه‌ڕینى په‌تاى جیهانى كۆرۆنا، هه‌رێمى كوردستان شێوازى دابه‌شكردنى ده‌سه‌ڵاته‌كان هاوشێوه‌ى شێوازى خۆپارێزى له كۆرۆنا شۆِربكاته‌وه بۆ سه‌رجه‌م سێكته‌ره‌كان، ئایا خواستێكى له‌مێژینه‌ى هاوڵاتیان و به‌شى هه‌ره‌زۆرى پارته سیاسییه‌كان به‌دیناهێنێت؟