03:58 - 14/04/2020

قۆناغەكانی ئەنفال و هەڵوێستەكانی حكومەتی هەرێم‌

پەیسەر

تاوانەکانى جینۆساید دژ بە گەلى کوردستان چەندین دەیە بەر لە تاوانەکانى ئەنفال دژ بە گەلى کورد ئەنجامدرا و ژمارەیەکى بێ شومار قوربانى لیکەوتوتەوە. بە تەعریب کردنى گوندەکانى دەوروبەرى کەرکوک لە ساڵى ١٩٦٣ دەستى پێکرد و دواتر ڕاگواستن و بێ سەروشوێن کردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى ١٩٧٠ و ١٩٨٠ کان، ئەنفالکردنى ٨٠٠٠ هەشت هەزار لە پیاوان و گەنجانى بارزانى لە ساڵى ١٩٨٣ و بەکارهێنانى چەکى کیمیاى لە کۆتایى ساڵانى ١٩٨٠ کان کە دیارترینیان کیمیابارانکردنى هەڵەبجە بوو و دواتریش هەڵمەتى فراوانى ئەنفاڵ لە ساڵى ١٩٨٨، گەرچی ڕژێمی بەعس تاوانی جۆراوجۆری لەدژی كورد و كەمە نەتەوەییەكان بەكار هێناوە بەڵام كارەساتی ئەنفال بووە دیارترین تاوانی بەعس لەبەرامبەر گەلی كوردو تا ئێستاش ئەو برینە ساڵانە دەكولێنرێتەوە.

ئەنفالەكان بەچەند قۆناغێك ئەنجام دراوە، هەر یەكێك لەو قۆناغانەش ڕووی لەناوچە جۆراوجۆرەكانی كوردستان كردووە، بەم شێوەیەی خوارەوە كورتی دەكەینەوە.

ئەنفالی یەک:
هەنگاوی یەكەمی جینۆسایدی كورد لە دۆڵی جافایەتییەوە دەستی پێكرد ، لە ٢٣ شوبات تاکو ١٩ئازاری ١٩٨٨ی خایاند،  ئەم شاڵاوە بە هێرشکردن بۆ سەر گوندەکانی  سەرگەڵوو بەرگەڵوی دۆڵی جافایەتی لە ٢٣شوباتی ١٩٨٨ دەستیپێکرد، لە چەند قۆڵێکەوە بە درێژایی (٨٠)کم لە بنگردەوە بۆ لای ڕۆژھەڵاتی دەریاچەی دوکان و شارۆچکەی دوکان، لە وێشەوە بۆ شاری سلێمانی و شارۆچکەی ماوەت و چوارتای گرتەوە.

ئامانجی ئەم ھێرشە لەناوبردن و وێرانکردنی (٢٥–٣٠) گوندی دۆڵی جافایەتی و داگیرکردنی بارەگاکانی سەرکردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان و ھێزی پێشمەرگە بوو لەم ناوچەیە. ئەم ھێرشە بەربڵاوە سنووری شارۆچکەکانی (سورداش،  دوکان،  سەرچنار،  قەڵاچوالان، چوارتای گرتەوە). لە ئەنجامدا بووە ھۆی وێرانکردی گوندەکانی قەمچۆغە،  شاخەڕەش،  دۆڵەڕووت،  قزلەر،  قەرەسەرد ، ئاسۆس، قەرەچەتان، شەدەڵە، پیرەمەگرون، زێوێ، گەڕەدێ، دابان، مەرگەوشارستێن .
بەشێوەیەک ھیچ گوندێک لەم ناوچەیە ڕزگاری نەبوو، وە ئەوانەی مابوونەوە توشی تاڵانکردن ھاتن. سەرجەمی خەڵکی ئەو ناوچەیە بەرەو ئێران ھەڵاتن، ھەندێکیشیان بەرەو سلێمانی چوون، هەموو ئەو ناوچانەش بوونە ناوچەی قەدەغەكراوی هاتووچۆ.

ئەنفالی دوو:
دوای ئەوە ڕژێمی بەعس هەستی بەوە دەكرد كە لە هەنگاوی یەكەمیدا سەركەوتنی بەدەستهێناوە، بۆیە بیری لەوە دەكردەوە كە هەنگاوی دیكە بهاوێژێت بۆیە ئەنفالی دووەم دەستی پێكرد بەڵام ئەم جارەیان بەرەو ئاڕاستەیەكی دیكە .
لە ٢٢ی ئازار تا ١ی نیسانی ١٩٨٨ کۆتایی ھات ئەم ھێرشە ناوچەی قەرەداغی گرتەوە لە تەکیە،  سێوسێنان،  سەگرمە،  دەربندباسەڕە، قۆپی قەڕاغ و چەند شوێنی تر، گشت گوند و ئاوەدانییەکانی ئەم ناوچە جوگرافیایەی گرتەوە. سەرەتای ھێرشەکە بە کیمیابارانکردنی چەند شوێنێکی ستراتیژی لە ناوچەکە بوو بەشێوەیەکی زۆر سەخت کیمیاباران کرا لەناویاندا گوندی سێ و سێنان. ئێوارەی 22/3/1988 نەورۆز  سەرەتای هێڕشەکانی بە راجیمەبارانی  گوندی سێوسێنان دەست پێکردکەچەکی کیمیاوی لەجۆری دەمار ( تابون)ی بەكارهێنا، راجیمەکان لە سەربازگەی کانی سارد نزیک دەربەندی خانەوە دەهاتن، زیاتر لە 72   کەسی مەدەنی شەهیدبون و زیاتر لە 50برینداری لێكەوتەوە.

وە ئەم کارەش بووە هۆی دوبارە ئاوارەبونی خەڵكی ناوچەکە کە بەشێکیان بەرەو سلێمانی ڕایان کرد، زیانیان کەم بوو بەڵام ئەو کۆمەڵەیەی بەرەو خوارووی گەرمیانرایانکرد ژمارەیەکی زۆریان دەستگیرکران کە دواتر شوێنبزرکران. لە ئەنفالی قەرەداغ ئەو ھاوڵاتیە کوردانەی کە گیران یان خۆیان دا بە دەستەوە، بۆ سەربازگەی(قۆڕەتوویان))گواسترانەوە، کە نزیکەی ھەشت ھەزار کەس بوون لە ژن و منداڵ و پیر و گەنج، پاشان گواسترانەوە بۆ سەربازگەی (تۆبزاوەلە نزیک کەرکوک).

 لەوێ گەنجەکان لەوانی تر جیاکرانەوە بەرەوشوێنی نادیار ڕەوانەکران، خەڵکەکەی تر لەژن ومنداڵ وکچی گەنج خرانە زیندانەوە بەڵام  پیرەژن و  پیرەمێردەکان  بۆ(نوگرەسەلمان)ی  بیابانی  سەماوە گواسترانەوە، کە لەوێ ژمارەیەکی یەکجار زۆریان لە برسان و تێنوێتی و نەخۆشی دەمردن و تەرمەکانیان فڕێدەدرانە دەرەوی زیندانەکە.

ئەنفالی سێ:
لە ٧ تا ٢٠ی نیسانی ١٩٨٨ ناوچەی گەرمیانی گرتەوە، گەورەترین و بەرفراوانترین ھێرش و پەلامار بوو بۆ سەر کوردستان، کە ناوچەکانی دوز،  قادرکەرەم،  کەلار، کفری،  چەمچەماڵ،  تێلەکۆ،  پێباز،  سەنگاو، تەکیە، بەشێک لە ناوچەی ئاغجەلەر ی گرتەوە. زیانێکی زۆر گەورەی گیانی و ماددی بە دانیشتوای نزیکەی (٥٠٠٠) پێنچ هەزار گوندی ئەم ناچەیە گەیاند.
 لە ١٤ی نیسانی ١٩٨٨ دا چوار شارۆچکەی لە یەک کاتدا خاپوور کرا، نزیکەی بیست ھەزار ژن ومنداڵ وپیاوی بۆ سەربازگەی قۆڕەتوو ڕەوانە کران، بۆیە ئەم ڕۆژە لە ھەموو ساڵێک کراوەتە ڕۆژی یاد کردنەوەی تاوانە گەورەکەی  ئەنفال لە کوردستان .

ئەنفالی چوار:
لە ٨ی نیسان تا ٣ی ئایاری ١٩٨٨ ھێزەکانی ڕژێمی بەعس دوای تەواوکردنی تاوانەکانی ئەنفالی سێ کە زۆرترین ژمارەی قوربانی و شوێن بزری لێکەوتەوە، کە ھێڵی سنوری ھەردوو پارێزگای کەرکوک و ھەولێر پێکدەھێنێت. ئە ئاوگەیە  شارۆچکەکانی رێدار،  ئاغجەلەر، تەق تەق و چەند گوندێکی گەورەی وەک عەسکەر و گۆپتەپە دەگرێتەوە، کە دەکاتە دەشتی كۆیەو تەق تەق و شێخ بزێنی گرتەوە. سەرەتای ئەنفالی چوار بە کیمیابارانی گوندی گۆپتەپە لە ڕۆژی (٣ی ئایاری ١٩٨٨) دەستی پێکرد بەھۆی فڕۆکەجەنگیەکان بۆمبی کیمیایی بەسەر خەڵکەکەی باراند کە قوربانیانی ئەم گوندە بە نزیکەیی (٣٠٠) کەس دەخەمڵێنرێن، ھاوکات گوندی(عەسکەری) بە ھەشت بۆمبی کیمیاوی بۆردومان کرد. بۆ ڕێگرتن لە دەربازونی دانیشتوای گوندەکانی (گۆپتەپەوعەسکەر و حەیدەربەگ، ڕژێم ئاوی بەنداوی دوکانی بەردایەوە تاوەکو خەڵکی ناتوانن لە زێیکە بپەڕنەوەو ڕزگار ببن.

قۆناغی ئەنفالی ٥، ٦، ٧:
دۆڵی چیاکانی شەقڵاوە و ڕەواندوز لە  ١٥ی ئایار تا - ٢٦ی ئابی ١٩٨٨ : سەرەتای ھێرشەکە لە (١٥ی ئایاری ١٩٨٨) بوو، کە دوا ڕۆژی مانگی ڕەمەزان بوو. چەند فڕۆکەیەک کەوتنە کیمیابارانکردنی گوندەکانی وەرە،  نازەنین،  کاموسک،  سپیندارە،  عەلیاوە،  سماقولی ، بووە ھۆی گیان لەدەستداانی ژمارەیەکی زۆری دانیشتوانی گوندەکان و مرداربوونی ئاژەڵەکانیان. توندترین ھێرشی سوپای عێراق بۆ ناوچەی دۆڵی بالیسان بوو، بڵام زیانی گیانی بە بەراورد لە گەڵ ھێرشەکانی پێشو کەمتربوو، چونکە زۆربەی ئەو ناوچانەی سەر بە پارێزگای ھەولێر چۆڵ کرابوون، خەڵکەکەی ڕاگوێزرابوون. گەورەترین زیان لەم ناوچەیە بەر گوندی بلەی خواروو کەوت، خەڵکەکەی شوێن بزر کران، لە ڕۆژی  ٧ی حوزەیران  شاڵاوی ئەنفالی پێنج کۆتایی ھات.
سەرەتای ئەنفالی شەش لە (٢٦ی تەمووز) بە بۆردومانکردنی ناوچەکانی دۆڵی بالیسان و دۆڵێ مەلەکان و دۆڵی وەرتێ و دۆڵی ھیران و سماقولی بە چەکی کیمیاوی دەستی پێکرد خەڵکەکەی دەرپەڕاند، پاشان لە لایەن حکومەتەوە ناوچکە دەگیرکرا، داواشیان لە خەڵک کرد خۆیان بە دەستەوە بدەن، لێبوردنی گشتی ھەیە، بۆیە ژمارەیەکیزۆری خەڵکەکە ھەڵخەڵەتان، خۆیان دا بە دەستەوە، دوای گرتنیان شوێن بزر کران. لەمیانەی شاڵاوەکانی ئەنالەکانی (٥، ٦، ٧)، (٥٢) گوند لە ناحیەی خەلیفان و رەواندوز و خۆشناو وێرانکران، کە سەرجەم خێزانکانیان (٢٦٠٢) بوو.

ئەنفالی (بادینان)
 لە  ٢٥ی ئاب تا٦ی ئەیلولی ١٩٨٨ : لە دوای وەستانی شەڕی  عێراق-ئێران ، دوا شاڵاوەکانی ئەنفال لە ٨ی ئازی ١٩٨٨ دەستی پێکرد. ئەم شاڵاوە بە درێژایی ناوچەکانی  زاخۆ،  ئامێدی،  شێخان و ئاکرێی گرتەوە. سەرەتا ناوچەکە بۆردومان کرا لە لایەن سووپای عێراق بە بۆمبی ھێشویی –عنقودیی و کیمیاوی. خەسترین ھێرشی ھێشویی لە (٢٤ی ئاب) بۆ سەر گوندی سپینداری قەد پاڵی چیای گارە بوو، کە بە درێژایی (٣٠) کم شوێنەکە بۆردومان کرا. بەڵام ژمارەی قوربانیەکان لە چاو ئەم بۆردومانە چڕە کەم بوو ئەویش بەھۆی کە پێشمەرگە توانیان پێشتر ئامۆژگاری و ڕێنمایی خۆپاراستن بڵاو بکەنەوە، بەڵام ھەرچی ئاژەڵ و مەڕو ماڵاتەکەیانبوو قڕیان تێکەوت، کێڵگەکانیش لە بەرھەم کەوتن.
بەپێی هەندێک لە سەرچاوەکان و لە لێکۆڵەرانیش؛ بە پشت بەستن بەو بەڵگەنامانەی دوای ڕاپەڕینەکەی ساڵی 1991 لە بارەگای عەلی کیمیایی لە شاری کەرکوک دەستیان بەسەردا گیران، حکومەتی عێراق ئامادەکاریشی کردبوو بۆ قۆناغی دووهەم و سێهەمی ئەنفال، بەڵام قوڵبوونەوەی کێشەکان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی لە کەنداوی فارس و بە تایبەتیش کووەیت کە دواتر بە شکستی عێراق کۆتاییهات، وەک یەکێک لە هۆکارەکان بۆ دواخستنی ئەنفالەکانی تر لێی دەڕوانن.

هەرچۆنێك بێت ئاڵوگۆڕەكانی دوای شەڕی كوەیت و ڕاپەڕینەكانی كوردستان و باشووری عێراق بوونە هۆی ئەوەی كە سەدام حسین جارێكی دیكە بیر لەوە نەكەنەوە كە ئەنفال بكەن و جینۆسایدی گەلێك ئەندام بدەن ، ئەگینا شێوازی دەسەڵات و ئایدیای حیزبی بەعس لەوەدا نەبوو بەو ئەندازەیەوە بوەستێت و كۆڵ لە نەتەوەیەك بدات كە خاوەنی زمانێكی دیكەیە، خاوەنی مێژوو كەلتوورێكی جیاوازە و دیەوێت ئەویش دەنگ و ڕەنگی هەبێت...

شارەزایان چی دەڵێن:
عەلی عەبدوڵا (ناسراو بە عەلی پەرلەمان) نوسەرو پێشمەرگەی ئەو سەردەمە لە ئەكاونتی خۆی وێنەیەكی دوای ئەنفالی نوسیوەتەوە: ...ئه‌و برووسكه‌ی كشانه‌وه‌یه‌ به‌ بێسیم په‌خشكرایه‌وه‌ به‌سه‌ر فه‌رمانده‌ و پێشمه‌رگه‌كاندا هه‌موومانی هه‌ژاند، تفه‌نگه‌كانی ده‌ستمانی ته‌زاند، هه‌ناسه‌كانی رۆحمانی چنی، سه‌نگه‌ره‌كانی به‌رگریی تاساند.. دوای 13 رۆژ گیان بازیی كه‌موێنه‌ ئیتر به‌ره‌كانی شه‌ڕ بێده‌نگ و كشومات، هیچ جوانییه‌كی به‌هاریی نه‌ما، تریقوهووڕی مه‌ل و مۆری نه‌ده‌بیسترا، سروشت له‌ خومخانه‌ی ئاگر و خوێن و فرمێسك هه‌ڵژه‌نرابوو.. ته‌نیا جاشه‌ جانه‌وه‌ره‌كان قریوه‌یان ده‌هات و ته‌ڵه‌ شخارته‌یان ده‌نایه‌ پۆش و په‌ڵاشی لاشه‌ی كه‌نه‌فتی كورده‌وه‌، ئه‌وان ئه‌نفالیان سه‌رخست نه‌ك عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید!!

گوڵاڵە محەمەد مامۆستای زانكۆ لەو بارەیەوە نوسیوەیەتی: ئەنفال لەسایەی ڕەشی دەسەڵاتی پاش ڕاپەڕین، زامەکانی بەسوێتر و ڕۆڵەکانیان ڕەشپۆشتر و گوزەرانیان تاڵتر... سەرانی حزب و بنەماڵەکان لە ئازار زیاتر شتێکیان پێ نەبووە و نییە بۆ کەسوکاری مەرگەساتی ئەنفال!
سەرەڕای گەورەیی ڕوداوەكە بەڵام هێشتا لە سەر ئاستی نێو دەوڵەتی لەبەر مەرامی سیاسی و پەیوەندییە ئابووری و سیاسیەكانیان  لەكاتی ڕووداوەكاندا هیچیان نەگوت و بگرە پەردە پۆشی ڕووداوەكانیان كردووە، دواجار سوید و نەرویج و بەریتانیا بەشێوەیەکی ڕەسمی کارەساتی ئەنفال (کۆمەڵکوژی ئەنفال) بە جینۆساید داناوەو لە دوای 2003 ش لە دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق ئەنفالی بە جینۆساید ناساندووە بەڵام هیچ قەرەبوویەكی مادی و مرۆییان نەكراوە. 
ئێستا ماوەتەوە بپرسین: ئایا ئەنفال هەر تەنها کردەیەکی لەشکری بوو بۆ لە ناوبردنی کورد یان هەوڵێکی شۆفینیزمانە بوو بۆ سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی؟

لە دوای ئەنفال:
1-ئەوەی جێگەی نیگەرانییە بەشێكی زۆر لەو كوردانەی كە لە پرۆسەكەدا بەشدار بوون كەوتنە بەر لێخۆشبوونی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی و وەك هەر جاشێكی ئاسایی ڕەفتاریان لەگەڵ كرا، كە دەبوو ئەوانەی لێپێچینەوەی تایبەتیان لەگەڵ بكرێت، كەچی بە پێچەوانەوە دوای ڕاپەڕینەكەی بەهاری 1991 نەك هەر هیچیان پێنەوتراو بەر لێخۆشبوون كەوتن، بەڵكو بەرپرسارێتی حیزبی و حكومی درایە خۆیان و نەوەكانیان، بەجۆرێك لە ئێستادا جیاناكرێتەوە كێ پێشمەرگە بووەو كێ جاش بووە، نەوەكانی ئەوانیش تا ڕادەیەكی زۆرتر لە كەس و كاریی ئەنفالكراوەكان سوودمەند بوون.
2-ساڵانە بۆنەی یادكردنەوەی ئەنفالەكان لە شوێنەجیاوازەكان دەكرێتەوە، لەبری ئەوەی حكومەت خۆی وەك بۆنەیەكی نیشتیمانی بەڕێوەی ببات ئەویش كراوەتە بۆنەی حیزبی و باڵ بادانی بەرپرسەكان و قۆرغكردنی هەموو سەرورەییەكان بۆ بەرپرس و حیزبە دەسەڵاتدارەكانەو ئەوەی تریش دەكرێنە دەرەوەی هاوكێشەكە، وەك ئەوەی لەو ناوچانەدا تەنها هێزەكانی (یەكێـتی و پارتی) هەبووبن و ئەوانی دیكە لەدوای ڕاپەڕینەوە دروست بووبن.
3-باری گوزەرانی كەس و كاری ئەنفالكراوەكان لەدوای ئەو هەموو ساڵەی حوكمڕانی كورد هێشتا زۆر خراپە، ئەوان بە ئومێدی گەڕانەوەی نەوەكانیانن و بیر لەوە ناكەنەوە بە بێ ئەوان ژیانێكی ئاسوودەیان هەبێت، ئەوان لەناو تاس و شۆكی ڕووداوەكەدان، كەچی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان ساڵانە وەعدو پەیمانی زۆر دەدات و دواتر شتێكی ئەوتۆی لێ جێبەجێ ناكات، وەك خۆیان دەڵێن تەنها پەیمانەو هیچی تر.
4-دوای 29 ساڵ لە دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان هێشتا لەناو پرۆگرامی خوێندن و توێژینەوەی زانستی زانكۆكان و خوێندنی باڵا، گرنگی و بایەخی ئەوتۆی پێنەدراوە، بەجۆرێك نەوەی نوێ و ئەوانەی لەدوای ڕاپەڕین لە دایك بوون وەك پێویست نازانن پرۆسەی ئەنفال چییەو وردەكارییەكانی ئەو پرۆسەیە چییە؟
5-هێشتا لە ناوەندە جیهانیەكاندا جگە لە چەند وڵاتێكی كەم نەبێت ئەو پرۆسەیە بە جینۆساید نەناسێنراوە، كە لە ڕووی یاسایی و سیاسیەوە بایەخی خۆی هەیە، ئەوە ئەركی حكومەتی هەرێمە ئەو كارە بكات.
6-لەنێو میدیای جیهانیدا جینۆسایدی كوردستان هێشتا جێگەی خۆی نەكردوەتەوەولە سەر ئاستی جیهان و بگرە هەرێمیش بایەخی ئەوتۆی پێنادرێت، هەر بۆیە ئەمەشیان ئەركی حكومەتی هەرێمە لەڕێگەی تایبەتییەوە ئەو كارە بكات.

ماوەتەوە بگوترێت:

ئەنفال تاوانێكی گەورەی دژ بە مرۆڤایەتیە، دەبوو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو ماوە زۆرەی دەسەڵاتی خۆیدا بیكردایەتە هۆكارێكی بەهێز بۆ پشتیوانی كردنی دۆزە نەتەوەییەكەی و لانی كەم بۆچوونی ئەو عەرەبانە بگۆڕایە كە تائێستاش پێیان وایە سەدام حسین و ڕژێمەكەی ئەركی خۆیان جێبەجێكردووە، لانی كەم دەیتوانی بیكاتە كەیسێك كە سەرنج و پشتیوانی ڕێكخراوە مرۆییەكانی بۆ ڕابكێشێت و لەو ڕێگەیەشەوە خزمەتێكی بە كەس و كاری ئەنفالەكان بكردایە، هەربۆیە ژمارەیەكی زۆر لە كەس  و كاری ئەنفالەكان پێیان وایە: جینۆسایدی ئەنفال كارەساتێكی گەورەیە، ئەوەی بە بچووكی هێشتویەتیەوە مامەڵەی حكومەتی هەرێم و بێباكی ولاتانی زلهێزە، ئەوەشی لەو میانەیەدا چەندین ساڵە بەدەست كێشەكەوە دەناڵێنێت: پاشماوەكانی ئەنفالن.