09:29 - 21/03/2020
كورد ئاستێكى نمونه‌یى پێشكه‌ش ده‌كات له بابه‌تى كۆرۆنادا
ماوه‌ى مانگێكه مه‌ترسییه‌ك یه‌خه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ى هه‌رێمى كوردستانى گرتووه، كه له پێشتردا وێنه‌ى نه‌بووه، ڤایرۆسێك كه‌س ناناسێت و جیاوازى ناكات رووى له ده‌رگاى هه‌موو خه‌ڵكه، له ئه‌زموونى گه‌لاندا زۆربه‌ى كات، خه‌ڵكى وڵاتان به شێوازى جۆراوجۆر رووبه‌ڕووى مه‌ترسییه‌كان بوونه‌ته‌وه، كاتێك مه‌ترسییه‌كه بۆ هه‌موو خه‌ڵك بووه، كۆمه‌ڵگه هه‌موو پێكه‌وه و زۆرجاریش به ته‌بایى له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا سنگیان ناوه به‌رووى ئاڵنگارییه‌كانه‌وه.
كۆمه‌ڵگه‌ى هه‌رێمى كوردستان له به‌رده‌م ئه‌زموونێكى نوێدایه، كه له مێژوودا وێنه‌ى نه‌بووه، به‌ڵام مامه‌ڵه‌ى كۆمه‌ڵگه تا ئێستا به‌راورد به كۆمه‌ڵگه‌كانى دیكه له ئاستێكى نموونه‌ییدایه، ئه‌وه‌ى هه‌یه كه‌موكوڕیی و هه‌ندێك ناكۆكى نێو سۆشیال میدیایه و له‌سه‌ر ئاستى گشتیى خه‌ڵك، كۆڕایى زۆر بوونى هه‌یه بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى مه‌ترسییه‌كه.
ئێران
له ئێران له سه‌ره‌تاى سه‌رهه‌ڵدانى مه‌ترسیی په‌تاى كۆرۆناوه، كۆمه‌ڵگه‌كه‌ى ناكۆكییان كه‌مه و یه‌كگرتوویى هاوسۆزى له‌نێوانیان هه‌یه بۆ به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌ى كۆرۆنا، به‌ڵام نێوانى خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵات پڕ ره‌خنه و گله‌ییه.
جیاوازى دینى و مه‌زهه‌بى ئێرانییه‌كانى دابه‌شنه‌كردووه بۆ چه‌ند سه‌نگه‌رێكى جیاوازى رووبه‌ڕبوونه‌وه‌ى مه‌ترسییه‌كه. ته‌نانه‌ت به‌شێك له گوندنشینه‌كان به زه‌برى هێز به‌رگرى له گونده‌كانى خۆیان ده‌كه‌ن و رێگه‌ش ناده‌ن تیمه حكومییه‌كان بچنه گونده‌كان، به ئامانجى ئه‌وه‌ى رێگریى بكه‌ن له گه‌یشتنى كۆرۆنا به گونده‌كه‌یان. خه‌ڵك بۆ به‌رگریى به‌خۆى كۆڕاییه‌كى گشتییان هه‌یه و چاودێرى وردیان هه‌یه.
به‌ڵام ئه‌زموونى كۆمه‌ڵگه‌ى ئێرانى و هه‌رێمى كوردستان، جیاوازى زۆریان هه‌یه، كارى خۆبه‌خشى به‌وجۆره‌ى لێره هه‌یه، له‌وێ بوونى نییه، هه‌رچه‌ند لەوێ كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى رۆڵى باش ده‌بیین به‌ڵام لاوازن و ده‌سه‌ڵاتیش فریا ناكه‌وێت و تواناى نه‌ماوه. ته‌نانه‌ت ئێران بڕواى به كه‌ره‌نتینه نییه و كه‌س كه‌ره‌نتینه ناكات، له كاتێكدا هه‌رێمى كوردستان رێگه نادات كه‌س بێ كه‌ره‌نتینه بێته ناو خاكەکەی. ئێران ته‌نانه‌ت له راگرتنى جوڵه‌ش وه‌ك هه‌رێمى كوردستانى نه‌كرد یاخود پێى نه‌كرا.
توركیا
له توركیا نه‌ته‌وه په‌رستییه‌كى كلاسیك بۆ هه‌ر مه‌ترسیییه‌ك بوونى هه‌یه، خه‌ڵكه‌كه‌ى تاڕاده‌یه‌كى زۆر یه‌كگرتوون له‌و مه‌ترسییانه‌ى له‌سه‌ر وڵاته‌كه‌یه، ئۆپۆزسیۆن و ده‌سه‌ڵاتیش بۆ ئه‌مه یه‌كیان گرتووه، به‌ڵام توركیا رێكارى كه‌ره‌نتینه په‌یڕه‌و ناكات و له توندكردنى سنووره‌كانیش زۆر دواكه‌وت و هه‌نگاوى جددى نه‌ناوه تا ئێستا
حكومه‌ت دانى به 800 توشبوو و نۆ مردندا ناوه، به‌ڵام خه‌ڵك ره‌خنه‌ى توندیان هه‌یه و ده‌ڵێن، حكومه‌ت هیچى نه‌كردووه، له باكوورى كوردستان مه‌ترسییه‌كه گه‌وره‌تره، چونكه چالاكوانان ده‌ڵێن، رێكاره‌كانى باكوور زۆر كه‌مترن. گومانێكیش هه‌ن پێیان وایه كۆرۆنا شه‌رعییه‌تى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌ردۆغان نوێده‌كاته‌وه‌و گریمانه‌ى ناڕه‌زایى خه‌ڵك ناهێڵێت.
ئه‌وروپا
ئه‌وانه‌ى چاودێرى دۆخى ئه‌وروپا ده‌كه‌ن، پێیان وایه كۆمه‌ڵگه‌ى ئه‌وروپى به گشتى خراپ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پرسى كۆرۆنا ده‌كه‌ن، ره‌فه‌ى ماركێته‌كان زووبه‌زوو خاڵى ده‌كرێنه‌وه، خه‌ڵكى هه‌ڵپه‌یانه و هه‌ركه‌س خه‌مى نێوماڵى خۆیه‌تى، ته‌نانه‌ت حكومه‌تى به‌ریتانیا پلانى هه‌یه هه‌موو خه‌ڵك بیگرێت، مەترسی هەیە ئه‌و پلانه زیاتر له ملیۆنێك كه‌س بكوژێت.
له ئیتالیاش گومانى زۆر ده‌كرێت، كه حكومه‌تى ئه‌و وڵاته پلانى قڕكردنى پیره‌كانى هه‌بێت، چونكه به‌وە پاره‌یه‌کى زۆرى مووچه‌ى بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه، سه‌رۆكى حكومه‌ته‌كه ته‌سلیم بوونى راگه‌یاندووه‌و ده‌ڵێت، هه‌وڵێك نه‌ماوه بیده‌ن.
خاڵى هه‌ره لاوازى كۆمه‌ڵگه‌ى ئه‌وروپى ئه‌وه‌یه كه زۆرینه‌ى ره‌هایان ناتوانن بوه‌ستن، چونكه ژیانیان له‌سه‌ر كارى رۆژانه‌یه و بوه‌ستن ناژین، ته‌نانه‌ت به‌شێك له حكومه‌ته‌كانیان پاره‌ى پشكنینى كۆرۆنا له خه‌ڵكه‌كه وه‌رده‌گرن، ئه‌وه له هه‌رێمى كوردستان حكومه‌ت خۆى جێبه‌جێیده‌كات و هه‌ر پشكنینێك سه‌روو ١٥٠ دۆلارى تێده‌چێت. خه‌ڵكى ئه‌وروپا كه‌مكردنه‌وه یاخود بڕینى جوڵه په‌یڕه‌و ناكه‌ن.
له ئه‌وروپا و كۆمه‌ڵگه‌ى رۆژئاواى كلتورى قه‌رز، یاخود كارى خۆبه‌خشى له ئاستێكى باڵادا نییه، وه‌ك له كۆمه‌ڵگه‌ى رۆژهه‌ڵات و بۆ نموونه له هه‌رێمى كوردستان په‌یڕه‌و ده‌كرێت له‌نێو خه‌ڵك. له رۆژئاوا ته‌نها سیسته‌م بوونى هه‌یه و سیسته‌میش له دۆخى نائاسایى شایه‌نى تێكچوونه و خه‌ڵكیش باجه‌كه‌ى ده‌ده‌ن.
ئه‌مریكا و كه‌نه‌دا
ئه‌مریكا و كه‌نه‌دا دره‌نگ كه‌وتن له رێكاره‌كان، ته‌نانه‌ت كۆرۆنا گه‌یشته نێو ماڵى سه‌رۆك وه‌زیران و هاوسه‌ره‌كه‌ى توشبوو به‌ڵام هێشتاش كۆمه‌ڵگه‌ى كه‌نه‌دیى به ساردییه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ رێنماییه‌كان ده‌كه‌ن، ئه‌وان هه‌مان ده‌ردى ئه‌وروپایان هه‌یه به‌ڵام قورستر، خه‌ڵكى بێ كار ناژین، ئه‌گه‌رچى جه‌ستن ترۆدۆى سه‌رۆك وه‌زیران دڵنیاییدا، كه به پاره هاوكاریى گشتیى خه‌ڵك ده‌كه‌ن و ناهێڵن خه‌ڵك بێ پاره بێت.
ئه‌مریكاش بۆ هه‌ر تاكێكى سه‌روو 18 ساڵ، 1000 دۆلار و خوار 18 ساڵ 500 دۆلارى ته‌رخانكردووه، به‌ڵام له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ى ئه‌مریكى كه‌مته‌رخه‌میى زۆر هه‌یه به رووبه‌رووبوونه‌وه‌ى په‌تاكه، ده‌وام له ئه‌مریكا رانه‌گیراوه و راگرتنی هاتوچۆ له نیۆرك و واشتنن زۆرتر جددییە، ئه‌مریكا به‌وه ناسراوه ئه‌گه‌رچى له‌رووى سیاسییه زلهێزى جیهانه، به‌ڵام له رووى ئیدارییه‌وه له وڵاته‌كه‌دا به كه‌مى بڕیارى مه‌ركه‌زى بۆ درووستده‌بێت كه هه‌موو وڵاته‌كه له‌سه‌رى بڕۆن، ئه‌مریكییه‌كان به‌كه‌مى په‌یوه‌ستن به ژیانى گشتیى و بارودۆخى جیهانه‌وه، به كه‌میش ئاگادارى ئه‌وه‌ن چى رووده‌دات له جیهاندا. جگه له‌وه‌ش ئه‌مریكا سیاسه‌تى كه‌ره‌نتینه‌ى په‌یڕه‌و نه‌كرد. ئه‌مریكا و كه‌نه‌داش تا ئێستا ده‌وامیان رانه‌گرتووه.
چین
نمونه‌ى هه‌ره دیار چینه، خه‌ڵكى بێشومارى ئه‌و وڵاته زه‌به‌لاحه به هێزى حكومه‌ت پابه‌ندى زۆریان پێوه دیاربوو، به‌ڵام حكومه‌ت سزاكانى توندبوون، هێشتاش چینییه‌كان سه‌رپێچییان ده‌كرد و به‌شێكى زۆریشیان نه‌ده‌چوون بۆ نه‌خۆشخانه و خۆیان ده‌شارده‌وه، بۆیە حكومه‌ت ماڵ به‌ماڵ گه‌ڕا. له چینیش مانگى یه‌كه‌م حكومه‌ت به كه‌مته‌رخه‌مى زۆره‌وه مامه‌ڵه‌ى كرد و باجه‌كه‌ى دا به‌ڵام دواتر به توندى هاته سه‌رخه‌ت، چینییه‌كان گرنگى زۆر به كارى به خۆبه‌خشى ده‌ده‌ن و هه‌زاران خۆبه‌خش به‌شدارییان كرد له شه‌ڕى كۆرۆنادا، هه‌ماهه‌نگى كۆمه‌ڵگه له‌وێ به‌راورد به ئەوروپا زۆرتر بوو، به‌ڵام زۆرینه‌ى ره‌هاى ئه‌وه‌ى كرا حكومه‌ت كردى.
عێراق
له‌عێراق قه‌ده‌غه‌ى هاتوچۆ له ئاستێكى لاوازدا په‌یڕه‌و ده‌كرێت، سه‌ره‌ڕاى رێژه‌ى مردن له عێراقه به‌رزه و سه‌روو سه‌دا پێنجه، به‌ڵام خه‌ڵكى به كه‌مى په‌یوه‌ستن به رێنماییه‌كانه‌وه، هێزه ئه‌منییه‌كان ته‌نانه‌ت سه‌رپێچیكاران ده‌ستگیر ده‌كه‌ن، له‌م چه‌ند رۆژه‌ى دوایى له‌م دۆخه مه‌ترسیداره‌ى كۆرۆنادا خۆپیشاندان دژى راسپاردنى عه‌دنان زورفى بۆ پێکهێنانی حکومەت به‌ڕێوه‌چوو بازاڕه‌كان وه‌ك هه‌رێمى كوردستان دانه‌خراون.
هه‌رێمى كوردستان
له هه‌رێمى كوردستان، ئه‌گه‌رچى توانایه‌كى زۆر سنووردار هه‌یه، به‌ڵام ئاماژه‌كان دڵخۆشكه‌رن تا ئێستا سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى سنوورێكى فراوان له‌گه‌ڵ سێیه‌م توشبووى جیهان هه‌یه له رووى ژماره‌وه، به‌ڵام ژماره‌كان كه‌من، هه‌رێمى كوردستان به‌راورد به ئێران، عێراق، توركیا، ئه‌وروپا و ئه‌مریكاش له قه‌ده‌غه‌ى هاتوچۆ زووتر بڕیارى ده‌كرد و جددى تر بوو.
ته‌نانه‌ت هه‌رێمى كوردستان سیسته‌مى كه‌ره‌نتینه‌كردن په‌یڕه‌و ده‌كات كه له زۆربه‌ى وڵاتان به ئه‌مریكا و ئێرانه و كه‌نه‌دا و به‌شێكى ئه‌وروپاشه‌وه تا ئێستا كه‌ره‌نتنیه په‌یڕه‌و ناكه‌ن، جگه له‌وه‌ش له‌نێو خه‌ڵكى هه‌رێمى كوردستان كۆڕایى زۆر هه‌یه له سۆشیال میدیا ره‌خنه‌ى توند له هه‌ر كه‌س و گروپێك ده‌گیرێت كه قه‌ده‌غه‌ى هاتوچۆ ده‌شكێنێت و رێنماییه‌كان په‌یڕه‌و ناكات. هه‌رێمى كوردستان به ته‌واوى ده‌وامى راگرتووه كه له‌به‌شێكى له وڵاتان ئه‌مه نه‌كراوه.
ئه‌وه‌ى به‌ته‌واوى هه‌رێمى كوردستان له كۆمه‌ڵگه‌كانى دیكه جیا ده‌كاته‌وه، ئه‌و ئاماده‌ییه زۆره‌ى خه‌ڵكه بۆ هاوكارى ئه‌وانى دیكه، لێره خه‌ڵك خۆیان له سلێمانى و گه‌رمیان نه‌خۆشخانه‌یان دروستكرد و خێرخوازان چه‌ند نه‌خۆشخانه‌یه‌كى دیكه دروست ده‌كه‌ن، خێر خوازان به‌رده‌وام له هه‌وڵدان بۆ دابینكردنى خواردن بۆ ئه‌وانه‌ى له‌م دۆخه‌دا كه‌مده‌رامەتن و بژێوییان له‌سه‌ر كارى رۆژانه‌یه، كوردان هاوسۆزیییه‌كى تایبه‌ت له‌نێوانیان هه‌یه كه له‌نێو گه‌لانى دیكه زۆر كه‌مه.
هه‌رچى سه‌باره‌ت به سه‌رپێچى نا پابه‌ندییه‌كانه، تا ئێستا ناوبه‌ناو سه‌رپێچى ده‌كرێت، به‌ڵام حكومه‌ت و خه‌ڵكیش پێكه‌وه ئه‌م مه‌ترسییه تێده‌په‌ڕێنن، ئه‌گه‌ر رێكاره‌كان جددى تر بكرێن و جوڵه زۆر كه‌متر بكرێته‌وه له‌وه‌ى ئێستا هه‌یه، چونكه وه‌ك شاره‌زایان ده‌ڵێن، له نه‌خۆشییه‌كانى دیكه‌دا خۆپاراستن سه‌دا ١٠٠ نییه و گریمانه‌ى توشبوون هه‌ر ده‌مێنێته‌وه، به‌ڵام له ڤایرۆسى كۆرۆنادا ئه‌وه‌ى جیاوازه خۆپاراستن سه‌دا ١٠٠ ئامانجى خۆى ده‌پێكێت.
هه‌رچه‌نده ناوبه‌ناو ناكۆكى له‌نێو كۆمه‌ڵگه هه‌یه، له‌نێوان دیندار و ئه‌وانى دیكه‌دا، یاخود له‌نێوان گروپێك و گروپێكى دیكه‌دا، به‌ڵام جه‌وهه‌رى ناكۆكییه‌كه ئه‌وه‌یه هه‌ریه‌كه‌یان پێى وایه ئه‌وى دیكه هۆكارى زیاترى مه‌ترسییه‌كه‌یه و هه‌مووان كۆكن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى مه‌ترسییه‌ك بۆ هه‌موومان له ده‌رگایه. به‌بڕواى توێژه‌ر هۆگر حسێن، ئه‌و ناكۆكییه چاوه‌ڕونکراو و ئاساییه و به‌شێكى به‌هۆى بێمتمانه‌یى خه‌ڵكه‌وه‌یە له حكومه‌ت. ئه‌و توێژه‌ره پێى وابوو، سه‌ره‌ڕاى هه‌ندێك ناكۆكى كۆمه‌ڵگه‌ى كوردستان ئاستێكى باش له هه‌ماهەنگى و پابه‌ندى تێدایه كه ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بێت و توندوتۆڵتر بكرێت، به‌رهه‌مى باشى ده‌بێت.
ئه‌و جارێكى دیكه ئه‌وه‌ى به‌بیر هێناوه كه كوردان له هه‌ر دۆخێكدا بێت، پشتى یه‌ك به‌رناده‌ن، كاتێك رۆژهه‌ڵاتى كوردستان دووچارى بوومه‌له‌رزه هات، له باشوور كه‌مپینى فراوانى هاوكارى به‌ڕێوه‌چوو، ناوچه‌كانى دیكه‌ى رۆژهه‌ڵات هاوكاریى ناوچه كاره‌ساتباره‌كانیان ده‌كرد، كاتێك رۆژئاواى كوردستان رووبه‌رووى مه‌رترسى داعش و توركیا بووه‌وه له باشوره‌وه هه‌زاران كۆنتێنه‌ر هاوکاری ره‌وانه كران، له كۆڕه‌وى ساڵى ١٩٩١یش هه‌ر كوردانى باكور و رۆژهه‌ڵات بوون باوه‌شیان بۆ كورد گرته‌وه.
حكومه‌ت و خه‌ڵكیش لە هەرێمی کوردستان، تا ئێستا خراپ نه‌یانهێناوه و هه‌رێمى كوردستان تا ئه‌م ساته ئاستێكى نموونه‌یه‌یى پێشكه‌ش ده‌كات، ئه‌گه‌ر رێكاره‌كان توندتر بكرێت و ده‌ست شل نه‌كرێت و به‌رده‌وامییان پێبدرێت، ره‌نگه ئه‌م ئه‌زموونه ببێته بناغه‌ى سه‌ركه‌وتنێكى گه‌وره بۆ داهاتوو ببێته ده‌رسێكى گرنگ، به پێچه‌وانه‌وه ئه‌گه‌ر ده‌ست شل بكرێت و كه‌مته‌رخه‌مییه‌كان زۆرتر و گه‌وره‌تر ببن، كۆمه‌ڵگه‌ى كوردى دووچارى كاره‌سات ده‌بێت، به‌وپێیه‌ى سیسته‌مى ته‌ندروستیى هەرێمی کوردستان به‌رگه‌ى هێرشى فراوانى كۆرۆنا ناگرێت.