رۆڵی كورد لە بونیاتنانی شارستانیەتی میسردا و تیشكێك لەسەر كەسایەتییە دیارەكان‌

پەیسەر

لەوانەیە پێش لە خوێندنەوەی ئەم بابەتە بۆچوونت وابێت كە كورد بۆچی قەوارەیەكی بۆ خۆی رەوا نەبینیوەو چووە لە شوێنە دوورەكانەوە خزمەتی ئەوانی دیگەی كردووە، بۆچی بۆخۆی نەبووە هیچی پینەكراوە بەڵام بۆ ئەوانی تر كاری گەورەی كردووە؟ هەرچەندە ئەو پرسیارە بەشێك ڕەوایەتی تێدایە، بەڵام ئەگەر بگوترێت سەردەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتانەی هێشتا سنورەكان بەم شێوەیەی ئێستا لە ئارادا نەبوون و دەوڵەت و كیانەكان لە سەر بنەمای خاك یان نەتەوە دانەدەنران، لەوانەیە كاریگەرییەكانی ئەو پرسیارە كەمتر بكاتەوە.

ئامانجی ئەم ڕاپۆرتە ئەوەیە كە بزانین بەر لەوەی سنوورەكان جیابكرێنەوە و سەرزەوی دابەش بكرێت كورد كارەكتەری سەرەكی بووە لە ناوچەكەدا، دەستی هەبووە لە بونیاتنانی شارستانیەتدا، تەنانەت بووەتە هۆی دامەزراندنی چەندین ئەمارەت و تەنانەت دەوڵەتیش.
هەرچەندە سەرچاوە مێژووییەكان بەشێك لە ڕاستیەكانیان لە بەرژەوەندی لایەك و لە زیانی كورد باسیان لە كەسایەتیەكان كردووە بەڵام دواجار راستیەكان یەكلایی دەبنەوەو كوردەواریی گوتەنی بەری رۆژ بە بێژنگ  ناگیرێت و تا سەر خۆر لە ژێر هەوردا نامێنێتەوە. لە ڕاستیشدا ئەوەی گرنگە شایەتی بەشێك لە مێژوو نوس و توێژەرەكانی ئەو میللەتانەیە خۆیان دانی پێدا بنێن..

شارەزایەكی بواری مێژوو دكتۆر هەیسەم موزاحیم باس لەوە دەكات كە وڵاتی میسر پەیوەندییەكی میژینەوەو توندوتۆڵی لەگەڵ كوردەكاندا هەیەو چەندین كەسایەتی دیاری ئەو وڵاتە لە نەتەوەی كوردن. ئەو شارەزاەیەی مێژوو باس لەوەش دەكات كە سەرەتای ئەو پەیوەندییە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میتانیەكان.
بە پێی وتەی شارەزایان فیرعەونەكان لە 14 سەدە بەر لە زایین گرنگی و بایەخی زۆریان بە میتانیەكان داوەو تەنانەت هەندێك لە فیرعەونەكان هاوسەرگیرییان لەگەڵ كوردەكان كردووەو بۆ ئەو مەبەستەش نەفرتیتی بە نموونە دەهێننەوە كە چەندین ساڵ فەرمانڕەوایەتی میسری كردووە.

میتانیەكان – كە حۆریەكان- یشیان پێگوتوون لە سەدەی 16 پێش زایین دا دەسەڵاتی ناوچەكەیان بەدەستەوە بووەو (سەرێكانی) رۆژئاوای كوردستان ، كە دەكەوێتە سەر ڕووباری خاپوور پایتەختیان بووە، كە لەو سەردەمەدا (واشۆكانی)یان پێگوتووەو سەرجەم ناوچەكانی كوردستانی گەورەیان لە ژێر دەستدا بووە، میتانیەكان لە مێژووی میسری كۆندا بە –نەهارین- ناسراوەو لە سەردەم ئاشوور ناسرباڵی ئاشووری-1335- پ ز كۆتایی بەدەسەڵاتیان هاتووە.
وەك مێژوو باسی دەكات میسرییەكان بەسەرۆكایەتی –تەحتەمیسی یەكەم- هێرشیان كراوەتە سەر، بەڵام میتانیەكان پەنایان بردووەتە یە حوسیەكان و دوای ئەنجامجدانی ڕێكەوتنێك لە زەبروزەنگی میسریەكان دەربازیان بووەو لە سەدەی 13 پ ز خۆیان بڕیاربەدەستی خۆیان بوون.
لاپەڕەكانی مێژووی میسر باس لەوە دەكەن كە پەیوەندییەكانی كوردو میسر زۆر بە هێز بووەو بەبۆنەی ژن و ژنخوازیشەوە وەچەخستنەوەشی تێكەوتووەو تەناتەت لە نێوان میرە كوردەكان و (ئامۆنحۆتێبی سێیەم و چوارەم-1375 بۆ 1358)یش دا نامەوە نامەكاریی هەیە.

وەك سەرچاوە میسرییەكان باسی دەكەن یەكێك لە هاوسەرەكانی ئامۆن حۆتێبی سێیەم كورد بووە، تەنات باس لەوەش دەكەن لە سەردەمی ئامۆنحۆتێبی چوارەمدا ئاینی –حوریەكان- كاریگەریی لەسەر بەشێك لە دانیشتوانی میسر داناوە، وەك ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان پێداوە هەندێك لەو خاتوونە كوردانەی شوویان بە دەسەڵاتدارانی میسریی كردووە بەشداریی كارایان هەبووە لە فەرمانڕەوایی میسردا و لەوانەش نموونەی (نەفەرتیتی)دەهێننەوە كە هاوسەری ئامونحۆتێبی چوارەم ناسراو بە (ئەخناتوون)بووە 1369-1353 پ.ز، كەلە سەردەمی ئەودا و لە ژێر كاریگەریی یوسف پێغەمبەردا ئاینی یەكتاپەرستی ڕاگەیاندووەو خۆی بە یەكێك لە شوێنكەوتووانی ئاینی یەكتاپەرستی ناساندووە.

هەرچەندە لە دوای مردنی هاوسەرەكەی  نەفەرتیتی دەسەڵاتی گرتووەت دەست بەڵام زۆری نەخایاندووە پلانیان لە دژ گێڕاوەو لە فەرمانڕەواییان خستووە.
بە پێێ وتەی شارەزایانی مێژوو، پەیوەندییەكانی نێوان كورد و میسرییەكان بەردەوام بووەو دوای هاتنی ئیسلامیش هەر بەردەوامی هەبووە، بەتایبەتی بوونی دانشگای ئەزهەر كە لەلایەن دەوڵەتی فاتیمیەكانەوە دروستكراوە، تا ئەم دواییانەش ئەزهەر لە جیهانی ئیسلامیدا رۆڵی گەورەی هەبووە و چەندین زانای كورد لەو زانكۆیەدا خوێندوویانە، وەك شارەزایان باسی دەكەن لە دانشگای ئەزهەردا كوردەكان بەشێكی سەربەخۆی خۆیان هەبووە كە پێكهاتووە لە چەندین ژووری مانەوەو وانە خوێندن و كتێبخانە، باس لەوەش دەكرێـت خاتوونێكی كورد لە بنەماڵەی ئەیوبیەكان سەردەمانێكی زۆر سەرجەم پێداویستیەكانی كوردەكانی ئەزهەری دابینكردووە. هەربۆیە ئەو كوردانەی لە هەرشوێنێكی كوردستانەو سەردانی ئەزهەریان بكردایە خزمەت دەكران و سەرجەم پێداویستیەكانیان بۆ دابین دەكرا. بەشێكی زۆری شاعیرو مێژوو نوس و كەسەناودارەكانی كورد لە دانشگای ئەزهەر خوێندوویانەو دواتر گەڕاونەتەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان و خزمەتیان بە خەڵك كردووەو تا ئێستەش ئەو پەیوەندییە هەر ماوە.ئەوە جگە لەوەی لە هەندێك لە شارەكانی میسری كۆندا گەڕەگ هەبوون بەناوی كوردەكانەوە (حی الاكراد)یان پێگوتووە.

 لەسەر دەمی هاتنی ئیسلامدا كوردستان وەك سەنگەری پێشەوەی وڵاتە ئیسلامیەكان ئەژماركراوە بەتایبەتی (قەڵای كیفا) كە دەكەوێـتە باتمان لە باكووری كوردستان و لەسەر رۆخی روباری دیجلەیە. كە لە ئێستا بە حەسكیف بەناوبانگەو بە هێواشی دەكەوێتە ژێر پرۆژەی گلدانەوەی ئاوی توركیا.
لەسەردەمی ئیسلامیشدا كوردەكان رۆڵی گەورەیان بینیوە، لەوانەش دامەزراندنی دەوڵەتی مەروانی، دەوڵەتی ئەیوبی، لە هەمان كاتیشدا دەوڵەتی میسری نوێ لە لایەن محەمەد عەلی پاشاوە دامەزراوە هەر لەسەر دەستی كوردەكان بووە، بەڵام هەندێك لە مێژوو نوسە ناسیۆنالیستەكانی عەرەب بنەچەی دەبەنەوە بۆ سەر ئەلبانەكان و ناڵێن كوردی ناوچەی ئامەد بووەو كەس و كارەكەی چوونەتە ئەلبانیاو پاشان لەوێوە چوونەتە وڵاتی میسر.
مێژوونوسان باس لەوە دەكەن كە لە میسردا كەسایەتی بەهێزو بەتوانای وەكو ئەحمەدی كوڕی زوحاك هەبووە كە ئەمیرێكی سەردەمی فاتیمەیەكان بووەو سەرپەرشتیاری سەربازیی ئەو ئەمارەتە بووەو لەبەردەم هێرشی رۆمیەكاندا وەستاوەتەوەو توانیویەتی تێكیان بشكێنێت.
لەسەردەمی مێژووی نوێی میسریشدا محمد عەلی پاشا كە بە دامەزرێنەری دەوڵەتی نوێی میسر دادەنرێت كە لەسەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا دەوڵەتی میسری بونیات ناوەو بە بنەچە كوردی ناوچەی ئامەدە، ئەمیر محەمەد كە یەكێكە لەنەوەكانی محمەد عەلی پاشا لە ساڵی 1949 دا بە

گۆڤاری المصور المصری گوتووە: بنەچەی ئەوان لە ئامەدەوە هاتوون وكوردن،  محەمەد عەلی پاشا توانیویەتی پەرە بەبازرگانی و سەربازیی و پیشەسازیی میسر داوە،
لەسەدەی بیستەمیشدا كە سەردەمانێك میسر لە ڕوانگەی ئەدەب و هونەرەوە پێشەنگی وڵاتە عەرەبیەكان بوو، كورد ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە بونیات نانی ئەو لایەنەی میسردا، لەوانەش، محەمەد عەبدە، قاسم ئەمین، عەباس مەحموود عەقاد، ئەحمەد شەوقی كەبە (امیر الشعراء)ی عەرەب بەناوبانگە، هەروەها نەجیب رەیحانی كە باوكی كوردە و دایكی لە قیبتیەكانی میسرە، هەروەها ژنە شاعیری بەناوبانگ عائیشە تەیمورییە و چیرۆك نووس مەحموود تەیمورو قورئانخوێنی بەناوبانگی جیهانی ئیسلامی عەبدولباست موحەمەد عەبدولسەمەد، هەروەها موحەمەد حەسەنەین هەیكەل و میدیاكاری بەناوبانگ دریە عەونی(كە بە لم الاكراد)ی قاهیرە بەناوبانگە، بنەماڵەی ئال تەیموریەكان كە لە باشووری كوردستانەوە چوونەتە ڕیزی سوپاكەی محەمەد عەلی و كەسایەتی گەورەیان تێدا هەڵكەوتووە، پاشان بنەماڵەی ئەبازەكان، كە دیارترین كەسایەتییان روشدی ئەبازەی ئەكتەری بەناوبانگی تەلەفزیۆن و سینەمای میسرییە، دەسوقی ئەبازە كە بە یەكێك لە سەركردەكانی شۆڕشی 1919 ی میسر دادەنرێت لە كوردەكانی سەر بە تیرەی ئەبازەیە، ئەمە سەرەڕای هەموو ئەو كەسایەتیانەی نازناوی ئەبازەیان هەڵگرتووە كە لە بنەڕەتدا دەچنەوە سەر كوردەكانیی ناوچەی قەوقاز.

بە پێی سەرچاوە مێژوییەكان ئەو كوردانەی كە سەردەمانێكی زۆرە لە وڵاتی كوردانەوە چوونەتە میسر، بەچەند هۆكارێك بنەچەی خۆیان بیرچۆتەوە، لەبەر ئەوەی  لەو سەردەمانەدا بنەمای نەتەوەیی نەخوێنراوەتەوەو سنوورەكان دانەنراون، پاشان بە تێپەڕبوونی كات و بەهێزی شارستانیەت و هونەرو رۆشنبیری گشتی میسرییەكان لەبیریان چووەتەوە كە ئەوان سەر بەنەتەوەیەكی دیكەن. بەشێوەیەكی گشتیش لەبەر ئەوەی ئەو كوردانەی چوونەتە وڵاتانەوە بە زمانی كوردی نەیانخوێندووەو نەیان نوسیوە، لەبەر ئەوە هەندێكجار ڕەگەز و ڕەچەڵەكیان شێوێنراون.
 بەڵام ئەگەر لاپەڕەكانی مێژوو هەڵبدەینەوەو بەدوادا چوون بكەین لەو ڕاستییە تێدەگەین كە ئەوانەی كاریگەری گەورەیان لە سەر مێژووی ناوچەكە بە گشتی و میسر بەتایبەتی هەیە بەڕگەز و بنەچە كوردن و لە وڵاتی كوردانەوە چوونەتە ئەو ناوچانە، وەك لە هەمان كاتیشدا پێدەچێت لەنەتەوەكانی دیكەوە كەسانێك هاتبن و لەناو كورددا ون بووبن.

تێبینی:
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:

1- https://www.almasryalyoum.com/news/details/1322292

2-https://www.diroka-kurdi.com/2016/05/blog-post_25.html

3-http://www.amouda.com/ta-kurd-egypt-1.htm

4-https://arabic.sputniknews.com/arab_world/201709291026467251-%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%D9%8A%D8%B1-%D9%86%D8%AC%D9%88%D9%85-%D9%84%D9%86-%D8%AA%D8%B5%D8%AF%D9%82-%D8%A3%D8%B5%D9%88%D9%84-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%B5%D9%88%D8%B1/