06:32 - 20/12/2018
عێراقێک و دوو کورد
ئەو رۆژەی ئەندامانی (کۆمیتەی راپرسی ویلایەتی موسڵ) کە سەر بە رێکخراوی
کۆمەڵەی گەلان – عصبە الامم- گەیشتنە شاری بەغدا، دەمودەست کاربەدەستانی حکومەتی
تازە دامەزراوی عێراق، فەتاح بەگ ئەندامە کوردەکەی ئەو شاندەیان خستە زیندانەوە و
تا کۆمیتەکە کارەکانی خۆی تەواو نەکرد، فەتاح بەگ کە ژنبرای شێخ مەحمودی حەفید بوو
ئازاد نەکرا.
بەهانەی بەرپرسانی حکومەتی عێراق بۆ گلدانەوەی ئەندامە کوردەکەی شاندە کە
لە ئیستەنبوڵەوە لەگەڵیان کەوتبوو ئەوەبوو کە "فەتاح بەگ بەکرێگیراوی
تورکەکانە" بەڵام هەر لە شاندی کۆمیتەی راپرسی ویلایەتی موسڵ ئەندامێکی باڵای
تورکیا بەشداری کردبوو.
کۆمیتەکە دوای سێ مانگ کارەکانیان تەواو کردو راپۆرتی خۆیان پێشکەش بە
کۆمەڵەی گەلان کرد کە تێیدا ئەوەیان باسکردبوو بەشی زۆری دانیشتووانی ویلایەتی
موسڵ لەگەڵ ئەوەدان بخرێنە سەر دەوڵەتی تازە دامەزراوی عێراق بەو مەرجەی رەچاوی
مافە سیاسی و کلتوورییەکانی کورد بکرێ.
چیرۆکی گلدانەوە و دەستگیرکردنی فەتاح بەگ لەناو ئەو کۆمیتەیەدا دەری دەخات
کە سەرەتا کورد وەکو پێکهاتەیەکی گرنگ و جێی بایەخی سیاسی سەیر نەکراوە لەلایەن
حکومەتی عێراقەوە. هەرچەندە شێخ مەحمودی حەفید لە شاری سلێمانی شانشینی خۆی
راگەیاندبوو.
داوا و خواستی سیاسی شێخ مەحمودی حەفید زیاتر روو لە ئینگلیز بوو کە باوکی
راستەقینەی عێراقی تازە دروستکراوبوو. هەر ئینگلیزیش بە چەک یان بە گفتوگۆ وەڵامی
شێخ مەحمودی دەدایەوە. بۆیە تا کۆتاییهاتنی شۆڕشەکانی شێخ مەحمود لە ساڵی ١٩٣١
بەغدا و کورد وەکو زەردێنە و سپێنەی هێلکە لەناو قاوغێکی ناسکدا مابوونەوە کە
هەمیشە لە بەردەم شکانی قاوغە ناسکەکەدابوون.
ئینقلاب
و گەڕانەوەی بارزانی
دوای كودتاکەی عەبدولکەریم قاسم لە ١٤ی تەموزی ١٩٥٨و پێدانی نازناوی
(سەرکردەی تاقانە – زعیم اوحد) بە قاسم، کورد لە دەستووری کاتی عێراقدا بە شەریکی
عەرەب و دووەم نەتەوە ناوی تۆمار کرا. بۆ ئەمەش دەبوو کورد ببێتە خاوەنی
سەرکردەیەک و خیتابێکی هەبێت لەگەڵ سەرکردە و نەتەوەی برابەشدا.
لە سەردەمی عەبدولکەریم قاسمدا، کورد بەشی زۆری خەباتی سیاسی و رۆشنبیری خۆی گواستەوە بۆ بەغدا
بە گەڕانەوە مەلا مستەفای بارزانی لە سۆڤێت ٢٦ی ئۆکتۆبەری ١٩٥٨ ئیتر کورد
لە دوای شێخ مەحمودی حەفید، جارێکی تر بوویەوە بە خاوەنی سەرکردەیەکی کاریزما کە
هەم لە بەغدا و هەم لە کوردستان گەورەیی قبوڵ دەکرا.
لە سەردەمی عەبدولکەریم قاسمدا، کورد بەشی زۆری خەباتی سیاسی و رۆشنبیری
خۆی گواستەوە بۆ بەغدا و تا ساڵی ١٩٦١ کە شۆڕشی ئەیلول بەرپابوو، بەغدا بوو بە
پایتەختی کوردیش. لە سەرەتای دروستبوونی عێراقەوە ئەوە یەکەم قۆناغە کورد بەو
قورساییە سیاسی و رۆشنبیرییە رووی کردبێتە بەغدا.
لە
بەغداوە دوو رێگا بۆ کوردستان
بەڵام ئەو یەکبوون و یەکدەنگییەی کورد زۆری نەخایاند لە سەرەتای ساڵی ١٩٦٣
درزی گەورە و ترسناکی تێبوو کاتێ لە نێوان مەلا مستەفا و باڵی مەکتەبی سیاسی پ.د.ک
ناکۆکی قوڵ سەری هەڵدا. ئەم دەسپێک وقۆناغە وایکرد ئیتر تائێستاش کە 55 ساڵ تێدەپەڕێ، هەرگیز کورد نەبوویەوە
بە خاوەن یەک سەرکردە و یەک گوتار بەرامبەر بە حکومەتەکانی بەغدا.
هەرگیز کورد نەبوویەوە بە خاوەن یەک سەرکردە و یەک گوتار بەرامبەر بە حکومەتەکانی بەغدا.
ساڵی ١٩٦٦ لەنێوان باڵی مەکتەبی سیاسی کە وەکو حزبێکی جیابووەوە لە پ.د.ک
خەباتیان دەکرد، دانوستان و رێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق دەسپێکرد. بەرهەمی ئەو
دانوستان و رێککەوتنە بە پارێزگابوونی دهۆک و کردنەوەی زانکۆی سلێمانی و ناساندنی
جەژنی نەورۆز بوو وەکو بۆنەیەکی رەسمی لە تەواوی عێراقدا.
بەڵام ئەو دەسکەوتانە تێکەڵبوون بە دەسپێکردنی شەڕی کورد – کورد و هەڵچنینی
دیوارێکی ئەستوور لەنیوان سیاسی و سەرکردەکانی کورددا. حکومەتی عێراق لێرەوە بە
دوو چاو سەیری کوردی دەکرد و بە و دوو ئەجێندا لەگەڵ کورددا دەجوڵایەوە. لە
هەردووکیاندا بە خوێن و خەرجییەکی کەم، بزووتنەوەی چەکداری و سیاسی کوردی پێ لاواز
دەکرد.
ساڵی ١٩٧٠ کاتێک حکومەتی عێراق بە سەرۆکایەتی ئەحمەد حەسەن بەکر و سەدام
حسێن کەوتنە وتوێژ لەگەڵ مەلا مستەفا بارزانی، بەشێكی زۆری گفتوگۆکان
بەسترابوونەوە بە مامەڵەکردن لەگەڵ باڵی مەکتەبی سیاسی کە رێککەوتننامەی ١٩٦٦یان
لەگەڵ بەغدا مۆر کردبوو. بارزانی بێ شەرتومەرج داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەو باڵە و
کشانەوەی رێککەوتننامەکە دەکرد.
سەدامیش بۆ ئەوەی کۆتایی بە یارییەکە نەهێنێت، سیاسەتی "نە شیش بسووتێ
نە کەباب"ی پەیڕەو کرد. دواجار رێککەوتننامەی ١١ی ئازار کۆتایی بەو یارییە
هێنا و باڵی مەکتەبی سیاسی بە شکستەوە گەڕانەوە ژێر رکێفی بارزانی.
شکستی شۆڕش و زۆربوونی رێگاکان
دوای شکستی شۆڕشی ئەیلول و بڵاوەپێکردنی شۆڕشی ئەیلول لە بەهاری ١٩٧٥،
بەغدا رێگای بۆ تەخت بوو بۆ کوردستان و بێ ئەوەی ئاستەنگێکی هەبێ، بەعس خۆی بوو بە
خاوەنی هەموو عێراق. ساڵی ١٩٧٥ تا ساڵی ١٩٧٩ بەغدا بۆ یەکەمجار دوای ئینقلابەکەی
قاسم، کوردستان و بەغدای بەبێ کێشە بەستەوە بە یەکەوە و هیچ کۆسپێک نەبوو رێگای پێ
لێژ بکات.
بەڵام ئەمە زۆر ناخایەنێت، دوای هەڵگیرسانەوەی شۆرشی نوێ بە سەرکردایەتی
ی.ن.ک و خورتبوونی ئەو شۆڕشە، جارێکی دیکە لە چیاکانی کوردستانەوە دەنگی جەمسەرێک
بەرزبوویەوە کە دەبوو بەغدا قبوڵی بکات خاوەنی قەزیەیەکە. بەڵام ئەویش تەنیا
رێگایەکی نەبوو بەڵکو هەرزوو رێگاکان زۆربوون!
ساڵی ١٩٧٩ بزووتنەوەی سۆسیالیست کە تازە لە ی.ن.ک جیابووبوونەوە، لەژێرەوە
بە نهێنی لەگەڵ حکومەتی عێراق کەوتبوونەوە وتوێژەوە. د،مەحمود عوسمان روویەکی
دیاری ئەو گفتوگۆ و دانوستانەبوو. بەڵام بێ ئەوەی هیچی لێ سەوزببێت، گفتوگۆ شکستی
هێنا.
کۆتایی ساڵی ١٩٨٣ لە نێوان حکومەتی عێراق و ی.ن.ک زەمینەی گفتوگۆ و
دانوستانێک هاتە ئاراوە کە بەهۆی ئەوەی نەگەشتنە ئەنجامێک، ساڵی ١٩٨٤ کۆتایی بەو
گفتۆگۆیانە هێنرا.
راپەڕین
و یەکدەنگیی کورد
لە سەروەختی کۆڕەوە ملیۆنییەکەی کورد مانگی نیسانی ١٩٩١، حکومەتی عێراق و
هێزە کوردییەکان لەژێر چەتری (بەرەی کوردستانیی) کەوتنە گفتوگۆ. کورد بە دوو تیم کە
بارزانی و تاڵەبانی سەرۆکایەتی دوو تیمەکەیان دەکرد، لەژێر ناوێکدا چوونە بەغدا و
لەگەڵ سەدام حسێن کەوتنە گفتوگۆ. بەڵام راستییەکەی ئەوەبوو تاڵەبانی و بارزانی خاوەنی
دوو دید و تێڕوانین بوون لە گفوگۆدا. ئەنجامەکەش ئەوەبوو تاڵەبانی رەتیکردەوە بە
رێککەوتنی سەدام و تیمەکەی بارزانی رازی بێت و گفتوگۆکان کۆتاییان پێهێنرا.
ئێستا حکومەتی عێراق ئەگەر بیەوێت لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا مامەڵە بکات، دیسان دەبێ بە رێگای سلێمانی و هەولێردا بچێ بۆ گفتوگۆ
کە شەڕی ناوخۆ بەرپابوو لە ساڵی ١٩٩٥ و کوردستان دابەشکرا بۆ دوو گۆڕەپانی
ململانێی کورد خۆی، ئیتر عێراق دیسان کەوتەوە بەردەم دوو رێگا بۆ کوردستان. ئەم
دوو رێگاییە بە رووخانی رژێمی سەدام حسێن لە مانگی نیسانی ٢٠٠٣ کۆتایی پێ نەهات.
نەک هەر ئەوە بەڵکو تۆختر بوویەوە.
ئێستا حکومەتی عێراق ئەگەر بیەوێت لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا مامەڵە بکات،
دیسان دەبێ بە رێگای سلێمانی و هەولێردا بچێ بۆ گفتوگۆ. ئەگەریش لە پەرلەمان و
حکومەت مامەڵە لەگەڵ کورد بکات ئەوا دەبێ لەگەڵ زیاد لە فراکسیۆنێک و تیمێکی کوردی
زەمینەسازیی بکات. بۆیە بە دێژایی زیاتر لە هەشتا ساڵ خەباتی کورد لە عێراق،
نەیتوانیووە سنووری ئیدارەکەی لەوەی بەیاننامەی ١١ی ئازار تێپەڕێنێت و دوو رێگاکەی
بەغدا بکات بە رێگایەکی پڕ لە دەسکەوت و قازانجی سیاسی و ئابووریی و رۆشنبیریی بۆ
کوردستان.