05:27 - 11/12/2019

بۆكشانه‌وه‌ له‌پرۆسه‌ى سیاسى هه‌ده‌په‌ له‌ژێر فشارى گه‌وره‌دایه‌‌

پەیسەر

هەدەپە پێشنیار و داواكاری كادیر و جەماوەری بە هەند وەرناگرێت، بڕیاریدا لەناوەندەكانی سیاسەت (پەرلەمان و شارەوانی) نەكشێتەوە. بەڵام پێناچێت ئەم بڕیارە گوشاری  (كشانەوە) بنبڕ بكات. دوورنیە لە داهاتوویەكی نزیكدا دەنگی (كشانەوە لە پەرلەمان) بڵندتر لە جاران بەر گوێچكەمان بكەوێت. 

مانەوە لە پەرلەمان هیچ واتایەكی نیە

لەگەڵ بەردەوامی سیاسەتی دەستگیركردن و دانانی قەیووم لەسەر شارەوانییە كوردییەكاندا، كشانەوە و نەكشانەوە لە ناوەندەكانی سیاسەتی یاسایی (سیاسەتی مەدەنییانە) بووە رۆژەڤێكی گەرمی ناو كۆمەڵگای كورد لە باكووری كوردستان و توركیادا. دوو بۆچوونی سەرەكی و جیاواز هەبوو. یەكێكیان:" لە وڵاتێك دەژین كە هیچ حیساب بۆ ئیرادەی كورد ناكات. مانەوە لە پەرلەمان هیچ واتایەكی نیە، بەسە دەبێت بكشێنەوە". بۆچوونەكەی دیكەش پێیوایە:" ئەو هەموو دەنگەی بەدەستهاتووە لەخۆوە نەبووە. لەبەرئەوەی بە دەنگی جەماوەر چوونەتە پەرلەمان ناچارن لەوێ بمێنەوە. ئیرادەی دەنگدەر مانەوە دەسەپێنێت". 

بەهەمان شێوەی كۆمەڵگای كوردی ئەم گفتوگۆیە شوێنێكی بەرفراوانی لەناو پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) داگیركرد. ئەوەی دەستپێشخەری لە دەستپێكردنی ئەم گفتوگۆیەدا كرد، سری ساكیك ئەندامی پێشووی پەرلەمانی توركیا و سەرۆكی شارەوانی ئاگری لە ساڵی 2015 دا. 
سری ساكیك لە لاپەڕەی تایبەتی خۆی لە تویتەر لە 13 تشرینی دووەمی رابردوو داوای لە هەدەپە كرد شارەوانییەكان بەجێبێڵێت:" دانانی قەیووم لەسەر شارەوانییەكانی هەدەپە، بۆتە رۆتینی و ئاسایی. هیچ لایەنێك لەمبارەیەوە ورتەی لێنایەت. دەبێت هەدەپە لە كۆتاییهێنان بەم بارودۆخە دەستپێشخەر بێ. بە مەزەندەی من دەبێت واز لەم شارەوانیانە بێنن".دوای قسەكانی ساكیك، حەسیپ قاپڵان پەرلەمانتاری پێشووی هەدەپە پشتگیری لە پێشنیارەكەی ساكیك كرد و گفتوگۆیەكەی بەرفراوانتر كرد. 

جەماوەری هەدەپە توڕەیە 

هەرچەندە جەماوەری هەدەپە توڕەیە لە دانانی قەیووم لەسەر شارەوانییە كوردیەكاندا، بەڵام بە رادەی توڕەیی لە حكوومەتی ئاكەپە، لە بەڕێوەبەرایەتی پارتەكەشیدا توڕەیە. لە هەموو كاتێك كە دەسەڵات گوشاری لەسەر سیاسیەتی كوردی دانابێت، كشانەوە لە پەرلەمان بۆتە رۆژەڤ، بەڵام هیچ جارێك وەكو ئەمجارە بەدەنگی بەرز و بەرفراوانی گفتوگۆی لەسەر نەكراوە و نەبۆتە رۆژەڤ. بەمەش بەڕێوەبەرایەتی هەدەپە ناچاركرا كۆبوونەوەیەكی نائاسایی بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پێشنیاری كشانەوە ئەنجام بدات. 

كاتێك لە دەرەوەی هەدەپە سەیری گفتوگۆی كشانەوە دەكەیت وەكو ئەوە وایە ژمارەی ئەوانەی پشتگیری كشانەوە دەكەن زیاتر بێت لە ژمارەی ئەوانەی پشتگیری لێناكەن. بە گوتەی محەمەد ڤوڕاڵ، جێگری سەرۆكی ناوەندی دیجلە بۆ توێژینەوەی كۆمەڵایەتی (DİTAM) هەڵوێستی جەماوەری هەدەپە سیاسییانە نییە. لەمبارەیەوە بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" پێویستە ناوەندەكانی ململانێی دیموكراسی چۆڵ نەكرێت. چونكە ناتوانرێت ناوەندێكی دیكەی خەباتی دیموكراتییانە پەیدا بكرێت. كشانەوە ئامانجی دەسەڵاتی ئاكەپە – مەهەپەیە. پێموانیە كشانەوە راست بێ. پێویستە تا كۆتایی شێوازی خەباتی دیموكراتیانە بە باشی بەكاربهێندرێت، چونكە جێگرەوەیەكی دیكەت نیە. ئەگەر ئەمڕۆ خەباتی چەكداری نەبووایە، كشانەوە شتێكی باش دەبوو. ئیتر خەباتی چەكداری هیچ سوودی بۆ كورد نەماوە، ئەگەر نەبووایە دەتوانرا چەند ئەرگومێنتێك لەدەستی دەسەڵات و دەوڵەت دەربێنی. لەو كاتەی ئاكەپە و مەهەپە بەرەو هەڵدێر دەڕۆن، راست نابێ تۆ ئەوان رزگار بكەیت بە بڕیاری كشانەوە. رای گشتی جیهانی پشتگیری لە جێهێشتنی ناوەندی ململانێی دیموكراتیدا ناكات، چونكە ئەم ناوەندە بۆ هەمووان پێویستە. مەهەپە و ئاكەپە سوورن لەسەر ئەوەی هەدەپە لە پەرلەمان بكشێنەوە. پێویستە ئەم چەكە رادەستی ئەوان نەكرێت. ئەگەر یەك كەسیش لە پەرلەمان و شارەوانییەكان بمێنێتەوە، ململانێ بەردەوام دەبێت، پێویستە ئەم ناوەندە بەجێنەهێڵن".

كشانەوەی هەدەپە مەترسی جدی هەیە

ڤوڕال جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەو لە كاردانەوەی جەماوەر تێدەگات، پێیوایە كورد رۆژی رەشتری بینیووە و بەڕێكردووە:" 12 ئاداری 1970، 12 ئەیلولی 1980، ساڵانی 1990 كورد هەموو ئەم رۆژە رەشانەی بەڕێكرد. لەجیاتی سیاسەتی توندوتیژی پێویستە هەدەپە كاری دیموكراسی بەكاربێنێت". 
پڕۆفیسۆر وەهاب جۆشكون، مامۆستای زانكۆی دیجلە لە ئامەد، بەهەمان شێوەی ڤوڕال پێیوایە جەماوەری هەدەپە بە سۆز كاردانەوە لەدژی قەیووم نیشان دەدات و كشانەوەی هەدەپە ریسكی جدی هەیە.

جۆشكون بۆ (پەیسەر پرێس) ریسكەكان بەم شێوەیە ریزبەند دەكات:" ئەگەر هەدەپە لە پەرلەمان بكشێتەوە، هەڵبژاردنی كاتی دێتە گۆڕێ. ئایا ئەمە دەبێتە هۆی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی لە توركیادا، یان دەبێتە دەروازەیەك بۆ گۆڕینی سیاسەت؟ لەمبارەیەوە نیشانەی پرسیاری جدی لە ئارادایە. پێموانیە ئەنجامدانی هەڵبژاردن بۆ پڕ كردنەوەی كورسی پەرلەمانتارانی هەدەپە سوودێكی هەبێت. دیسان كشانەوەی لە شارەوانیەكان و سەر لەنوێ ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن بۆ هەدەپە ریسك لەخۆ دەگرێت. هەدەپە لە هەندێك شوێن بە جیاوازیەكی كەمی دەنگ شارەوانیەكانی بەدەستهێناوە، لە ئەگەری دووبارە كردنەوەی هەڵبژاردن بەدەستهێنانەوەی ئەم شارەوانیانە ئەگەرێكی لاوازە. پێویست بە گرتنەبەری ئەم ریسكە ناكات. تائێستا بەبیانووی هەبوونی پەیوەندی لەگەڵ تیرۆر قەیووم لەسەر 24 شارەوانی دانراوە. لەم ناوچانەدا جارێكی دیكە ئەگەری ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن هەر نەماوە. دەسەڵات دەتوانێ لە رێگای هەموار كردنەوەی یاساكان راستەوخۆ سەرۆك شارەوانیەكان دیاری بكات. پێموایە كشانەوە لە شارەوانی و پەرلەمان راست نیە، پێویستە كاری دیموكراسی بەردەوام بێ. دانانی قەیووم یاسایی نیە سیاسیە، پێویستە لەهەموو شوێنێك ئاماژەی پێبكرێت. لە هەموو پلاتفۆڕمەكاندا جەختی لێبكرێتەوە. دەبێت هەدەپە ئەمە بۆ خۆی بكاتە ئەركی سەرەكی". 

 هەدەپە لە هیچ ناوەندێكی ململانێ پاشەكشە ناكات

جۆشكون پێیوایە سیاسەتی كشانەوە لە پەرلەمان كە لەناو كۆمەڵگای تورك بە (گەڕانەوە بۆ ناو جەماوەر) دەناسرێت لە ئاستی سیاسیدا پێشوازی لێناكرێت:" لەناو سیاسەتی توركیادا ئەم هەنگاوە ریشەیانە بەجدی پشتگیری لێناكرێت. هەموو كاتێك (گەڕانەوە بۆ ناو جەماوەر) دەكرێتە رۆژەڤ و قسەی لێدەكرێت. بەڵام چ لە رووی ئەنجامگرتنیەوە، چ لە رووی پشتگیری جەماوەریەوە كێشەی جدی هەیە. كەش و هەوایەكی عاتیفی گەرم بەدیدەكرێت پەیوەست بە كشانەوە، كاتێك كە پرسیار لە كەسێك دەكەیت توڕە دیارە پێیوایە خەیاڵەكانی شكاوە. ئەمە مەسەلەیەكی خۆڕسك نییە، بەڵكو بارودۆخێكی دەروونیە سیاسەت دروستی كردووە. ئەگەر سبەی هەڵبژاردن بكرێتەوە كەسە خەیاڵ شكاوەكە دیسان دەچێتەوە سەر سندوق و دەنگ بۆ هەدەپە دەدات".

سەركردایەتی هەدەپە، لە 20 تشرینی دووەمی 2019، بۆ گفتوگۆ لەسەر پێشنیار و كاردانەوەكان لەدژی دەستگیركردنی سیاسەتمەدارانی كورد و دانانی قەیووم كۆبوونەوەی نائاسایی ئەنجامدا. نەكشانەوە و مانەوە لەناوەندە سیاسیەكاندا، بووە بڕیاری كۆبوونەوەی سەركردایەتی هەدەپە. سەزایی تەمەلی هاوسەرۆكی هەدەپە دوای كۆبوونەوەكە گووتی:" رێگای رزگاربوون لەم دۆخە ناهەموارە بە بەرفراوانكردن و مكوڕبوون لەسەر كاری دیموكراسی دەبێت، پێویستە تا كۆتایی ئەم دەستكەوتانە بپارێزین كە بەدەست هاتوون. سەرەڕای هەموو ئەو گوشار و زوڵمەی دەكرێت پێویستە خاوەندارێتی لە دەستكەوتەكانی جەماوەر بكرێت". هەروەها پەروین بۆڵدان هاوسەرۆكەكەی دیكەی هەدەپە بە راشكاوانەتر قسەی كرد و  گووتی:" گەلی كورد لە دەستكەوتەكانی پەشیمان نابێتەوە. هەدەپە لە هیچ ناوەندێكی ململانێ پاشەكشە ناكات".

لێدوان و هەڵوێستی هەدەپە دوای كۆبوونەوەی 20 تشرینی دووەم تا رادەیەك كاردانەوەی جەماوەرەكەی خاو كردۆتەوە، بەڵام كۆتایی بە دەنگی كشانەوە و گەڕانەوە بۆ ناو جەماوەر نەهێناوە. ئەگەر سیاسەتی حكوومەتی ئاكەپە لە دەستگیركردنی كورد و دانانی قەیووم بەردەوام بێت (كە پێدەچێت بەردەوام دەبێت) جارێكی دیكە دەنگی ناڕازی لەناو شەقامی كوردی و هەدەپە سەرهەڵدەداتەوە. ئەو كاتە زەحمەتە سەركرایەتی هەدەپە بتوانێ خۆی لە بەرامبەر شاڵاوی كشانەوە رابگرێت.