04:58 - 20/11/2019

شۆڕشی شێخی نەهری هەنگاوێك بەرەو دەوڵەت، سەرەتایەك بۆ پێكەوەژیان‌

پەیسەر

شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری یەكێكە لە شۆڕشە مەزنەكانی كورد، لە باكووری كوردستان سەریهەڵداوە، شێخ یەكێك بووە لەو شۆڕشگێرە گەورانەی كورد كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆكردووە و نامەی بۆ زۆربەی سەركردەكانی عەرەب ناردووە بەتایبەتی شەریفی مەككە(سعودیە) و خدێوی ئیسماعیل(میسر) بۆ بەدەستهێنانی رای گشتی لەپێناوی بنیاتنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كورد. لە سەر ئاستی ناوخۆیش شێخ توانیویەتی كوردەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و رێز لە بیروڕای ئازادی نەتەوەكانی تر بگیرێت و حسابیان بۆبكات لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی كورددا.

شێخ عوبەیدوڵای نەهری كوڕی سەید تەهای كوری شێخ ئەحمەد شەهابەدینە، لە گوندی نەهری ناوچەی شەمزینان، ساڵی (1830) لە گوندی نەهری لەدایكبووە ، كاراكتەرێكی بەهێزبووە بۆ رابەرایەتییەكی دینی بەتایبەتی رێبازی نەقشبەندی. لای سەرۆك خێڵەكانی كورد گوێ بۆ قسەكانی دەگیرا بۆیە شێخ كەوتە یەكخستنییان كە پێشتر هەریەكەیان بۆچونێكی هەبوو .

بۆچوونی ئەرمەنییەك:
شێخ سەروەری نەتەوەكانی بەهەموو ئایدیا و مەزهەبەكانەوە پاراستووە بەتایبەتی ئەرمەنییەكان، كاتێك عوسمانیەكان ویستیان جەنگی پێبكەن لەگەڵ ئەرمەنەكان بەڵام شێخ رەتیكردووەتەوە، یەكێك لە ئەرمەنییەكان دەنوسێت: كەسایەتییەكی گونجاو و نایاب بووە، سەرپەرشتی هەتیو و بێوەژنەكان بووە، لەهەموو ناوچەكانەوە كوردەكان دەهاتنە شەمزینان بۆئەوەی لەبارەی مەینەتییەكانیانەوە قسە و وتووێژی لەگەڵ بكەن، راوێژیان پێدەكرد و داوای ئامۆژگارییان لێدەكرد، ئەوانیش ئامۆژگارییەكانیان بەگرنگ وەردەگرت، رێز و خۆشەویستی زۆریان بۆی هەبووە، رێزیاندەگرت وەك سەركردایەتییەكی دادپەروەر و مرۆڤدۆست لێیان دەڕوانی.

هەندێك لە سەركردەكان هەوڵیاندەدا ئاراستەی كوردەكان بگۆڕن بۆ شەڕكردن لە دژی ئەرمەنییەكان، هەرچەندە ئەوانەی بە قسەی شێخیان نەكردو چوونە ژێر فەرمانی بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانییەوە دەستیان هەبووە لە كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكاندا

كۆنگرەی سەركردەكان:
 لە كۆتایی تەمووزی ساڵی 1880 كۆنگرەیەك لە شەمزینان بەسترا بە سەرۆكایەتی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری دواتر كۆبوونەوەیەكی تری بەست لە نەهری شێخ عوبەیدوڵڵا وەڵامێكی  توندی ئەوانەی دایەوە كە هەندێك لە سەركردەكان هەوڵیاندەدا ئاراستەی كوردەكان بگۆڕن بۆ شەڕكردن لە دژی ئەرمەنییەكان، هەرچەندە ئەوانەی بە قسەی شێخیان نەكردو چوونە ژێر فەرمانی بەرپرسانی دەوڵەتی عوسمانییەوە دەستیان هەبووە لە كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكاندا. بەڵام هەوڵەكانی شێخ تا ڕادەیەكی زۆر ڕیگر بوون لە بەشداریی كوردەكان لە كۆمەڵكوژی ئەرمەندا.

هەوڵی دبلۆماسی:
كاتێك شێخ لە ساڵی 1880 هەڵمەتی كردەسەر ئێران، نامەیەك بۆ (ویلیام ئابۆت) سەركونسۆڵی بریتانیا لە تەورێز دەنێرێت و تیایدا دەنوسێت: خەڵكی كورد میللەتێكی جودایە لەوانی تر، مەزهەبیان لەگەڵ مەزهەبی تردا جودایە و یاساوڕەسمیشیان جودایە، سەرۆك و فەرمانڕەواكانی كوردستان چ سەر بە عوسمانییەكان و چ سەر بە ئێران بن دانیشتوانی كوردستان هەموویان  لەوەدا یەكدەنگن كە لەگەڵ ئەم دوو دەوڵەتە هەڵناكات و دەبێت كارێكیان بۆ بكرێت، دەبێت دەوڵەتانی ئەوروپایی لەمە بگەن و لە بارودۆخی ئێمە بكۆڵنەوە. ئێمە میللەتێكی جوداین و دەمانەوێت كاروباری خۆمان بەدەست خۆمانەوە بێت.پێدەچێت دیبلۆماتەكانی بریتانیا لە ئێران و دەوڵەتی عوسمانیدا ئەم قسەیان بەهەند وەرنەگرتبێت و ئێرانییەكانیش واپێدەچێت گومانیان لەم وتانە هەبووبێت، بۆیە هیچ كارێك بەو نامەیە نەكرا.
هۆكارە سیاسییە نێودەوڵەتییەكانیش بۆ شێخ یامەتیدەر بوون، چونكە شۆڕشەكە لەلایەن خدێوی میسر و شەریفی مەككە پشتیوانی لێدەكرا. شێخ كەوتە دروستكردنی پەیوەندی دروستكردن لە ڕێگەی نامە نووسینەوە بۆ ژمارەیەك لێپرسراوی دەوڵەتانی ناوچەكە و نوێنەرانی هەندێ لە دەوڵەتە ئەوروپییەكان و ئەو زوڵم و زۆرەی بۆ روونكردونەتەوە كە كورد لەسەر دەستی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانیدا چەشتوویەتی،داوای لەو لێپرسراوانە كرد كە ئەم كێشەیە بۆ بەرپرسەكانیان باسبكەن و ئەوە بە گەلانیان بناسێن كە گەلێك هەیە بەناوی گەلی كورد كە هەوڵدەدات ئامانجەكانی خۆی بەدیبهێنێت.لەم سەروبەندەدا شێخ چەند هەنگاوێكی نا بۆ یەكپارچەكردنی كورد و یەكخستنی یەكهەڵوێستییان و لەم بوارەدا كۆمەڵەی كوردی پێكهات.

جیاوازن:

1-بۆ یەكەمینجار شۆڕشەكەی وەك شۆڕشی نەتەوەیی وسنوور بەزێن بەرپاكرد.
2-لە دیدی هەندێك لە مێژوونووساندا شێخ عوبەیدوڵڵا یەكەمین و دیارترین ناسیۆنالیستی گەورەی كوردە، بەڵام لە دیدی (دیڤید ماكداوڵ) كە یەكێكە لە ناسۆنالیستەكانی كورد.

شێخ عوبەبیدوڵا لاپەڕەیەكی پاكی پەیوەندی نێوان مسوڵمانانی كورد و تایفییە ئایینیەكانی تری كردەوە

  ئامانجەكانی شۆڕش:
1-دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەگكرتووبۆ كورد.
2-مافەئاینیەكانی مەسیحی و كەمینەكانی دیكەی ناو كوردستان دابینبكات.
3-كێشەی كورد لە قاوغی ناوچەیی بباتەدەرەوە و دیدێكی نەتەوەیی بۆشۆڕش دیاری بكات.
4-بە یەكچاو سەیری گەلی كوردی دەكرد با لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانییشدا بووبن.
5-لەشكرێكی دامەزراند و رێكیخست و بەهەر بەشێك ئەركێكی تایبەتی سپارد.
6-لاپەڕەیەكی پاكی پەیوەندی نێوان مسوڵمانانی كورد و تایفییە ئایینیەكانی تری كردەوە.
7-شۆڕشەكەی شێخ گوزارشتی لە حەز و ئارەزووی گەلی كورد دەكرد كە دەیەویست بار و ژیانی  چاك بێت و كورد لە ئێران و دەوڵەتی عوسمانی یەكبگرێتەوە.

كاریگەریی مەزهەب:
دەوڵەتی عوسمانی لەڕووی مەزهەبییەوە –سوونە- توانی كوردەكان بەرەو لای خۆی رابكێشێت و سوود لە كورد ببینێت، ئەویش كەم تازۆر قازانج بە كورد بگەیەنێت بۆ نموونە: تەواوی میرنشینە كوردەكان لەژێر قەڵەمڕەوی دەوڵەتی عوسمانیدا  بوون، لە چوارچێوەی فیدراڵەیەتیدا دەژیان وەك شەرەفخان دەنوسێت: سوڵتانە خاوەنشكۆكان هەرگیز دەستدرێژییان نەدەكردە سەر نیشتیمان و خاكی كوردان. د.جەلیلی جلیل دەڵێت: شێخ عوبەیدوڵڵا بیری ئامانجی كوردستانێكی سەربەخۆیی كەوتەسەر بیروباوەڕە سیاسییەكانی خۆی  لەسەر بناغەیەكی ئایینی داڕشت، موریدەكان لە تەكیەی شێخدا كۆدەبوونەوە، خەلیفە و نوێنەرە ئایینییەكان بەناوی ئەم تەكییەدا دەگەڕان كە شێخ لەڕێی ئەمانەوە دەسەڵاتی ئایینی خۆی بەسەر ژمارەیەكی زۆری كوردا هەبێت و خەڵكانێكی زۆر لە دەوری خۆیدا كۆبكاتەوە.

هەنگاوەكان:
شێخ ئەو ئامانجەی گرتبووەبەر بۆ ئەو مەبەستە چەند هەنگاوێكی نا لەوانەش:
1-یەكیەتی و یەكڕیزی و برایەتی سەرۆك خێڵە كوردەكانی دەستپێكرد و سەرەتا هەستا بە یەكخستنی  خێڵەكان. چوون شێخ لەوە گەیشتبوو كە تا سەرۆكە كوردەكان یەكنەگرن، ئەوا كورد سەربەخۆیی  بەخۆوەنابینێت.
2-بەرپاكردنی راپەڕینێكی چەكدارانە لە دژی دەوڵەتی ئێرانی. تا كۆتایی بە ستەمكاری سەرانەسەندن لەلایەن فەرمانبەرانی ئێرانی بەتایبەتی فەرمانبەرانی تورك لە ئازەربایجان بهێنێت.
3-راپەڕینی وەك هەلێكی سیاسی بۆ دامەزراندنی میرنشینێكی كوردیسەربەخۆ، دوور لە دەمارگرژی ئایینی و ورووژاندنی ناڕەزایی و هەڵكشانی چینی زەویداری  كورد.

گرنگترین لایەنەكان:
لەڕێگەی تاوتوێكردنی كردەوەی سەركردە هاوپەیمانەكان لەگەڵ شێخدا، دەكرێت بڵێن كە گرنگترین لایەنی ئەوشۆڕشە بریتی بوون لە:
1-دەربرینی ناڕەزایی بەرامبەر بەو ستەمكاریانەی كە لەلایەن  فەرمانبەرە نێردراوەكانی ناوەند یان تەورێزەوە دژی سەركردە و پیاوماقوڵانی باكووری كوردستان سەپێندرابوو كاردانەوەی توندی ئەوان بەرامبەر بەم بارودۆخە مانای خستنە ژێر پرسیاری شەرعییەت و كارایی دامودەزگای بەڕێوبەرایەتی ئێران بوو.
2-وەستانی شێخ لەئاست  ستەمكاری و گەندەڵكاری فەرمانبەران و پیاوانی دەوڵەتی قاجاری ، شێخ عوبەیدوڵڵا  لە ناوجە سنوورییەكانی عوسمانی – ئێرانیدا نفوزی زۆربوو دەسەڵاتی باشی هەبوو لەنامەیەكدا مەیجەر ترۆتەر بۆ مستر گۆشن دا هاتووە:
شێخ بە نفوزترین كەسە لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا هەروەها شەخسی خۆی  و دەسەڵاتی لەناو كوردەكانی سنووردا زۆر لە هی سوڵتان پیرۆزترە، ئامانجی ئەم پیاوە رزگاركردنی وڵاتەكەیە  لەدەسەڵاتی عوسمانی. لەبارەی راپەڕینەكەی  شێخ بە سەرەتای خەمڵێنی هۆشی  نەتەوەی كورد دادەنێ و دەڵێت: خەباتی گەلی كورد بەهۆی شێخی نەهری چووە قۆناغێكی نوێوە كە دەگونجێت بە سەرەتای  گۆڕانی  هەستی  نەتەوایەتی كورد بۆ هۆشی نەتەوەیی و دانانی بناغەی سەرەتایی گشتییەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ دابنرێت.
3-لە بەڵگیەكی تردا هاتووە پرۆژەی شێخ ئەوەیە خۆی وەك سەرۆكی كورد دابنێت و هەموو كوردستانیش لە  توركیا و ئێراندا بلكێنێت بەیەكەوە. شێخ هەردوو پارچەكەی كوردستان  رزگاربكات و ریزەكانی كورد یەكبخات و سەرۆك هۆزەكانی كوردیش  لە یەك رێخراودا كۆبكاتەوە، وێڕای دامەزراندنی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ ئایین و نەتەوە جیاوازەكان و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی دەوڵەتە گەورەكانی ئەوكاتەی  ئەوروپا بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش شێوازی جیاجیای خەباتی سیاسی و دیبلۆماسی بەكارهێناوە.
4-هەر لە سەردەمی شێخدا یەكەمین رێكخراوی سیاسی لە مێژووی كوردا دامەزرێنرا كە خۆی سەرۆكی بوو (بەحری بەگ)یش كارگێڕی بوو كە رێخراوێكی یەكیەتی كوردان بوو.

بایەخەكانی شۆڕش:
راپەڕینی كوردەكان لە ساڵی 1880 بە سەركردایەتی شێخ عوبەیدوڵڵا بایەخێكی مێژووی گرنگی هەبوو. لەڕاستیدا هەنگاوێكی گرنگ بوو بۆ بەرەوپێشچوون. ئەگەر چی سەركەوتوونەبوو لەوەی كە كۆتایی بهێنێت بە قۆناغی جیاخوازی- دەرەبەگایەتی لە مێژووی جموجووڵەكانی كورد و گۆڕینی بە كوردایەتی سەرانسەری، بەڵام لەڕاستیدا ئەم راپەڕینە لەهەموو جموجووڵ و بزووتنەوەكانی پێشووی كورد بەتواناتربوو لەهەردوو لایەنی سیاسی و رێكخستنەوە و كپكردن و دامركانەوەی راپەڕینەكەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەبووە مایەی ئارامی لەكوردستاندا.
بەڵكو بەپێچەوانەوە بەرگری و بەرهەڵستییەكانی كورد  بەردەوامبوو، بەڵام ئەمجارەیان بەشێوەیەكی سەرەكی  لەسەر ناوچەكانی توركیا. هەرچەندە لە چوارچێوەیەكی تەسكدابوو، بۆیە هەردوو دەسەڵاتدارانی توركیا و ئێران زەنگی ترسناكییان لێدا و هەستان بە كۆكردنەوەی هێزێكی سەربازی گەورە بۆ شەڕ لەگەڵ شێخدا.
پیلان و دوورخستنەوە:
لەڕاستیدا ئەم هێزانە گەلێك بەتواناتربوون لە هێزەكەی شێخ و شێخ خۆی راگرت لە قەڵای (هەورامار) تا ناوەڕاستی ئەیلول، دوای ئەوەی بەدیلگیرا توركەكان بردیان بۆ شاری موسڵ، بەڵام لەوێش بەردەوامبوو لە بانگەشە و بانگەوازەكانی لەنێو خێڵە كوردەكان، بۆیە دەسەڵاتدارانی توركیا خوازیاربوون دووریبخەنەوە بۆ جێگایەكی دوورتر،  دواجار توركەكان توانیان دووریبخەنەوە بۆ مەككە. بەمجۆرەش گرژی و ئاڵۆزییەكان تاماوەیەك لە باشووری خۆرئاوای كوردستان هێوربووەوە هەروەها حكومەتی ئێران نەیتوانی خێڵە كوردەكان هێوربكاتەوە هەتا پۆستە ئیدارییەكانی ناوچەكانی خۆیان دا بەدەست سەركردەكانیان. هەستان بە گۆڕینی ئەو فەرمانبەرانەی كە رق وكینەیان بەرامبەر كورد هەبووە بە فەرمانبەرانی دیكە.

جیاوازیی لە شۆڕشەكانی تری كورد:
1-گوڕوتینێكی ئەوتۆی بەخۆوە بینیوە كە توانی زۆربەی كوردەكان لەخۆی كۆبكاتەوە.
2-سوپایەكی بەهێز دروستبكات.
3-ئامانج و ستراتیجییەتی ئەوە بووە كە دەوڵەتێكی كوردی دابمەزرێنێت و كورد رزگاربكات لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی.
4-لەلایەن عوسمانییەوە هەوڵدراوە شەڕی ئەرمەنەكانی پێبكەن، بەڵام ئەمەی نەكردووە ورەتی كردووەتووە.
5-باوەڕی بە لۆبی دروستكردن هەبووە بۆ ئەوەی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دانی پێدا بنرێت بۆیە تا توانیویەتی لە ڕیگەی نامەكانیەوە ئاگاداریان بكاتەوە.

لەلایەن عوسمانییەوە هەوڵدراوە شەڕی ئەرمەنەكانی پێبكەن، بەڵام ئەمەی نەكردووە ورەتی كردووەتووە

كۆتاییە تراژیدیەكان:
ئەگەر سەیری كورد بكەین لەمێژوودا هەمیشە كورد وەكو داردەستێك بەكارهێنراوە بۆ بەرژەوەندی خۆیان یەكێك بەناوی ئایین و یەكێك بەناوی مرۆڤایەتی ئازادیی پێدانەوە كە گوایە لەژێر دەستی عوسمانییەكان دەچەوسێندرێنەوە و مافیاندەدەنێ.  كوردیان لەپێشەوەی بەرەی جەنگ داناوە وباجیان لێوەرگرتووە، بەڵام تائەوكاتەی كاریان پێی بووە دواتر فەرامۆشیانكردوون.
        دوای چەندین شەڕو كێش شێخ قەڵاتی ئۆرمارو خۆی قایم کرد. ئینجا عوسمانییەکان بەپەلە ھێزەکانی خۆیان گەیاندە قەڵاکە و ئابڵووقەیان دا. شێخیش بۆ ئەوەی خوێن نەڕژێت، ناچار خۆی بەدەستەوە دا. ئەوە بوو گرتیان و نەفیان کرد بۆ شاری مەککە،  لە تشرینی یەکەمی ١٨٨٣دا بەنەفیکراوی لەوێ کۆچی دوایی کرد.

تێبینی:

سوود لە گۆڤاری كۆچ، وەرگیراوە، بابەتی (ستراتیجیەتی شێغ عوبەیدوڵڵای نەهری لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆدا، خالید دۆستی)