06:07 - 28/10/2019
مه‌ترسییه‌كانی رۆژئاوای كوردستان له‌سه‌ر باشوریش هه‌یه؟
نوسینی: بیلال وه‌هاب
وه‌رگێرانی: رێژه‌ن جه‌مال
ڕۆژی 21ی تشرینی یه‌كه‌م، هه‌ندێك گرته‌ی ڤیدیۆیی بڵاوبوه‌وه كه تیایدا هاووڵاتیانی مه‌ده‌نی كورد له عێراق و سوریا ناڕه‌زایه‌تییان به‌رامبه‌ر ئه‌و سه‌ربازانه‌ی ئه‌مریكا ده‌ربڕی كه بڕیاری كشانه‌وه‌یان دابوو، گرته‌كان بێوێنه و دودڵكه‌ر بوون، ئه‌وه‌ی ڕێگه خۆشكه‌ر بوو بۆ ئه‌و دیمه‌نه بڕیاره‌كه‌ی دۆناڵد تره‌مپ، سه‌رۆكی ئه‌مریكا بوو له 6ی تشرینی یه‌كه‌م بۆ كشانه‌وه‌ی سه‌ربازه‌كانی وڵاته‌كه‌ی له‌سوریا، به‌وه‌ش ڕێگه بۆ سوپای توركیا خۆشبوو كه ده‌ربازی سنوره‌كانی سوریا ببێت، دوای سێ ڕۆژ له‌و بڕیاره و هێرشكردنه سه‌ر هێزه‌كانی سوریای دیموكرات و دواتریش ناوه‌زه‌دكردنی ناوچه‌كه وه‌ك ناوچه‌ی جه‌نگ، به‌گوێره‌ی نوسینگه‌ی كاروباری مرۆیی سه‌ر به‌نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان نزیكه‌ی 180 هه‌زار كه‌س ئاواره‌بوون، هاوكات له‌ڕۆژی 22ی تشرینی یه‌كه‌م جێمس جێفری، نێرده‌ی ئیداره‌ی ئه‌مریكا بۆ كاروباری سوریا له‌كۆنگرێسی وڵاته‌كه‌ی ڕایگه‌یاند، میلیشیاكانی سه‌ر به توركیا تاوانی جه‌نگیان ئه‌نجامداوه و سه‌دان چه‌كداری داعشیش توانیویانه هه‌ڵبێن.
شتێكی كتوپڕ نییه كه هه‌ڵوێسته‌كه‌ی ئه‌مریكا ئه‌و هه‌سته له‌لای كورده‌كانی سوریا دروستبكات كه ده‌ستبه‌رداریان بوون و خراونه‌ته به‌رده‌م هێرشی سوپای توركیا و میلیشیاكانی سه‌ر به‌و وڵاته، له‌سه‌ر ئاستێكی قوڵتر، ئه‌مریكییه‌كان هاوسۆزیی و متمانه‌ی كوردیان له‌ده‌ستدا، له‌هه‌مان كاتیشدا ئه‌مریكا شكستیهێنا له ڕاگرتن و ڕازیكردنی توركیا له‌بری باشكردنی دۆخه‌كه، سه‌رۆك تره‌مپ خوێی كرد به برینه‌كه‌دا. ئه‌وه‌ش وه‌ك په‌رچه‌كردارێك به‌رامبه‌ر ناڕازایه‌تییه‌كان له‌سیاسه‌ته‌كانی و به‌كارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی "كورده‌كان فریشته نین" و باسكردن له‌وه‌ی كورده‌كان ڕۆڵیان له‌هاوكاریكردنی ئه‌مریكا له جه‌نگی جیهانیی دووه‌م نه‌بووه.
ترس له‌نێو كورده‌كان دروستبووه
هه‌نگاوی داهاتوو به‌رامبه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت؟
له‌شوێنێكی دیكه‌ی ناوچه‌كه، ترس له‌نێو كورده‌كان دروستبووه، له 9ی تشرینی یه‌كه‌م به‌رهه‌م ساڵح، سه‌رۆك كۆماری عێراق له‌تویته‌ری خۆی ڕایگه‌یاند، "له‌شكركێشی توركیا له‌سوریا هه‌ڵكشانێكی مه‌ترسیداره، پێویسته له‌سه‌ر جیهان به‌ربه‌ستێك بۆ ڕوونه‌دانی كاره‌سات دابنێن" به‌هه‌مانشێوه مه‌سعود بارزانی، سه‌رۆكی پێشووی هه‌رێمی كوردستان هێرشه‌كانی توركیای له‌سوریا به "هه‌ڕه‌شه‌كردنێكی جدیی له‌سه‌ر ژیانی مرۆڤ و دانانی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئاسایش و سه‌قامگیریی ناوچه" وه‌سفكرد، هه‌روه‌ها حكومه‌تی هه‌رێم و په‌رله‌مانی كوردستان داوای ڕاگرتنی ئۆپه‌راسیۆنه سه‌ربازییه‌كه‌ی ڕۆژئاوای كوردستانیان كرد.
ئه‌و ڕاگه‌یه‌ندراوانه كاریگه‌ربوو به له‌به‌رچاوگرتنی ده‌سه‌ڵاتی ئابووری سه‌ربازیی توركیا كه له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌تی، به‌تایبه‌ت كه توركیا تاكه ده‌روازه‌ی گه‌یشتنی نه‌وتی هه‌رێمه به بازاڕه‌كانی جیهان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا توركیا هاوبه‌شێكی گه‌وره‌ی ئابووری هه‌رێمی كوردستانه، كه هه‌نارده‌ی توركیا بۆ هه‌رێم له‌ساڵی 2018 دا گه‌یشتوه‌ته 6.7 ملیار دۆلار، له‌لایه‌نی سه‌ربازیشه‌وه، توركیا 15 بنكه‌ی سه‌ربازیی له‌هه‌رێم هه‌یه كه نزیكه‌ی 2 هه‌زار و 500 سه‌ربازی تێدایه. له‌ئایاری 2019 توركیا ئۆپه‌راسیۆنی "چڕنوك"ی ڕاگه‌یاند و ئه‌و هێزه‌ی بۆ ئه‌و ناوچانه گواسته‌وه، كه پارتی كرێكارانی كوردستانی لێیه، له 10ی تشرینی یه‌كه‌م فڕۆكه بێفڕۆكه‌وانه‌كانی توركیا دوان له ئه‌ندامانی په‌كه‌كه‌یان له قوڵایی هه‌رێمی كوردستان و به‌دووری چه‌ند مه‌ترێك له گه‌وره‌ترین سه‌یرانگای عێراق له شاری سلێمانی كرده ئامانج.
ئه‌دهه‌م بارزانی، یه‌كێك له‌سه‌ركرده‌كانی پارتی و ئامۆزای مه‌سعود بارزانی له‌كاردانه‌وه‌ی ئه‌وه‌دا ئاماژه‌ی به‌وه‌دا، توركیا ئه‌و ناوچانه هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه كه كورده‌كانی سوریا ده‌یانه‌وێت خۆسه‌رییه‌كه له‌لایه‌ن خۆیانه‌وه بێت، ئه‌وه‌ش واتای ئه‌وه‌یه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌نگاوی داهاتووه، توركیا له هێرشه‌كانی بۆسه‌ر هه‌سه‌ده له‌توركیا و په‌كه‌كه له عێراق، ڕه‌نگه بگاته شه‌نگال و مه‌خموریش، به‌وه‌ش كورده‌كانی عێراق به‌مزووانه پێویستیان به به‌غدا ده‌بێت دژ به توركیا، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ساڵی 2017 توركیا هه‌نگاوی بۆ سزادانی هه‌رێم نه‌نا، به‌ڵام دژی ڕیفراندۆمی سه‌ربه‌خۆیی بوو، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ به‌غدا و تاران بۆ ئه‌و مه‌به‌سته كاریكرد.
هه‌رچه‌نده زمانێكی فه‌رمی بێده‌نگه، به‌ڵام له هه‌رێمی كوردستان ده‌نگێكی ناڕه‌زایه‌تی به‌رز بۆ ئیدانه‌كردنی ئه‌مریكا و توركیا به‌ڕوونی هه‌یه، یه‌كێك له‌كه‌سه ناڕازییه‌كان له‌هه‌ولێره‌وه ده‌ڵێت "به‌درێژایی مێژوو نه‌ته‌وه‌كه‌مان ڕوبه‌ڕوی كۆمه‌ڵكوژیی بوه‌ته‌وه، ئێمه له‌هه‌مانكاتدا بێهیوا و توڕه‌ین" كه‌سانێك ده‌چنه سه‌ر شه‌قامه‌كان و هه‌ندێكی دیكه داوای بایكۆتكردنی كاڵا توركییه‌كان ده‌كه‌ن.
نیگه‌رانییه‌كی دیكه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێشبینی لێشاوێكی دیكه‌ی ئاواره‌بوونه له‌سوریاوه، كه نزیكه‌ی هه‌شت هه‌زار كه‌س سنوره‌كانیان بڕیوه و ئاواره‌ی هه‌رێم بوون، ئه‌وه‌ش كارێكه هه‌سه‌ده ناتوانێت به‌ری پێبگرێت بۆئه‌وه‌ی كێشه‌ی چۆڵبونی ماڵوحاڵی كوردانی سوریا ڕونه‌دات، هه‌روه‌ك ڕێبه‌ر ئه‌حمه‌د، وه‌زیری ناوخۆی هه‌رێم باسیكرد، ئه‌وان ده‌توانن پێشوازیی له 30 بۆ 50 هه‌زار ئاواره بكه‌ن.
پابه‌ندبوونی ئه‌مریكا به‌رامبه‌ر به عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان سه‌رچاوه‌یه‌كی دیكه‌ی دودڵییه، كه له‌پاڵ جوڵانه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تیی هاووڵاتیانی عێراق دژی حكومه‌ت، بوژاندنه‌وه‌ی داعش مه‌ترسییه‌كی دیكه‌یه، هه‌رچه‌نده هه‌ماهه‌نگی ئه‌منی له‌نێوان حكومه‌تی هه‌رێم و عێراق بۆ ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی مه‌ترسییه‌كانی داعش بونی هه‌یه، به‌ڵام ئێران و به‌كرێگیراوه‌كانی فشار له‌سه‌ر عێراق داده‌نێن بۆ ده‌ركردنی سوپای ئه‌مریكا له عێراق، كه‌سانێكیش له‌حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ترسیان هه‌یه له‌وه‌ی تره‌مپ هاوشێوه‌ی سوریا، وڵاته‌كه‌ی ئه‌وانیش جێبهێڵێت.
تا ڕاده‌یه‌كی زۆر سیستمی سیاسی كوردیی یه‌كگرتوو نییه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نه‌بوونی بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی به‌رفراوانی نیشتمانیی
دورتر له كوردستانی عێراق
تا ڕاده‌یه‌كی زۆر سیستمی سیاسی كوردیی یه‌كگرتوو نییه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نه‌بوونی بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی به‌رفراوانی نیشتمانیی، به‌ڵام نزیكبوونه‌وه و هاوسۆزیی له‌نێوان سه‌رجه‌م كورده‌كان هه‌یه كاتێك ڕووبه‌ڕوی فشاری ده‌ره‌كی ده‌بنه‌وه، كاتێك حكومه‌تی توركیا ڕایگه‌یاند كه یه‌كینه‌كانی پاراستنی گه‌ل به‌ئامانج ده‌گرێت و ئاواره عه‌ره‌به سورییه‌كان كه له توركیا نیشته‌جێبوون ده‌باته ڕۆژئاوای كوردستان، كورده‌كانی سه‌رانسه‌ری جیهان خواستی توركیایان به‌رفراوانتر له‌وه ته‌ماشاكرد، له‌پاڵ هاوسۆزیی بۆ ئازاره مرۆییه‌كه، كورده‌كان وایده‌بینن توركیا ئامانجی سه‌ره‌كی بریتییه له له‌باربردنی ناسنامه‌ی سیاسی كورد له سوریا و به‌توركیكردنی ئه‌و ناوچانه‌ی زۆرینه‌یان كوردن.
له‌ئێران، كورده‌كان دووه‌م گه‌وره‌ترین ژماره‌ی كورد له‌ناوچه‌كه پێكده‌هێنن، له‌وێ كۆمه‌ڵێك خۆپیشاندان دژ به له‌شكركێشی توركیا ئه‌نجامدرا، حكومه‌تی ئێران له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی دڵی به‌لاوازبوونی ئه‌مریكا و به‌هێزبوونی به‌شار ئه‌سه‌د خۆشه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ هه‌نگاوه‌كه‌ی توركیا نییه، ئه‌مریكا كه سیاسه‌تی "ئه‌وپه‌ڕی فشارخستنه سه‌ر ئێران" په‌یڕه‌وده‌كات، كه‌چی كورده‌كانی ئێرانی په‌ڕاوێزخستووه و وه‌ك هاوڕێیه‌ك ته‌ماشایان ناكات، به‌وه‌ش هه‌ندێك لایه‌نی كوردیی له ئێران ناچار بوون له‌گه‌ڵ تاران بكه‌ونه گفتوگۆ.
ئه‌و شارانه‌ی توركیا كه زۆرینه‌یان كوردن جۆرێك له هێمنییان پێوه ده‌بیندرێت، ته‌نیا هه‌ندێك لایه‌ن دژی له‌شكركێشی توركیان بۆسه‌ر ڕۆژئاوای كوردستان، ئه‌وانیش پارتی دیموكراتی گه‌لان-ه، كه گه‌وره‌ترین پارتی كوردیی توركیایه، ئه‌نقه‌ره ئه‌وان به هاوسۆزبوون و هه‌بوونی په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه تۆمه‌تبار ده‌كات، به‌و هۆیه‌شه‌وه هاوسه‌رۆكه‌كه‌ی پێشووی ده‌ستگیركردووه و چه‌ندین سه‌رۆك شاره‌وانیی سه‌ر به هه‌ده‌په‌ی به "قه‌یوم" گۆڕیوه، ته‌نانه‌ت ئه‌كره‌م ئیمامئۆغڵو، سه‌رۆكی شاره‌وانیی ئیستانبوڵ كه هه‌ده‌په ئاسانكاریی بۆ سه‌ركه‌وتنی له هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كانی توركیا كرد، پاڵپشتی هێرشه‌كانی سوپای توركیا بۆسه‌ر سوریا ده‌كات.
له‌ئێستادا، ئاگربه‌سته‌كه‌ی ئه‌مریكا و درێژكردنه‌وه‌كه‌ی له‌لایه‌ن ڕوسیاوه، پێكدادانه سه‌ربازییه‌كانی ڕاگرتووه، له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا، چاره‌نوسی كورده‌كانی سوریا و ناوچه‌كه‌یان كه له‌لایه‌ن كورد خۆیه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێت، كه‌وتوه‌ته به‌ر ڕه‌حمه‌تی ئاره‌زووه سیاسییه‌كانی تره‌مپ و كاریگه‌ریی فشاری كۆنگرێس له‌سه‌ری، هه‌روه‌ها هه‌نگاوه‌كانی توركیا و ڕوسیا. كاریگه‌ریی كورد تا ڕاده‌یه‌ك دیاریكراوه، له‌به‌رده‌میاندا هیچ بژارده‌یه‌ك بۆ خۆپاراستن نییه جگه له بانگهێشتكردنی ڕژێمه‌كه‌ی به‌شار ئه‌سه‌د بۆ ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی هه‌سه‌ده و سازشكردنێكی ناچاری بۆ ئه‌و ڕژێمه.
له‌گه‌ڵ ئه‌و وێنه نادڵنیایه‌دا، ئه‌وه‌ی بۆ ئه‌مریكا ماوه‌ته‌وه دانانی سنورێكه بۆ ئه‌و زیانانه‌ی به دانشتوانی كورد ده‌گات و دۆزینه‌ی ڕێگه‌ی ئاشتییه، هه‌روه‌ها ڕێگریكردن له‌دووباره سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی داعش، هه‌نگاوی یه‌كه‌میش بۆ ئه‌وه پاراستنی ئاگربه‌سته له‌سه‌ره‌تادا و دواتریش گه‌یاندنیه‌تی به ئاگربه‌ستی هه‌میشه‌یی، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئاشتی ته‌واوه‌تی به‌دینه‌یه‌ت. كاری له‌پێشینه‌و پێویست ئه‌وه‌یه واشنتۆن هه‌وڵه‌كانی به‌رفراوان بكات بۆ وه‌ستاندنی كاره دوژمنكارییه‌كان و هه‌ر جه‌نگێك بۆ سڕینه‌وه‌ی ناسنامه‌ی كورده‌كان، له‌گه‌ڵیشیدا ڕێگریكردن له تاوانی جه‌نگ.
دووه‌م، له‌پێناو كه‌مكردنه‌وه‌ی كۆژانه مرۆییه‌كان، پێویسته ئه‌مریكا هاوكاریی مرۆیی پێشكه‌شی ئاواره‌كان له‌نێوخۆی سوریا و هه‌رێمی كوردستان بدات، چونكه زۆرینه‌ی ڕێكخراوه خێرخوازییه ناحكومییه‌كان باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی سوریایان جێهێشتووه، ئه‌ویش دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی سوپاكه‌ی ئه‌سه‌د له‌ناوچه‌كانیان، پێویسته له‌سه‌ر ئه‌مریكا هاوكاریی زیاتر پێشكه‌شی ئاژانسه‌كانی سه‌ر به نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان بكات.
پێویسته ئه‌مریكا دڵنیایی بداته
حكومه‌ته‌كانی عێراق و هه‌رێم، به‌وه‌ی شوێنگه‌ی سوپای ئه‌مریكا له عێراق به‌هێز ده‌كات
له‌كۆتایدا، پێویسته ئه‌مریكا دڵنیایی بداته حكومه‌ته‌كانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان، به‌وه‌ی به‌رده‌وام ده‌بێت له فشاره سه‌ربازییه‌كانی بۆسه‌ر داعش، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا شوێنگه‌ی سوپای ئه‌مریكا له عێراق به‌هێزبكات به‌و سه‌ربازانه‌ی له‌سوریاوه كشاندویه‌تیه‌وه بۆ عێراق، چونكه گه‌ڕانه‌وه‌ی داعش له‌ڕاستیدا وێرانكه‌ر ده‌بێت بۆ عێراق، ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌و فشاره‌ی ئێستا به‌هۆی خۆپیشاندانی هاووڵاتیانه‌وه له‌سه‌ر ئه‌و وڵاته هه‌یه، به‌غدا ده‌بێت پێداگربێت له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی سوپای ئه‌مریكا و له‌هه‌مان كاتیشدا له‌سوریا. پێویسته هێزه عێراقییه‌كان و پێشمه‌رگه هاوكاربن له‌پاراستنی ئه‌منیه‌تی ئه‌و گرتوخانانه‌ی چه‌كدارانی داعشیان تیادایه، هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌و هه‌نگاوانه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر گوتارێكی میدیایی هه‌بێت كه جه‌خت له‌سه‌ر ده‌ستبه‌رداربوونی ئه‌مریكا له كورد ده‌كاته‌وه، وه‌ك ڕابردوو، به‌ئامانجی چاككردنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌كانی ئه‌مریكا و گرتنه به‌ری ئاڕاسته دروسته‌كه له‌لایه‌ن ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاوه.
بیلال وه‌هاب، په‌یمانگه‌ی واشنتۆن بۆ لێكۆڵینه‌وه له ڕۆژهه‌ڵاتی نزیك