03:02 - 05/10/2019

خەونی سوڵتانەكانی عوسمانی بۆ كۆنترۆڵكردنی نەوتی كەركووك و موسڵ.‌

پەیسەر

سوڵتانە مۆدێرن و سەردەمیەكەی توركیا –ئەردۆغان- خوازیاری ئەوەیە میلی كاتژمێرەكەی بەرەو دواوە بگەڕێتەوە، بۆئەوەی كێشەی ئابووری وڵاتەكەی لە ڕێگە نەوتە زۆرەكەی عێراقەوە چارەسەر بكات، تا ئەنقەرە لەدەستی داتەپینی ئابووری دەرباز بكات و بیگەیەنێتەوە سەردەمی سوڵتانەكانی عوسمانی، چوون لە سەردەمی ئەم سوڵتانە نوێیەدا تەڕو وشك پێكەوە سوتاون و دەسوتێن، ئەو تەنها بۆ كوردو كەمە نەتەوەكان نەبووەتە هەڕەشەو مەترسی، بەڵكو ماڵی توركەكانیشی وێران كردووە.

پرسیار ئەوەیە: ئایا میلی كاتژمێر دەگەڕێتەوەدواوە؟ هەندێك دەلێن لەسایەی حیكمەت و شارەزایی هەندێكدا ئەگەری گەڕانەوەی هەیەو زۆرینەش جگە لە چاوڕوانیەكیی  بێسوود و بێ مانا هیچی تری لێ سەوز نابێت.

ئەگەر توێژەرێك بە لاپەڕە كۆنەكانی سەردەمی ڕێكەوتننامەی –لۆزان- دا بچێتەوە، دەگاتە ئەو بڕوایەی تا ئەو سەردەمە توركیا نەیتوانیوە نەوتی وڵاتەكەی بپاڵێوێت، هەربۆیە دەستی بردووە بۆ بردنی نەوتی وڵاتانی ژیردەسەڵاتی و لەناو هەمووشیاندا بە دیاریكراوی عێراق، ئەوكات كە توركیا سەرقاڵی بردنی نەوتی عێراق بوو هەلومەرجێكی تایبەتی حوكمی جیهانی دەكرد و جیهانیان بێدەنگییات هەڵبژاردبوو.

توركیا زۆر هەژارە لە ڕووی سەرچاوەكانی وزەوە، 75% ی پێداویستیەكانی وڵاتەكەی لە ڕێگەی هاوردەوە دابین دەكات و پێشبینیش دەكرێت تا ساڵە 2020 ببێتە 80%، كە بێگومان تا ئەو كاتەش نرخی سوتەمەنی بەرزتر دەبێتەوە، كە ئەوەش هۆكارێكی دیكە دەبێت بۆ ئەوەی گەلی توركیا لە سایەی سوڵتان ئەرۆدغاندا هێندەی دیكە بچەوسێنەوە.

لەبری ئەوەی حكومەتی توركیا دان بە هەڵە گەورەكانیدا بنێت كە بووەتە هۆی لەناوبردنی وڵاتەكە، بەبری ئەوەی لە داروپەردووی داڕوخاویی توركیا وڵات هەڵبسێنێتەوە، هەر لەو كاتەوەی پارتی دادو گەشەپێدان هاتوونەتە سەر دەسەڵاتی توركیا، هەمیشە هۆكارەكانی شكست و نەتواناییەكانی خۆی دەخاتە ئەستۆی ئەوانی دیكەوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو بە گەلەكۆمەی جیهانی لە دژیان ناوی دێنن و دەڵێن ئەوە نەیارەكانیانە كە ماوەی سەد ساڵ دەبێت ناهێڵن نەوت دەربهێنن و بیپاڵێون.

لەگەڵ ئەوەشدا هەر لە سەرەتای درووستبوونی توركیای نوێوە 1923 هیچ دەقێكی یاسایی لە ئارادا نیە كە ڕێگریی لە توركیا بكات لەناو خۆی وڵاتەكەیدا كێشەی سوتەمەنی چارەسەر بكات، یان مافی گەڕان و دەرهێنان لێبەسنێتەوە یان قەدەغەی بكات.

درۆی شاخدار:
 بە پێی ڕاپۆرتێكی پێگەی ئەلیكترۆنی –تورك پرێس- كە باس لەو دەكات توركیا گەشتوەتە ئەوەی خۆی لە خاڵەكانی رێكەوتن نامەی لۆزان دەرباز بكات و لە سەرەتای 2023 دا دەست بكات بە دەرهێنانی نەوتی وڵاتەكەی. بە پێی ئەو ڕاپۆرتە بێت –كە پشتی بە هیچ لایەنێكی زانستی نەبەستووە- لە ماوەیەكی نزیكدا توركیا ونبووەكەی خۆی لە ئەنادۆڵدا دەدۆزێتەوە، بەتایبەتی تر لە باتمان و ئەدیمان، بەو پێیەی پشتوێنی جیۆلۆجی پڕ لە نەوتە و لە عێراق و ئێران و توركیادا لەسەر یەك هێڵن، ئەمە جگە لەوەی لە دەریای ئیجەو دەریای ڕەش دا نەوتێكی زۆر هەیە.

بەڵام شارەزایان باس لەوە دەكەن كە ئەم بۆچوونە جگە لە درۆیەكی شاخدار شتێكی تر نیە، گوایە یاسایەك یان بڕیارێكی سیاسی نێو دەوڵەتی هەبێت ڕێگریی لە دەرهێنانی نەوت بكات لە توركیادا، دامودەزگاكانی وڵاتی توركیا لە 2014 ەوە لەناوچەی سۆغۆی باكووری وڵاتەكەی سەرقاڵی دەرهێنانی نەوتە و هیچ وڵاتێكیش نە ڕێگری كردووەو نە هیچ دامەزراوەیەكی بیانی لەو بارەیەوە شتێكی باس كردووە، ئەمە سەرەڕای خستنەكاری كەشتی فاتح لە ساڵی 2016 دا كە لەناو دەریای ڕەش دا سەرگەرمی گەڕانە بەدوای نەوت داو هیچ كەس و لایەنێكیش لەوبایەوە تەنانەت نیگەرانی خۆشیان دەرنەبڕیوە.

چیرۆكی گەڕان بەدوای نەوتدا:
لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمدا نەوت وەك سەرچاوەیەكی نوێ لە بواری وزە دەركەوت، ئەڵبەتە دوای ئەوەی لە 1859 دا لە ویلایەتی پەنسلڤانیای ویلایەتە یەكگرتوەكان دۆزرایەوە و بووە جێگرەوەی خەڵووزی بەردین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی نەوت لە  مێژووی مرۆڤایەتیدا دیرۆكێكی دێرینی هەیە و هەزاران ساڵ بەر لەو بەروارە نەوتی ناسیوە، كاتێك داهێنەری ئەڵمانی –كارل بنز- ئۆتۆمبێلی داهێنا لە ساڵی 1859 دا و بیرۆكەی بەكارهێنانی سوتەمەنی لەبری خەڵووز خستە ڕوو، وەك شۆڕشێكی گەورە دەنگی دایەوەو تا ئێستەش بە یەكێك لە گۆڕانكارییە گرنگەگانی شۆڕشی پیشەسازیی دێتە ئەژمار.

كاتێكیش ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەمدا 65%ی بەرهەمی نەوتی هەموو جیهانی بۆ خۆی كۆنترۆڵكردبوو، هەربۆیە جیهان پێویستی بەوە هەبوو كە بەداوی سەرچاوەیەكی دیكەشدا بگەڕێت، بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا، بەتایبەتی تریش لە عێراق، چوون لە عێراقدا هەر لەسەردەمی سۆمەرییەكانەوە نەوت دۆزرابوویەوە، نەوت وەك مادەیەكی شل و نیمچە خەست بەسەر زەویدا دەڕۆشت، بەتایبەتی لەباكووری عێراق و نزیك لە سنورەكانی ئێستەی وڵاتی توركیا، بە بێ ئەوەی بزانن ئەو مادە ڕەش و بۆن ناخۆشە چییەو بەكەڵكی چی دێت.

بە پێی ڕاپۆرتی نوسەرێكی ئەرمەنی -كالوست كولبنكیان- چاودێرێكی دارایی لە سەردەمی حەجوب پاشا 1895 دا ئاماژەی بەوە كردووە كە عێراق خاوەنی ژێرخاێكی گەورەی یەدەگی نەوتە، هەر ئەوەش پاڵی ناوە بە سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەمەوە كە عێراق بە ناوچەو وڵاتی خۆی بزانێت، هەربۆیە لە 1904 دا بڕیاری داوە عێراق بخرێتە ژێر چاودێریی تایبەتی خۆیەوەو ئەویش دامەزراوەیەك بۆ دروست كردوو  هیچ كەسێكیش نەیدەتوانی لێپرسینەوەیان لەو بارەیەوە لێبكات.

ئەم بڕیارەی سوڵتان هاوكات بوو لەگەڵ ڕێكەوتن لەگەڵ قەیسەری ئەڵمانیا –غیلیۆمی دووەم- كە بیكاتە خاوەن ئیمتیازی ڕاكێشانی هێڵی شەمەندەفەری ئەنادۆڵ  بەغداد ، لەبەرامبەر ئەوەدا ئەڵمانیا بتوانێت لە 20 كیلۆمەتردا نەوت دەربهێنێت. لەگەڵ هەبوونی ئەو پرۆژەیە لە موسڵ و بەغداد وەزارەتە تایبەتەكەی سوڵتان هەموو خەرجیەكانی ئەڵمانیا بداتەوە ئەگەر نەوتیشیان نەدۆزییەوە، هەربۆیە ئمتیازی گەڕان و دەرهێنانی نەوتی عێراق درایە دەست ئەڵمانیەكان، ئەوەش وەك شۆڕش و هەڵگەڕانەوەیەكی گەورە بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا، سوڵتان پشتیوانی گەورەو لەڕادەبەدەری ئەڵمانە داگیركەرەكانی دەكرد، هەربۆیە بەریتانیەكان خۆیان كردە هاوبەش و شەریكی ئەڵمانیەكان بۆ دەرهێنانی نەوت، ئەوەش لە ڕێگەی كۆمپانیای (ئەنگلۆ فارسی)یەوە بوو ، كە ئەو كات لە ناو خاكی ئێراندا بە چڕیی سەرقاڵی دۆزینەوەو دەرهێنانی نەوت بوون. كاتێك ئەڵمانەكان لە ناوچەی موسڵ شكستیان هێنا، سوڵتان عەبدولحەمید گرێبەستی ئەڵمانەكانی هەڵوەشاندەوەو ئامادەش نەبوو 20 هەزار جونەیهی ئیستەرلینی یان پێبدات.

ساڵی 1909 كۆمەڵەی ئیتیحادو تەرەقی توانییان عەبدولحەمید لەسەر سوڵتانی دوور بخەنەوە، هەربۆیە بە لاچوونی ئەو سوڵتانە ڕێڕەوی دەرهێنانی نەوتیش لە ساڵی 1910 ەوە ئاڕاستەكەی گۆڕیی، چوون بەریتانیەكان سەریان كردە جەستەی دەوڵەتی عوسمانی، بۆ ئەو مەبەستە كولبنكیانی ئەرمەنییان كردە بەرپرسی نەوت، هەربۆیە ڕێگە بۆ ئەوە ئاوەڵابوو كە لەگەڵ ئەڵمانیەكان خۆش بكرێت كە لەبارەی نەوتی عێراقەوە دانوستان و ڕێكەوتن ئەنجام بدەن. ئامانجی بەریتانیەكان ئەوە بوو لەگەڵ ئەڵمانەكاندا لەڕێگەی بانكی نێو دەوڵەتی توركیا و ئەڵمانیا ڕێبكەون هەربۆیە لە 31/1/1911 گەشتنە ئەو ڕێكەوتنەو پێكەوە كۆمپانیایەكی هاوبەشیان دروستكرد كە لەسەرەتاوە ناوی (دەستكەوتەئاسیایی و ئەفەریقیە سنووردارەكان) بوو. ساڵی 1912 كۆمپانیاكە بوو بە (نەوتی توركیا)و سەرمایەی ئەو كۆمپانیایە بوو 80 هەزار جونەیهی ئیستەرلینی، دابەشكردنی پشكەكانیش بەم شێویە بوو: 50% بۆ بانكی نێودەوڵەتی لە توركیا، 15% بۆ كولبنكیان، 25% بۆ بانكی ئەڵمانی، ئەوەشی كە دەمایەوە بۆ كۆمپانیای نەوتی ئەنگلۆ سەكسۆنی بەریتانی بوو.

ململانێی پشكەكان:
ئینگلیزەكان بەو پشكە ڕازیی نەبوون، بۆیە كەوتنەكاركردن تا ئیمتیازیی نەوتی عێراق بۆ خۆیان یەكلایی بكەنەوە، بەتایبەتی كە كۆمپانیای كەشتیەوانی بەریتانی سەرجەم سوتەمەنیەكانی لە خەڵوزەوە بۆ پیترۆڵ گۆڕیی، وینستۆن چەرچڵ كە ئەو كات فەرماندەی هێزە دەریاییەكانی بەریتانیا بوو لە 17/6/1913 دا ڕایگەیاند، ئەستۆڵەكانی بەریتانیا پێویستیە نەوتیەكانی خۆی دابین دەكات، هەربۆیە سەركەوتووبوون لە كڕینی پشكەكانی كۆمپانیای ئەنگلۆ فارسی دا و لەوڕێگەیەشەوە بوو بە خاوەنی تەواوەتی نەوتی كۆمپانیا توركیەكان.

دوای تەنها یەك ساڵ لە كۆبوونەوەی كاروباری دەرەوەی بەریتانیا لە ساڵی 1914 دا بڕیاری پێداچوونەوە پشكەكانی دا، بەشێویەك 50%ی بۆ كۆمپانیاكانی خۆیان و 25% بۆ ئەڵمانەكان و پشكی كولبنكیانیش 5%.  ئەم ڕێكەوتنە نوێیە هەموو ناوچەكانی میسر، كوەیت، هەموو ناوچە سنوریەكانی نێوان ئێران و توركیای دەگرتەوە.

دەست هەڵگرتنی عوسمانیەكان:
هێندەی پێنەچوو كۆمپانیا نەوتیەكەی توركیا تەنها ناوی بێ ناوەڕۆك مایەوە، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی هەردوو زلهێزی بەریتانی و ئەڵمانی كاریان بۆ ئەوە دەكرد كە بەتەواوی دەستی سوڵتان لە بواری نەوت دا بكێشنەوە، كە تا ئەو كاتە لەڕووی یاساییەوە مافی بەسەریەوە مابوویەوە، بۆیە فشاری زۆریان خستە سەر ئیتیحادو تەرەقی كە بەفەرمی دەست لە نەوت هەڵبگرن. هەردوو دەوڵەت لە پلانەكەیان سەركەوتوو بوون بۆیە لە 28/6/1914 دا سەعید حەلیم پاشا ڕایگەیاند كە دەستیان لە تەواوی مافەكانی خۆیان سەبارەت بە نەوتی عێراق هەڵگرتووە و مافییان بەسەریەوە نەماوە. ئەمەش لە ڕێگەی سەرپەرشتیاری موسڵی عوسمانیەكانەوە بووە هۆی بچڕانی دەسەڵاتی عوسمانیەكان و ئەو ناوچانەی كە نەوتی زۆریان تێدابوو لە عێراق، شارەزایان باس لەوە دەكەن كە توركەكان دوو جار هەڵەی گەورەیان كردووە یەكەمیان ئەوەبوو سوڵتان نەوتی عێراقی كرد بەناوی خۆیەوەو دووەمیش ئەوەبوو كە بەیەكجاریی دەستیان لێهەڵگرت و ڕادەستی دوو هێزی ئیستیعماری دیكەیان كرد كە بریتی  بوون لە ئەڵمانیاو بەریتانیا.
هەرچەندە ئەم دەستهەڵگرتنەی عوسمانیەكان ماوەیەكی كەم بوو بەر لەهەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەكەم، بەڵام دوای تەواو بوونی شەڕەكە ئینگلیزەكان گەڕانەوە سەر ئەو دەستلێهەڵگرتنە یاساییەی كە سەعید حەلیم پاشا پێشكەشی كردبوون و وەك بەڵگەنامەیەكی گرنگ خستیانەوە بەردەست و كاریان لەسەر كردو دۆخەكەیان لەبەرژەوەندی خۆیان شكاندەوە.

لاف و گەزافی ئەتاتورك:
لە رێكەوتن نامەی (سان ریمۆ) دا كە لەنێوان بەریتانیا و فەرەنسادا لە 20/4/1920 واژۆكرا، هەردوولایان بڕیاریان دا كۆمپانیای هاوبەش بێننەوە بەرباس، فەرەنسیەكان پشكەكانی ئەڵمانیا 25% ەكە بدەنەوە بە فەرەنسیەكان لەبەرامبەر ئەوەدا ڕێگە بدەن بە بۆرییە نەوتەكانی سوریادا كە لەژێر دەسەڵاتی ئەواندایە بڕواتە سەر دەریای سپی ناوەڕاست.

لە هەمان كاتدا مستەفا كەمال ئەتاتورك لافی ئەوەی لێدەدا كە بەپێی ڕێكەوتن نامەی لۆزان ناوچەی كەركووك و موسڵ هیی توركیان، تا لەوڕێگەیەوە بڵێت داهاتتی نەوتەكشیان هی ئەنقەرەیە، بەڵام بەریتانیەكان لە بۆسەدا بوون و سەرجەم دۆسیەكەیان بردە ئەنجوومەنی گەلان –عصبە الامم- بۆیە ئەویش لە ساڵی 1926 دا ڕایان گەیاند كە موسڵ سەر بە دەسەڵاتی مەلیك و هاشمیەكانی عێراقە، هەربۆیە تورك ئەوەندەی تر هیوا بڕاو بوون لە نەوتی ئەو وڵاتە.

رێكەوتنە نوێیەكە بەهیچ شێویەك ڕێگەی نەداوە بە توركیا كە وەبەرهێنان لەبواری نەوتی عێراقدا بكات، هەربۆیە توركیا كەمترین سوودی لە نەوتی عێراق بینیوەو بە پێچەوانەشەوە بەریتانیەكان زۆرترین سوودیان بردووە.

گیرفانی بەتاڵ:
ئەوەی كە توركەكانی لە بواری نەوتی عێراقدا بێزار كردووە ئەوەیە بە درێژایی سەدەی بیستەم وڵاتەكەیان وەك شوێنی پەڕینەوەو پرد و ترانزێت بەكارهێنراوە، بۆئەوەی لەوێوە وزەو بەرهەمە نەوتیەكان بپەڕنەوە بۆ ئەوبەر و ئەویش سودێكی ئەوتۆی بەرنەكەوێت، لەسەروو هەموشیانەوە بۆرییە نەوتیەكانی كەركووك- جەیهانە، هەربۆیە ئێستە لەوە تێگەشتوون لەبواری نەوتدا چ نەفامییەكیان كردووە، جارێك سوڵتانەكەیان نەوتی كەركووك و موسڵی كردووە بەناو خۆیەوەو دوای ئەویش هەروا بە فەرمە ڕادەستی دوو زلهێزی رۆژئاوایان كردووە.

لە ئێستەدا ئەردۆغان پلان بۆ ئەوە دادەنێت كە لە 2023 دا بتوانن خۆیان لەژێر بەندەكانی ڕێكەوتن نامەی لۆزان دەربهێنن و ببنەوە خاوەنی وزەی خۆیان، كە لە ئێستەدا جیهان بە شوێنی ئەوەوەیە بیر لە سەرچاوەی دیكە بكەنەوە جگە لە نەوت! بۆیە دەبێت بگوترێت هەڵس و كەوتی دوژمنكارانەی ئەردۆغان لەبەرامبەر هەرێمی كوردستان و باكووری عێراق و یۆنان  قوبروس لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە نائارامییەك لەناوچەكەدا هەیەو دەیەوێت فرسەتێك بقۆزێتەوەو دەستێك بوەشێنێت، لەوانەیە گۆڕینی ئاڕاستەی بیركردنەوەی ئەردۆغان لە یادی سەد ساڵەی لۆزان دا  دیاریی دەدات كە ئایا خەونەكەی سوڵتان عەبدولحەمید دووبارە دەكاتەوە یان ئەم هەنگاوەشی دەچێتەوە سەر شكستەكانی پێشوویان، ئەوەش لە داهاتوویەكی نزیكدا دەردەكەوێت.