06:46 - 26/09/2019
چاره‌نووسى رۆژئاواى كوردستان له‌به‌رده‌م دەستوورێكى پڕكێشه‌دا
په‌یسه‌ر؛ هێمن حه‌سه‌ن
هەوڵەکان بۆ نوسینەوەى دەستورێکى نوێ بۆ سوریا چڕکراونەتەوە، کۆمیتەى نوسینەوەى دەستورەکەش پێکهاتووە، بەڵام بەبێ بەشداریپێکردنى نوێنەرى رۆژئاواى کوردستان، ئەوەش سەرەتای قەیرانێکى دیکەیە بۆ سوریا. لایه‌نه كوردییه‌كانى رۆژئاوا سه‌باره‌ت به ده‌ستوور بۆچونیان لێك دوورنییه، هاوسه‌رۆكى هه‌سه‌ده و سه‌رۆكى ئه‌نه‌كه‌سه بۆ په‌یسه‌ر جه‌خت له گرنگى به‌شدارى كورد ده‌كه‌نه‌وه، ساڵح موسلیمیش ده‌ڵێت، بێ كورد كێشه‌ى سوریا چاره نابێت.
هەر پرۆسەیەک کوردى تێدا نەبووبێت شکستى خواردووە
یەکەم هەنگاوى پڕۆسەى نوسینەوەى دەستوری نوێی سوریا بەبێ بەشدارى کورد دەستیپێکرد، بۆ ئەم پرۆسە مێژوویە دیسان بە فشارى تورکیا کورد خرایە کەنارەوە، بەڵام لە هەشت ساڵى رابردووى ئاڵۆزى و قەیرانەکانى سوریادا ئەوە بەباشى روون بووەتەوە هەر پرۆسەیەک کوردى تێدا نەبووبێت شکستى خواردووە یان بە هەڵواسراوى ماوەتەوە.
هەریەکە لە سەرۆکانى تورکیا، رووسیا و ئێران خۆیان وەک بریاردەرى چارەسەرکردنى قەیرانى سوریا پیشان دەدەن، لەو چوارچێوەیەدا رۆژی دووشەممەى رابردوو لە ئەنقەرە بڕیاریاندا کۆمیتەى نووسینەوەى دەستوور لە زووترین کاتدا دەست بەکارەکانى بکات، هەر ئەوانیش بڕیار دەدەن کە کێ بەشدارى ئەو کۆمیتەیە بکات و کێ دوور بخرێتەوە.
هاوسەرۆکى ئەنجومەنى سوریاى دیموکرات: ئەگەر ئەنجامیشى هەبێت وەک کورد پێوەى پابەند نابين
فشارەکانى تورکیا لەسەر روسیاو ئۆپۆزسیۆنى سوریا تەنانەت رژێمى سوریاش سەرکەوتوبوو لە دوورخستنەوەو بەشداریپێنەکردنى کورد لە نوسینەوەى دەستور،بەڵام بەپێی ئاماژەکان پێناچێت ئەو هەوڵەى تورکیا سەربگرێت بەو پێیەى ئەو هەوڵانەى بۆ بانگهێشتکردنى نوێنەرى رۆژئاواى کوردستان دەدرێن کەم نین.
کۆمیتەى نوسینەوەى دەستور لە 150 ئەندام پێكهاتووەو 50 ئەندامیان نوێنەرایەتی رژێمی سوریاو 50 ئەندامی دیكەیان نوێنەرایەتی ئۆپۆزسیۆن و 50 ئەندامەكەی دیكەش لەلایەن نێردەی تایبەتی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە بۆ كاروباری سوریا، دیاری دەكرێن بەمەبەستی رەچاوكردنی بۆچونی شارەزایان و نوێنەرانی كۆمەڵگەی مەدەنی.
هەر لە بنەڕەتدا دروستکردنى کۆمیتەی نوسینەوەى دەستور کێشەى لەسەرە، چونکە ئەو لایەنانەى بریارى دروستکردنى کۆمیتەکەو چۆنێتییەکەیان داوە سوری نین ئەوەش سەرەتایەکە بۆئەوەى پرۆسەى نوسینەوەى دەستورى نوێ بەرەو هەڵدێرو شکست بڕوات.
ئیلهام ئەحمەد هاوسەرۆکى ئەنجومەنى سوریاى دیموکرات (مەسەدە) بە پەیسەر پرێس-ى رایگەیاند"ناکرێت دەستوورێکی نوێ بەبێ بەشدارى کورد کە گرنگترین پێکهاتەى سوریایە کە زیاتر لە پێنج ملیۆن کەس بەرێوە دەبات و خاوەنى هێزێکى حەفتا هەزار کەسییە زۆرترین خوێنى رشتووە بۆ تێکشکاندنى داعش و رزگارکردنى خاکى سوریا دەستور بنوسرێتەوە".
هاوسەرۆکى مەسەدە جەخت لەوە دەکاتەوە پرۆسەى نوسینەوەى دەستور شکست دەهێنێت و ئەنجامى نابێت، بەڵام جەخت دەکاتەوە ئەگەر ئەنجامیشى هەبێت ئەوان وەک کورد پێوەى پابەند نابن، دوپاتیشیدەکاتەوە ئەستەمە کێشەی سوریا چارەسەر بکرێت لە ٪٣٠ هاووڵاتییان لە دەرەوەی ئەو چارەسەرییە بن، بەوتەى خۆشى هاوپەیمانان رایانگەیاندوە، کێشەی سوریا چارەسەر ناکرێت ئەگەر پێکهاتەکانى باکورى سوریا تێدا نەبێت.
رۆژئاواى کوردستان خۆى خاوەنى پەیمانێکى کۆمەڵایەتییە کە لەشێوەى دەستور دایانڕشتووە
دواى پێکهێنانى کۆمیتەى نوسینەوەى دەستور لەیەکەم کاردانەوەدا ٣٠ حزب و لایەنى سیاسیى لە رۆژئاواى کوردستان نیگەرانیانى خۆیان لە پشتگوێخستن و بانگهێشت نەکردنى کورد بۆ کۆمیتەکە دەربڕی و رایانگەیاندوە"ئێمە، هێز و رێکخستنە سیاسییەکانى باکوور و رۆژهەڵاتى سوریا لە کاتێکدا جەخت لەسەر گرنگیی چارەسەریى سیاسی بۆ قەیرانى سوریا دەکەینەوە، دیسانەوە رایدەگەیەنین بەبێ دیالۆگی چالاکانە و جدیى سوری – سوری بە ئامانجی بەشداریی هەموو لایەنەکانى سوریا چارەسەری بەدی نایەت".
ئەو لایەنانە جەختیان لەوەکردووەتەوە، ئەو دەستوورە بە کەمی و لاوازانە و بە دوور لە هیوای گەلی سوریا و هەموو پێکهاتەکان و خەونەکانیان بۆ ئازادی و گۆڕانکاری دەبێت. ئەگەر دەستوورێک لە ئەنجامی کاری ئەو کۆمیتەیەوە بنووسرێت، دانی پیادا نانێین، چونکە نوێنەرایەتیى هەموو سوریا ناکات.
لە کۆمیتەى نوسینەوەى دەستور سێ کورد دانراون کە دوانیان سەر بە ئەنەکەسەیەو ئەوەى تریشیان پەرلەمانتارێکى کوردە لە پەرلەمانى سوریا، بەڵام رۆژى سێ شەممەى رابردوو دوو لەو ئەندامە کوردانە دوورخراونەتەوە بەبێ دیاریکردنى هیچ هۆکارێک.
رۆژئاواى کوردستان خۆى خاوەنى پەیمانێکى کۆمەڵایەتییە کە لەشێوەى دەستور دایانڕشتووەو ئیدارەى باکورى سوریاى لەسەر بەرێوە دەچێت، بەڵام هاوشێوەى دەستورى وڵاتان نەخراوەتە راپرسییەوە ئەوەش بەهۆى ئەو بارودۆخەکە سیاسى و سەربازییەى سوریاو بەتایبەت رۆژئاواى کوردستانى پێدا تێپەڕ دەبێت.
رۆژئاواى کوردستان لەگەڵ ئەو ناوچانەى سەر بەخاکى سوریان، بەڵام لەژێر دەستى هەسەدە دایە لەنێوان (٥-٦) ملیۆن کەسدایە کە لە( کورد، عەرەب، تورکمان، سوریانی و ئاسوری، مەسیحى) پێکهاتوون و سەرجەمیان بەشدارن لەو ئیدارەیەى لە باکورى سوریا پێکهێنراوە.
ئەستەم تر لەو پڕۆسەیە لادانى بەشار ئەسەدو رژێمەکەیەتى لە دەسەڵات
لە چەند رۆژى رابردووشدا ئەنتۆنیۆ گوتێرەس سکرتێرى گشتیى نەتەوە یەکگرتووەکان رایگەیاند، لایەنەکانى سوریا رێککەوتوون لەسەر دروستکردنی کۆمیتەیەک بۆ نووسینەوەى دەستووری سوریا، بە هەنگاوێکى بنەڕەتی لە پرۆسەی سیاسی بۆ چارەسەرەکردنى کێشەکانى سوریا لێکدایەوە.
گۆتێرەس ئاماژەى بەوە کرد، ئێستا رێککەوتنێک لە نێوان هەموو لایەنەکان لەسەر دروستکردنى کۆمیتەکە هەیە، بەبێ ئەوەى هێما بۆ ئەوە بکات کە کورد بەشدارى پێنەکراوە لەو لیژنەیەدا.
لەلایەکى ترەوە ئەندازیارى چارەسەرکردنى کێشەکانى سوریا و نزیکردنەوەى لایەنە ناکۆکەکان بەنوسینەوەى دەستوریشەوە "ستیڤان دی مستورا"یە کە نوێنەرى سکرتێرى گشتى نەتەوەیەکگرتوەکانە بۆ قەیرانى سوریا ئەویش بریارە مانگى ١٢ى ئەم ساڵ دەست لەکارەکەى بکێشێتەوە، ئەمەش رەنگە تاڕادەیەک گرفت بۆ پرسەکە دروست بکات بەو پێیەى کەس بە ئەندازەى دیمستۆرا لە قەیرانى سوریاو بۆچوونى لایەنە ناکۆکەکانە ئەو وڵاتە شارەزا نیە.
هەرچەندە نوسینەوەى دەستورى سوریا قۆناغێکى گرنگە بۆ چارەسەرکردنى کێشەکان و سوریایەکى نوێ، بەڵام ئەستەم تر لەو پڕۆسەیە لادانى بەشار ئەسەدو رژێمەکەیەتى لە دەسەڵات، چونکە تەواوى گۆڕانکارییەکان بەنوسینەوەى دەستوریشەوە بۆ ئەوەیە بەشار ئەسەد لە داهاتووى سوریادا هیچ پێگەیەکى نەبێت و لە دەسەڵات دووربخرێتەوە، بەڵام پێناچێت رووسیا ئەو خواستەى هەبێت.
چاودێرانى سیاسى پێیانوایە ئەگەر دەستورى سوریا بنوسرێتەوە، بەلام بەشار ئەسەدە هەر لە دەسەڵات بێت، ئەوا قەیرانى سوریا نەک چارەسەر نابێت بەڵکو لەوەى ئێستا قوڵتر دەبێتەوەو جارێکى تر ئەگەرى بژاردەى هەڵگرتنى چەک، لە ناوخۆو لێدانى دەرەکى لەو رژێمە بەهێزتر دەکاتەوە.
کورد داوا دەکات سوریا كۆمارێكی یه‌كگرتووی دیموكراتیه‌و سیستمه‌كه‌ی تێكه‌ڵه‌یه‌ك ده‌بێ له سه‌رۆكایه‌تی-په‌رله‌مانی
لایەنە بەشدارەکانى نوسینەوەى دەستورى سوریا لەسەر بەڕێوەبردن و شێوازى دەسەڵات بە ئەندازەیەکەوە لەیەک دوورن کە ئەستەمە لە داهاتوویەکى نزیکدا بگەنە رێککەوتن، ئەوە جگە لەوەى ئەگەرى شکستهێنانى کۆمیتەکە ئەگەرێکى نزیکە.
عەبدولحەكیم بەشار جێگری سەرۆكی ئیئتیلافی ئۆپۆزسیۆنی سوریا کە کوردەو سەرۆکایەتى ئەنەکەسە دەکات بە پەیسەر پرێس-ی رایگەیاند"پێویستە دەستووری نوێی سوریا دان بەپرسی كورددا دابنێت، وەك پرسێكی نیشتمانی و مافە نەتەوەیی و كولتورییەكانی كورد زامن بكات و رەگەزنامەی سورییش بەوانە بدرێتەوە كە لێی بێبەش كراون".
بەشار جەخت لەوەدەکاتەوە بەبێ جێگیرکردنى مافەکانى کورد لە دەستورى سوریادا قەیرانى سوریا چارەسەر نابێت و پرۆسەى نوسینەوەى دەستوریش سەرکەوتوو نابێت، جەختیش دەکاتەوە داواکارییەکانى ئەنەکەسە دوور نین لە دەواکارییەکانى ئیدارەى خۆسەر.
کورد لە شەڕی دژی داعش دا ٣٠% خاکی سوریا لەدەستى ئەو رێکخراوەو گروپەکانى هاوشێوەى رزگار بکات و سیستەمێکى ئیدارەى تایبەت بەخۆى بە بەشدارى سەرجەم پێکهاتەکانى دروست بکات و پارێزگارى لەو بەشە جوگرافییە بکات کە رزگارى کردوە، لەئێستاشدا لە ٣٠%ى خاکى سوریاى بەدەستەوە، کەچى هێشتا وەک لایەنێکى دوور لەچارەسەرەکان دانراوە.
کورد پڕۆژەیەکى هەیە کە ئەگەر بەشدارى پێ بکرێت ئەوا دەیەوێت لە دەستورى نوێى سوریادا جێگیریان بکات کە بەپێى پرۆژەکە کورد داوا دەکات"سوریا كۆمارێكی یه‌كگرتووی دیموكراتیه‌و سیستمه‌كه‌ی تێكه‌ڵه‌یه‌ك ده‌بێ له سه‌رۆكایه‌تی-په‌رله‌مانی، ناسنامه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی سه‌رۆكایه‌تی وڵات ده‌گرێته‌ده‌ست نابێ له‌سه‌ر بنه‌مای(نه‌ته‌وه‌ی و ئاینی) دیاریبكرێت.
له‌به‌شێكی تری پرۆژه‌ی ده‌ستوره‌كه‌دا هاتووه، "سوریا وڵاتێكی فره ره‌نگ و ئاینه، دەبێت دین له ده‌وڵه‌ت جیابكرێته‌وه، سیستمێكی ناناوه‌ندێتی دیموكراسی پێوه‌ری ئه‌و فره ره‌نگیه ده‌بێت، نمونه‌ی ئه‌و ناناوه‌ندێتییه‌ش بریتییه له ئیداره‌ی زاتی باكور و رۆژهه‌ڵاتی سوریا''.
دورخستنەوەى کورد بەڵگەیە لەسەر ئەوەى نیەت نییە بۆ چارەسەرکردنى قەیرانى سوریا
له پرۆژه‌کەدا کورد داوا دەکات"سوریا دانبنێت به زمانه‌كانی كوردی و سریانی و ئاشوری وه‌ك زمانی فه‌ڕمی وڵات" هەروەها سوپای سوریا دامه‌زراوه‌یه‌كی نیشتیمانی وڵات ده‌بێت و پارێزگاری له سه‌ربه‌خۆی و سه‌روه‌ری خاكه‌كه‌ی ده‌كات و نابێ به‌شدار بێت له پرۆسه‌ی سیاسی.
گرنگترین خاڵى ناکۆکى کورد لەگەڵ رژێم و ئۆپۆزسیۆنى سوریا سیستەمى فیدراڵییە بۆ داهاتووى حکومڕانى لە سوریا بەجۆرێک رژێم و ئۆپۆزسین دژى ئەوەن سوریا دیموکراسى و فیداڵى بێت، بەڵام هەردوولا جەخت لەسەر مەرکەزیەت و دەوڵەتێکى ئیسلامى کۆمارى دەکەنەوە.
ساڵح موسلیم بەرپرسى پەیوەندییەکانى دەرەوەى تەڤدەم ئاماژە بەوە دەکات، کورد بانگهێشتى کۆمیتەى نوسینەوەى دەستور نەکراوە و ئەوەش بە فشاری دەوڵەتى تورک بووە، جەخت دەکاتەوە بەبێ کورد هیچ کێشەیەکى سوریا چارەسەر ناکرێت.
ساڵح موسلیم بە پەیسەری راگەیاند"ئێمە لە یەکەم رۆژى شۆڕشى سوریاوە وتوومانە دەبێت قەیرانى سوریا لەلایەن سورییەکان خۆیانەوە چارەسەربکرێن، سورییەکان خۆیان دەستور بنوسنەوەو بریار لە چارەنوسیى خۆیان بدەن، دورخستنەوەى کوردیش بەڵگەیە لەسەر ئەوەى نیەت نییە بۆ چارەسەرکردنى قەیرانى سوریا".
بەرپرسی پەیوەندییەکانى دەرەوەى تەڤدەم، باس لەوە دەکات هەوڵەکانیان خستووەتەگەڕ بۆ ئەوەى کوردیش وەک لایەنێکى سەرەکى سوریا بەشدار بێت لە نوسینەوەى دەستور، ئەوەشدەخاتەڕوو هاوپەیمانان و روسیاش پێیانوایە دەبێت کورد بەشدار بێت و مافەکانى جێگەى بکرێتەوە. هەوڵەکانى ئیدارەى رۆژئاواى کوردستان بۆ بەشداریکردن لە نوسینەوەى دەستور دەستیپێکردوەو هەفتەى رابردوو شاندێکى رۆژئاواى کوردستان بەسەرۆکایەتى ئیلهام ئەحمەد سەردانى ئەمریکای کردو لەگەڵ بەرپرسانى ئەو وڵاتە باس لەو دەستورەو مافەکانى کورد تیایدا کراوەتەوە.
هاوکات دیدارو کۆبوونەوەکانیش لەگەڵ نوێنەرانى ئەڵمانیا و فەرەنساو بەریتانیا دەستپێکردووە، بۆ ئەوەى کوردیش بەشدار بێت لە نوسینەوەى دەستور، بریاریشە هەفتەى ئەمرۆ پێنج شەممە شاندێکى فەرەنسا بگاتە رۆژئاواى کوردستان.
ئەمریکا کە لایەنى سەرەکى پەیوەندیدارە بە قەیرانى سوریا، پشتیوانى کورد دەکات بۆ هەموو ئەو چارەسەرییانەى بۆ سوریا دەخرێنەڕوو، بەڵام خستنەدەرەوەى بۆچوونى ئەمریکاش، لە هاوکێشەى نوسینەوەى دەستور بە ماناى شکستى ئەو پرۆسەیە دێت.
دەستورى سوریا لە ساڵى ١٩٢٠ نوسراوەتەوەو لە ساڵەکانى ١٩٣٠، ١٩٥٠، ١٩٧٣ گۆڕانکارى لە هەندێ ماددەیدا کراوە، لە ساڵى ٢٠١٢ شەوە ئۆپۆزسیۆنى سوریا داواى دەستورێکى نوێ بۆ سوریا دەکات.
لەو دەستورەدا کە ساڵى ١٩٢٠ نوسراوەتەوە کورد نەک هەر هیچ مافێکى پێنەدراوە، بەڵکو تیایدا کورد بەکۆچەرییەکانی تورکیا پێناسەیان دەکات کە لە چیاکانى تورکیاوە چوونەتە سوریا، هاوکات یاسای چاککردنی زەوی لەو وڵاتەدا دژ بەکوردەکان پیادە کرد کە لەیاساکەدا ھاتووە" ھیچ کوردێک ناتوانێت ببێتە خاوەنی زەوی و خانوو و لەسەریان تاپۆ ناکرێت".