10:50 - 23/09/2019
هاتوچۆی كوردستان دەردی بێدەرمان یان نەبوونی یاسا
بەشێوەیەكی گشتی ئامارەكانی هاتوچۆی كوردستان مەترسیدارن، ئەوەندە كێشەیان بۆ خەڵكی كوردستان دروستكردووە كە هەندێك شەقامەكانی كوردستان بە بەرەكانی جەنگ و ژمارەیەكی دیكە بە تیرۆری سپی و هەندێكیش بە لوغمی چێنراو ناوی دێنن ، ئاخر لە هەر چەند ساڵ جارێكدا بە ئەندازەی شەهیدانی كیمیایی بارانی هەڵەبجە لە 16/3/1988 خەڵك دەبێتە قوربانی. بە پێی ئامارەكانی بەرێوەبەرایەتی هاتوچۆی هەرێمی كوردستان پشكی شێری قوربانیەكانی هاتوچۆ بەر ماتۆڕدەكەوێت.
شارەزایان هۆكاری سەرەكی بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە كە هێشتا ژیانی مرۆڤ نەبووەتە جێگە بایەخی سیستەمی حوكمڕانی لە كوردستان چەق نیە و ئەو ئامارانەی كە هەن ویژدانیان ناوروژێنێت و یاسایەكەیش نیە بێتە دەنگ و داواكاری گشتیش كاتێك دێتە دەنگ كە هەموو شت كۆتایی هاتووە..
بۆچی ماتۆڕ:
ماتۆڕلە هەموو جیهاندا بوونی هەیەو بە یەكێك لە ئامڕازە باشەكانی گواستنەوەی خێرا دادەنرێت، بە بەراورد بە ئۆتۆمبێل نرخی كەمتر، بۆهاتوچۆی سەركار ئاسانتر، جێگە كەم دەگرێت و لە ڕووی ئابوریشەوە هەرزانتر دەكەوێت، بەڵام لە هەمان كاتدا مترسیەكانی بۆ سەر ژیانی بەكاربەرو بەرامبەرەكانی زیاترە، ئەمە لە حاڵێكدا ئەگەر بە پێی ڕێنمایی و ستانداردی جیهانی مامەڵەی لەگەڵ نەكرێت و پێداویستیەكانی لەگەڵ بەكار نەهێنرێت. ئەوانەی كە باسی ماتۆڕ دەكەن بوونەتە دووبەش، بەشێكیان بە تەواوی ڕەتی دەكەنەوەو بەشێكی دیكەشیان پشتیوانی دەكەن، بەڵام ئەوانەی كە بەشارەزایی و هۆشیارییەوە باس لە دیاردەی ماتۆڕ دەكەن پێیان وایە: خودی ئامێری ماتۆڕ كێشەی نیە، كێشە شێوازی بەكار هێنانەكەیەتی، دەكرێت بگوترێـت، چەكێكی دووسەرەیە وەك چەقۆ، ئاگر، ئاو...و چەند شتی دیكە، مرۆڤ دەتوانێت بە هەردوو دیوی باش و خراپدا بەكاریبهێنێت.
جۆرەكانی ماتۆر:
بە پێی وتەی شارەزایان ماتۆڕ دابەش دەبێت بەسەر سێ گروپدا ( A – A1-A2) ئەو سێ گروپەش ئاستی ماتۆڕەكە لەڕووی بەهێزی و خێرایی دیاری دەكات، لەوڵاتە پێشكەوتوەكاندا كاریگەری هەیە لە سەر دەرهێنانی مۆڵیت شفێریی چوون هەم خولەكاننیان جیاوازن و هەم شێوازی لێخوڕینیان. بەڵام لە هەرێمی كوردستان دا بە هەموویان دەگوترێت ماتۆڕ بە سێ تایەكانیشەوە .
ماتۆڕسوارەكان كێن:
ئەوانەی كە ماتۆڕبەكاردێنن دابەش دەبن بۆ چەند بەشێك لەوانەش:
1- ئەوانەی بۆ گەیشتن بەكارەكانیان ماتۆڕ بەكاردێنن.
2- ئەوانەی كە ماتۆڕیان كردووە بە سێ تایەو كاری كەسابەت و كڕین و فرۆشی پێدەكەن و بەدەر لە ڕێنمایی بە ئارەزووی خۆیان عارەبانەی گەورەی بۆ دروست دەكەن.
3- بەشێكیان هیچ ئیشێكیان پێی نیە تەنها بۆ خاڵیكردنەوەی وزەو توانای گەنجێتی و سەركێشی، سەرچڵی، ڕابواردنی كات ، تەنها بۆ نمایش و خۆنواندێكی گەنجانەیە.
كێشەكانی ماتۆڕ چین:
1- زۆرینەی ئەوانەی ماتۆڕبەكاردێنن.
2- زۆرینەیان مۆڵەتی لێخوڕینیان نیە.
3- لە كۆتاییەكانی 2012 وە بە فەرمی تابلۆی ماتۆڕ ڕاگیراوە!.
4- لە هەرێمی كوردستان لەناو شەقامەكان جێگەی لێخوڕینی تایبەت و دیاریكراویان نیە.
5- كە دێنە هەرێمی كوردستانەوە بە كوالیتی كۆنترۆڵدا تێناپەڕن.
6- بەكارهێنەرەكانی زۆرینەیان منداڵ و گەنجی خوار 18 ساڵن.
7- چەند كەس پێكەوە سوار دەبن، تەنانەت منداڵی زۆر بچووك سەردەخەن.
8- تیژ ڕەوی لە سەروو ڕێگەپێدراوی ماتۆڕ و هەراسانكردی شۆفێر و پیادەڕەو ماڵان.
9- گوێنەدان بە ڕێنماییەكانی هاتوچۆو.
10- نەبوونی ژمارە(كە زۆرینەیان ژمارەی وڵاتی ئێرانی بەسەرەوەیە!).
11- دڕاندنی (فلتەری ئاگسۆز) كە دەبێتە هۆی دەنگدەركردنی زۆر گەورەو بێزاركەر لەناو گەڕەك و شەقامەكان.
12- زۆری ژمارەی ئەو ماتۆڕانەی كە لەناو شەقامەكاندا دەسورێنەوەو تەنها لەكاتی هەڵمەتی هاتوچۆدا دەستگیر دەكرێن (تەنها لە لایەن مەفرەزەكانی پۆلیسی هاتوچۆ!).
13- نەبوون یان چالاك نەبوونی ژووری تایبەت بە ماتۆڕ ، بۆیە ژمارەو داتای سەرپێچی ماتۆڕ لە هیچ بەڕێوەبەرێتیەكی هاتوچۆی هەرێمدا بوونی نیە.
14- ئەوانەی بیانەوێت مۆڵەتی شۆفێری ماتۆڕ وەربگرن نە خولیان هەیەو نە ڕێنمایی دەكرێن. تەنها دەزانن بیهاژوون .
سەرچاوەكانی زۆری ماتۆڕ:
ئاژانسی هه‌واڵی ئیرنا-ی فه‌رمی حكومه‌تی ئێران لە ناوەڕاستی ساڵی 2016 دا رایگه‌یاندووە، به‌غدا و تاران رێككه‌وتوون كه 10 كاڵای ئێرانی به بێ تێپه‌ڕبوون به پشكنین و پێوه‌ری كۆنترۆڵی جۆریدا، كه دوو كۆمپانیای بیانی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن بێنه ناو بازاڕه‌كانی عێراق. رێككه‌وتنه‌كه له میانه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی به‌رپرسانی هه‌ر دوولادا بووه له تاران، كه یاداشتنامه‌یه‌كی لێكتێگه‌یشتنیان واژۆ كردووه له نێوانیاندا، تیایدا جه‌خت له نه‌گه‌ڕانه‌وه بۆ كۆمپانیاكانی كۆنتڕۆڵی جۆری ده‌كاته‌وه، بۆ 10 كاڵای ئێرانی. بە بێ ئەوەی ئەو سەرچاوەیە ناوی بەرپرسەكانی هیچ لایەكیان بهێنێت.
ئه‌و 10 كاڵایه، كه له یاداشته‌كه‌دا باسكراوه بریتین له :
1- كه‌لوپه‌لی میكانیكی.
2- پاسكیل وماتۆڕ.
3- تایه‌ی پاسكیل
4- كه‌رپوچ –خشت.
5- كاشی مۆزایك و سیرامیك.
6- تایه‌ی بارهه‌ڵگر.
7- ساردكه‌ره‌وه.
8- مریشكی به‌ستراو.
9- دۆشاوی ته‌ماته .
10- شیره‌مه‌نییه‌كان.
شایانی باسە پێش چه‌ند ساڵێك عێراق گرێبه‌ستێكی له گه‌ڵ دوو كۆمپانیای بیانی واژۆ كردووە بۆ ئه‌نجامدانی كاری كۆنتڕۆڵی جۆری و پشكنین بۆ ئه‌و كاڵا و پێداویستیانه‌ی لە سنوورەكانەوە دێنه ناو خاكی عێراق، بەڵام وەك پێویست كارا نەكراون و بنكەی واهەیە تەنها یەك كارمەندی –یاریدەدەری پزیشك-ی كاری تێدا دەكات و ئەو ئامێرانەش كە لەبەردەستدان یان كار ناكەن، یاخود توانای كارپێكردنیان نیە.
یەكێكی دیكە لەو ڕێگایانەی كە ماتۆڕی زۆر و هەرزان دەخاتە بازاڕەكانی كوردستان، هەردوو ڕێگەی ڕاستەوخۆی سنورەكانی ئیران و عێراقە بە هەرێمی كوردستانەوە كە بە ڕێگەی قاچاخ دەهێنرێن و هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ بەرزی بەهای دۆلار و دیناری عێراقی لە چاو تمەنی ئێرانیدا، جگە لەوەی هەندێك لەو ماتۆڕانەی كاری نایاسایی و قاچاخیان پێكراوەو خاوەنەكەی هەرچۆنێكی كردووە لە كۆڵی خۆی دەكاتەوە. بە پێی وتەی شارەزایانی ئەو بوارە بازرگانەكانی هێنانی ماتۆڕ لێپرسینەوەیان لەگەڵ ناكرێت و بە دیارچاوی هەموو دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستانەوە بە سەدان هەزار ماتۆڕ لەبازاڕەكاندا كڕین و فرۆشیان پێدەكرێت و كەسیش قسە ناكات، كە ئەمە گومانی گەورە لەسەر پەیوەندی ژێربەژێریی دروست دەكات لەگەڵ بەرپرسان و كاربەدەستانی ناوچەیی، ئەگینا بۆچی ماتۆڕ بە تەنها دەست بەسەر دەكرێت و بە كۆ لەناو بازاڕو دوكانەكاندا دەفرۆشرێت؟
ئامارەمەترسیدارەكان:
بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی هەرێم، لە ماوەی 15 ساڵی ڕابردودا لەهەرێمی كوردستان 10 هەزار كەس بەڕوداوەكانی هاتوچۆ گیانیان لەدەستداوە، بەوپێیەش لە هەمو 48 كاتژمێرێكدا (سێ )كەس بەڕوداوەكانی هاتوچۆ گیان لەدەستدەدەن و ، ئەگەر ئەو ژمارەیە دابەش بكەین بەسەر ڕۆژ‌و مانگ و ساڵدا بەمشێوەیە دەبێت: لەیەك ساڵدا 766 كەس و لەمانگێكدا 55 كەس و بە دوڕۆژ جارێك 3 هاوڵاتی گیانیان لەدەستداوە. لەماوەی ئەو 15 ساڵەدا (دە) هەزار كەس برینداربوون و لەناویشیاندا ژمارەیەكی زۆریان كەم ئەندام بوون، بە پێی وتەی شارەزایان بەشێك لەو ڕوداوانە پەیوەندییان بەو ماتۆڕانەوە هەیە كەلە سەرشەقامەكانی كوردستان دەسوڕێنەوە ، بەپێی وتەی:
ئەی چی بكرێت؟
بۆئەوەی ماتۆڕسوارانیش سوود لەو گەیەنەرە بەسوود و ئابوورییە ببینن و ئەوەندە گیانی خۆیان و بەرامبەرەكانیشیان نەخەنە مەترسییەوەو ژمارەی قوربانیەكانی هاتووچۆ كەم ببنەوە پێویستە لایەنی پەیوەندیدار بەخێرایی ئەم كارانە ئەنجام بدات:
1- چالاككردنەوەی هۆبەی پێدانی مۆڵەت بە شۆفێری ماتۆڕ.
2- كردنەوەی نوسینگەی تایبەت لە هەموو شارو شارۆچكەكان بۆ فێربوونی یاساكانی لێخوڕینی ماتۆڕ.
3- فێركردنی كەلتووری ماتۆڕسواریی لەڕێگەی میدیاكان و سۆشیال میدیاوە و ببێتە خەمێكی گشتی.
4- دانانی چوارچێویەكی گشتی و ڕوون بۆ لێخوڕینی ماتۆڕ بەپێی یاسا، بۆ ئەوەی دواتر بەپێی ئەو یاسایە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.
5- تۆماركرن و پێدانی تابلۆ ، چوون ئێستە ماتۆڕەكان لەبەر نەبوونی تابلۆ دەگیرێن و لەهەمان كاتیشدابە پێی یاسا تابلۆشیان پێنادرێت!.
6- كردنەوەی دەرگا بۆ هێنانی ماتۆڕ بە شێوەی فەرمی و داخستنی سەرجەم ئەو دوكان و شوێنانەی كەبە قاچاخ ماتۆڕدەفرۆشن.
7- ئەو كەسانەی كە كار بە ماتۆڕەكان دەكەن وەك ماتۆڕی سێ تایەو (دلیڤەری)یەكان دەبێت خول ببینن و بەشێكی بەرپرسیارێتیش بخرێتە سەر دوكاندارو خواردنگەكان بۆ ئەوەی دلیڤەرییەكان ناچار بە پابەندبوونی یاسا بكەن.
8- یەكخستنەوەی سیستەمی پێدانی مۆڵەتی شۆفێری چوون لە هەولێر سیستەمی (كۆری)یەو لە سلێمانیش (دانیماركی)و لە هەندێك شوێنی دیكەش بە سیستەمی كلاسیكی عێراقی مۆڵەتی دەدەن.
9- ڕێكخستنەوەی كاری نوسینگەكانی شۆفێریی، چوون بە پێی هەندێك زانیاریی ئەوان بەشێكن لەو ڕێگرییانەی كە ناهێڵرێت یاساكان ڕێك بخرێنەوەو بە پێی هەندێك سەرچاوە گومانی ئەوە دەكرێت لە پشتی ئەو نوسینگانەوە بەرپرسانی حیزبی و حكومی و خەڵكانی دەستڕۆشتوو هەبن.
10- بەكارهێنانی سیستەمی تەكنۆلۆژیابۆ كۆنترۆڵكردنی دۆخەكەو تەنها لە كامێرای چاودێریدا خۆی نەبنێتەوە.
11- چاككردنی ڕێگەوبانەكان بەو پارەیەی كە لە هاوڵاتیان وەردەگیریت.
12- هاتنە دەنگی یاساو داواكاری گشتی بەتایبەتی لەسەر ئەو پێشانگاو دوكانانەی كە مەنەفێستی تەزویرو نایاسایی دروست دەكەن و كڕیاری ماتۆڕەكانی پێدەخەڵەتێنن.
13- هەماهەنگی و هاوكاریكردنی لایەنی پەیوەندیداری وەك ئاسایش و هاتوچۆو پۆلیسی مەحەلی و شارەوانی ...