01:41 - 05/09/2019
ئەو ئەرمەنيەيی 40 ساڵ وەبەرهێنانی لە نەوتی عێراق كرد
لە ناوەڕاستی شاری لیشیبۆنەی پورتوگالی
مۆزەخانەی كالوست گوڵبەنكیان هەیە كە گەشتیارەكان سەردانی دەكەن. لەوێ دەتوانن ئەو ئیشە
هونەریانە ببینن كە گوڵبەنكیان لە درێژەی ژیانیدا كۆیكردوونەتەوە كالوست سركیس گوڵبەنكیان
بە ڕەچەك ئەرمەنی توركیایە بە " مستەر فایڤ پری سینت" ناسراوە كە لە
مێژوودا گەورەترین دەڵاڵی نەوت بووە، وێنەی نەخشەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی كێشاوە
و بە دۆزەرەوەی نەوتی عێراق و دەرهێنانی دەناسرێت. لەم راپۆرتەدا باس لەوە دەكرێت
ئەم پیاوە چۆن بۆ ماوەی 40 ساڵ خاوەنی 5% نەوتی عێراق بووە.
گەشتەكانی سەرەتا
لە ئازاری ساڵی 1869 كالوست سیركس گوڵبەنكیان
لەبەشی ئاسیای شاری ئەستانبوڵ كە لە كەناراوەكانی بۆسفۆرەوە نزیكە، لەدایكبووە. ژیانی مناڵی
ئەو پیاوە لە گوندێك بووە بە ناوی"قازی كۆی" دواتر لە خوێندنگای قەشە
یوسف دەستی بە خوێندنی فەرەنسی كردووە. پاشان بۆ فەرەنسا گەشت دەكات و لەوێ لە
شاری بازرگانی مارسیلیا خوێندن تەواو
دەكات. ئەوەش پێش ئەوە بووە كە بچێتە بەریتانیا و لەوێ لە ئەندازیاری نەوت لە
زانكۆی " كینگز كۆڵدج" لە لەندەن پسپۆری بە دەست بهێنێت.
ساڵی 1887 كالوست دەگەڕێتەوە بۆ ئەستنابوڵ،
ساڵێك دوای ئەوە دەچێتە شاری باكۆ لە ئازەربایجان ئەوەش لەسەر داوای باوكی، چونكە
باوكی بازرگانی سوتەمەنی بوو. باوكی نەوتی لە باكۆوە بۆ ئەستانبوڵ دەگواستەوە. لە
ماوە كەمەی كە كالوست لە ئازەربایجان دەژیا توانی پەیوەندییەكی پتەو لەگەڵ
بازرگانانی ئەو شارە پەیدا بكات، بە تایبەتی بنەماڵەی ڕۆتچفێلد كە دەستیان بەسەر
كێڵەگە نەوتییەكان گرتبوو. لە باكۆ پەرتووكێكی بەناوی" یاداشتەكانی
گەشت" نووسی.
لە ساڵی 1892 كالوست لەگەڵ نەفارت ئەسیان
هاوسەرگیری كرد و كوڕ و كچێكیان هەبوو بە ناوەكانی نەوبار سیركس و ڕیتا سیڤارتە.
دواتر هەر لەو ساڵانەدا بووبە راوێژكاری ئابوری دوو باڵیۆزخانەی پاریس و لەندەنی
دەوڵەتی عوسمانی. ئەو توانی سوود لە زمانی فەرەنسیەكەی و ڕەگەزنامە بەریتانیەكەی
وەرگرێت بۆ ئەوەی مێژووی كەسی خۆی لە جیهانی كاروئابوری بنووسێتەوە.
وتارەكانی ئەم بازرگانە گەنجە بە زۆری لەسەر
دۆزینەوە و پاڵاوتنی نەوت بوو كە لەسەرەتای سەدەی بیست ببووە جێگەی بایەخی دەوڵەتی
عوسمانی. وەزارەتی كانەكان داوایان لێكرد كە ڕاپۆرتێك لەسەر دۆخی بیرە نەوتیەكانی
عێراق ئامادە بكات. كالوست گوڵبەنكیان لێرەوە دەستی پێكرد و بووبە یەكێك لە
جەمسەرەكانی نەوتی جیهان. ئەو لە ساڵی 1912 بەشداربوو لە دامەزراندنی "
كۆمپانیای نەوتی توركیا" كە لە چوارچێوەیاندا كۆمپانیای " رۆیاڵ دیچ
شڵ" و بانكی نیشتمانی توركیا" كۆمپانیای بەرژوەندی ئەڵمانی. بەدەر لەوەش
كۆمپانیای "كالوست گوڵبەنكیان" كە ڕێژەی 15% نەوتی توركیایی لە خۆ دەگرت
و كارەكەی دەرهێنانی نەوتی عێراق بوو.
بەهۆی جەنگی یەكەمی جیهانیەوە پلانەكەی
كالوست گوڵبەنكیان بۆ دەرهێنانی نەوتی عێراق و بە تایبەتی كێڵگەكانی كەركوك،
دواكەوت. لە كاتی جەنگدا لە پاریس بەرەویدا بە دامەزراندنی لیژنەیەكی فەرەنسی گشتی
بۆ نەوت تاوەكو كۆمپانیای"رۆیاڵ دیچ" و بانكی ئەڵمانی و كۆمپانیای نەوتی
كەركوك. دوای ڕوخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەبەرامبەر هاوپەیمانان، كالوست
گوڵبەنكیان بەشداری كرد لە ڕێكەوتنەكانی سیڤەر و لۆزان كە لە مانگی ئابی 1920 لە
نێوان توركیا و هاوپەیمانان بەسترا.
ڕێكەوتنامەی هێڵی سوور
لەیەكێك لە چاوپێكەوتنەكاندا لە ساڵی 1928 لە
نێوان كۆمپانیای " نەوتی توركیا" و هاوپشكەكانی بەسترا. كالوست
گوڵبەنكیان بە پێنووسێكی سوور نەخشەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی نوێی سەرلە نوێ كێشایەوە
و لەنێوان كۆمپانیای نەوتی توركیا هاوبەشەكانیان دابەشی كرد، جگە لە كوێت چونكە
ئەوكاتە لە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا بوو، ئەمكارەش وایكرد كە كۆمپانیا توركیەكە لە
هەوڵی ئەوەدابێت بەرژوەندییە نەوتیەكانی بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە خاكەكانی پێشووی
عوسمانی بەدەست بهێنێت.
دوای دوو ساڵ لە دامەزراندنی كۆماری توركیای
نوێ بەسەركردایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك، كالوست گوڵبەنكیان بە شێوەیەكی چالاك
تاوەكو هەستا بە سەرخستنی "كۆمپانیای نەوتی توركیا" تاوەكو بتوانێت
نەوتی عێراق بپاڵێوێت. لەبەرامبەردا دەوڵەتی عێراق لە هەموو تەنێك نەوت خاوەنداری
بكات، بەڵام بەو مەرجەی كۆمپانیای نەوتی توركیا لە 10 ساڵی یەكەمدا ئەم باجە
نەدات.
لە تشرینی یەكەم(ئۆكتۆبەر)ی ساڵی 1927 ئەوە
ڕوویدا كە پێشبینی نەدەكرا. كەركوك لەسەر دەریایەكی نەوتی بوو، كاتێك دەستیان
دەرهێنانی نەوت بیرەكان تەقینەوە و بە سەدان تەن نەوت ڕژانە سەر زەوییەكانی كەركوك
بە تایبەتی لە كێڵگەی"بابا گوڕگوڕ" ئەم دۆزینەوەیە بووە هۆی ئەوەی
ناكۆكی لەنێوان كۆمپانیاكان لەسەر ڕێژەی پشكەكان درووست بێت، هەربۆیە كۆمپانیا
توركیەكە بۆ یەكلایكردنەوەی كێشەكان پەنای بردەوە بەر "ڕێكەوتننامەی هێڵی
سوور" كە لە ساڵی 1928 بەسترابوو.
كۆمپانیای نەوتی توركیا كە دواتر ناوی خۆی
گۆڕی بۆ " كۆمپانیای نەوتی عێراق" بە ڕێژەی 23.7% بۆ هەردوو كۆمپانیاكە.
ئەوكاتە كۆمپانیاكانی نەوتی ئەنگلۆی فارسی و ڕۆیاڵ دیچ شڵ و كۆمپانیای فەرەنسی
پیترۆڵ، كۆمپانیای گەشەپێدانی خۆرهەڵاتی ناوین، بەشداربوون. بەڵام خودی كالوست
گوڵبەنكیان 5% پشكەكانی كۆمپانیاكەی بۆ بوو، هەربۆیە دواتر ناویان نا" بەڕێز
پێنج لە سەد"
كالوست بەو 5%ی نەوتی عێراق، سەروەت و
سامانێكی زۆری كۆكردەوە. لەگەڵ ئەوەشدا بووە نوێنەری كاروباری بازرگانی و
دیپلۆماسی فەرەنسا لە ئێران و چاودێری بەرژوەندییەكان دەكرا. لە ساڵی 1938 توانیی
كۆمپانیایەك لە شاری پەنەما بەناوی" پارتیكس" دابمەرزرێنت و لەوێوە
بەڕێوبەرایەتی كاروباری نەوت بكات.
پێش نەوت...
بازرگانی خوری و لۆكە
كالۆست
گوڵبەنكیان پەیوەندی لەگەڵ بەغدا دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئەو سەردەمەی كە 5%ی نەوتی
بەركەوتووە. پەیوەندی ئەم پیاوە بە بەغداوە دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم.
بنەماڵەكەی گوڵبەنكیان لەگەڵ بنەماڵەی قەیومچیان سەرقاڵی بازرگانی خوری و لۆكە
دەبن بەڵام سەرەتایی پتەوی پەیوەندی كالوست بە بەغداوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو
ناكۆكییەی كە لەنێوان بنەماڵەی قەیومچیان و باڵیۆزی ئەو كاتەی ئەمریكا لە عێراق
سوندبریك سەریهەڵدا. ڕەچەڵەكی ناكۆكیەكە لەسەر بڵاوبوونەوەی پەتای كولێرابوو لە
عێراق و گەیشتنی بۆ شاری بەغدا بوو.
لە ساڵی 1891
بنەماڵەی قەیومچیان و هاوبەشەكانیان ئەوەبوو كە دژی باجە گومركیەكان بوون كە بەسەر
لۆكەی هاوردەی ئەمریكاوە بوو. گوایە ئەو لۆكەیە هۆكاربووە بۆ بڵاوبوونەوەی
نەخۆشیەكە.
كالوست
گوڵبەنگیان... پارێزەربەندی دیپلۆماسی بە پلەی وەزیر
دەوڵەتی عێراق
لە ساڵی 1938 پارێزبەندی دیپلۆماسی بە پلەی وەزیر بە كالوست گوڵبنەكیان بەخشی.
ئەوكاتە كالوست لە فەرەنسا دەژیا و لە كاتی جەنگی دووەمی جیهانی چوو لە پورتوگالی نیشتەجێبوو. كالوست لەوێ لە شاری
لیشبۆنە دەژیا تاوەكو ئەو كاتەی 20ی تەمموزی 1955 كۆچی دوایی كرد. تەرمەكەی
گواسترایەوە بۆ لەندەن و لە كڵێسای قەشە سركیسی ئەرمەنی نێژرا. لە كاتێكدا توانی
بە سەروەتی نەوتی عێراق 840 ملیۆن دۆلار كۆبكاتەوە و بیكات بەیەكێك لە
دەوڵەمەندەكانی جیهان.
لەبەرەبەیانی
14ی تەمموزی ساڵی 1958 كۆتایی بە دەسەڵاتی پادشایەتی مەلیك فەیسەڵی دووەم هێنرا و
لەژێر داگیركاری بەریتانیا هاتنەدەرەوە، ئەو كودەتایەش بەسەركردایەتی عەبدولكەریم
قاسم و عەبدوسەلام عارف لە وێستگەیەوە بەیاننامەیان دەركرد و كۆتایان هێنا بە
دەسەڵاتی پادشایەتی هێنا و عەبدولكەریم قاسم بووبە یەكەمین سەرۆك كۆماری عێراق.
كۆتایی
قۆرخكاری و سەرەتای خۆماڵیكردن
لە 12ی
كانوونی یەكەمی 1961 كۆماری عێراق هەستا بە دەركردنی یاسای ژمارە 80 كە لەدوای سێ
ساڵ لە ڕێكەوتن لەگەڵ كۆمپانیای نەوتی عێراقی. لەو ڕێكەوتنە خودی عەبدولكەریم قاسم
بەشداریكرد و سەرجەم یاساكانی شایستە بۆ پاڵاوتنی كۆمپانیا نەوتی عێراق، ڕاگیرا.
لە بری ئەوە عێراق خۆی بەو كارە هەستا. سەرجەم ئەو بیرانەی كە پێشتر دەرهێنرابوون و ڕووبەرەكەی 5%ی عێراقی
دەگرتەوە، وازیان لێهێنرا.
پێش دەركردنی بڕیاری 80 بە دوو ساڵ، شاندێكی
دامەزراوەی كالوست گوڵبەنكیان سەردانی عەبدولكەریم قاسم لە نووسینگەكەی خۆی لە
وەزارەتی بەرگری دەكەن. شاندەكە لەوێ پێشنیازی چەندین پرۆژەی خێرخوازی دەكەن بۆ
عێراقی ئەنجامبدەن لەو 5%ی كە بنەماڵەی گوڵبەنكیان لە نەوتی عێراق قۆرخیان كردووە.
دامەرزاوەی گوڵبەنكیان بە راستی هەستان بە درووستكردنی ئەو پرۆژە گەورانە لە
عێراق، وەكو یاریگای شەعبی نێودەوڵەتی، شاری پزیشكان، مۆزەخانەی نیشتیمانی و هۆڵی
هونەری مۆدیرنە كە ناوی لێنرا" هۆڵی گوڵبەنكیان."