03:55 - 22/08/2019

ئایا سەردەمی زێڕین بۆ مەلاكانی كوردستان دەگەڕێتەوە؟‌

پەیسەر

گەرچی لەسەرەتای هاتنی ئیسلامەوە شتێك نەبووە بەناوی زانای ئاینی، و داهێنراوێكی دوای سەردەمی زێڕینی ئیسلامییە و لە كوردەوارییدا پێیان دەگوترێت (مامۆستای ئاینی یان مەلا)و لە هەندێك حاڵەتیشدا (پیاوانی ئاینی)شیان پێدەگوترێت، كە پێدەچێت ئەمەی كۆتاییان دەستەواژەیەكی داتاشراوبێت و لە پیاوانی ئایینەكانی دیكەوە وەرگیرابێت.

لە پێغەمبەرایەتیەوە تا ئەمارەت:
شارەزایان پێیان وایە لەدوای كۆچی پێغەمبەری ئیسلام محمد (د.خ) چوار جێنشین هەن كەپێیان دەگوترێت(راشیدیەكان)، لەسەردەمی یەكەم جێنشین (ئەبوبەكری صدیق) هەموو فەرمان و ئەركەكانی خەلافەتی لەئەستۆگرتبوو كە ڕاپەڕاندنی هەمان ئیشەكانی پیغەمبەر  بوو، ئەو سەرپەرشتی سەرجەم جومگەكانی شەرعی و سەربازیی و ئابووری و ئیداریی لەدەستدا بوو، هەرئەو پێشنوێژیی دەكردو تەنانەت قازی و دابینكەری ئەمنیەتی وڵاتیش بوو، بەڵام لە دوای كۆچی دوایی ئەویش دەسەڵات بە خەلیفەی دووەم (عومەری كوڕی خەتاب) سپێردرا، بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان یەكێك لە كارەكانی ئەو جێنشینە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان بوو هاوكات لەگەڵ گۆڕینی ناوی (خەلیفە- جێنشین) بۆ (امیر – سەركردە) چوون ئەو پێی وابوو كەسایەتی ئەمیر ناتوانێت بەسەرجەم كایەكانی ژیانی موسڵماندا بگات، هەربۆیە بە دابەشكردن و جیاكردنەوەی كارەكان دەرگای لەبەردەم زۆر كەسدا كردەوە و خەڵكێكی زۆر هاتنە پێشەوە و هەریەكەیان بۆ بەرپرسیارێتییەك دیاریكران، یەكێك بۆ كاروباری نوێژو پێش نوێژیی، یەكێك بۆ سەرۆكایەتی پۆلیس و ئەمنیەت، و یەكێكی دیكەشی كردە قازیی و پاشان دارایی و لەناو بابەتە داراییەكانیش دا خەزنەداریشی بەجیا دانا و بەم شێوەیە.

شرۆڤەكاران و دەركەوتنی جیاوازییەكان:
لە میانەی مێژووی ئیسلامیدا هەر لەو سەرەتایەوە دەركەوتووە كە شرۆڤەكاران وزانایانی جۆراوجۆر دەركەوتوون و پاشان ئەمەش بوونەتە بەردی بناغەی قوتابخانە جیاوازەكانی فیكرو شەریعەت، جگە لەوانەش كەسانی سەربەخۆو تاكە كەسیش هەبوون كە بوونەتە ناوو ناوبانگ و بۆچوونەكانیان لە دوو توێی نوسینەكانیان جێكردوەتەوە، هەرلەو سەرەتایەشەوە، ناكۆكی و ململانێ و یەكتر تاوانباركردن دەستی پێكردووە، تەنانەت هەندێكجاریش گەشتوەتە یەكتر كافركردن و جاروباریش كوشتن و لەناودانی جەستەیی، بۆ ئەو مەبەستەش زۆرینەی جارەكان ڕای گشتییان لە دژی یەكتری جوڵاندووە، لاپەڕەكانی مێژووی ئیسلامی زۆرێك لەو نموونانەی تێدایە تادەگات بەم سەردەمەی كەئێمەی تێدا دەژیین.

نموونەی شەڕی ھەڵگەڕاوەكان –ڕیدە- و شەڕی ناوخۆ هاوەڵان لە شەڕی (جەمەل)ەوە بیگرە تا دەگاتە سەردەمی عەباسیەكان ئەم جۆرە شەڕە ناوخۆیی و یەكتر تاوانباركردن و تەنانەت كافركردنانە بەردەوامی هەبووە.

دەركەوتنی زانا گەورەكان:
لەمێژووی ئیسلامیدا گەنجینەی نوسین و بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕو بۆچوون و تەنانەت زانستەكان كاری كۆمەڵێك خەڵكی شارەزاو پسپۆڕ بووە، لەناو ئەو مێژووەدا زانایانی فەلك و بیركاریی و كیمیا و پزیشك و زمان و هەموو بوارەكانی دیكەی ژیان بە دەیان كەس ناویان تۆماركراوە، بەڵام كاتێك كەسێك (شتێكی نوێ) یان (ڕیزپەڕ)ی نوسیبێت كەلەسەری رۆشنبیریی گشتیەوە بووبێت خێرا چەكی جۆراوجۆریان لەدژی بەكارهێناوە، ئەم دۆخە لەوەش بەدەر نەبووە كە وەڵامی نوسینیان بە نوسین داوەتەوەو بواریان بۆ گفت و گۆ كردووەتەوە. 

ئەگەر نموونەی توندوتیژیی لە بواری زانستیدا بهێینەوە دەكرێت نموونەی ئیبن حەزمی زاهیریی بهێینەوە كە لە ئەندەلوسی ئیسپانیادا (المحلی)ی نوسی و كاتێك بابەتەكانی چووە ناو خەڵك و كەوتە بەرگوێی هەمووان، نەبووە جێیی ڕەزامەندییان(بەتایبەتی دەسەڵاتدارانی ئەو كاتی ئەندەولوس) بۆیە فەرمانی سوتاندنی سەرجەم ئەو نوسخانەدرا كە نوسرابوونەوە، كەچی دوای سەد ساڵ لەو مێژووە كاتێك بۆچوونی گشتی گۆڕانكاریی بەسەردا دێت و دەسەڵات ئاڵوگۆڕیی بەسەردا دێت، دووبارە دەچنەوە سەر بۆچوونەكانی ئیبن حەزم و ئەو كات نوسەرو شرۆڤەكاران گەشتنە ئەو بڕوایەی كە ئیبن حەزم نەك كافرو زەندیق نەبووە بەڵكو المحلی  100 ساڵ لە پێش بۆچوونە گشتییەوە بووە، یان بە دیوێكی دیكەدا بیركردنەوەی ئیبن حەزم سەدساڵی ڕەبەق لە پێش بیركردنەوەی ئەوانی دیكەوە بووە. ئیبن حەزمیش لە ساڵی (1064)ی زایینی لە ئاوارەییدا كۆچی دوایی كرد.

لە هەمان كاتدا ئەگەر نموونەی گفت و گۆكانی نێوان ئیمامی غەزالی و فەیلەسوفەكانی سەردەمی خۆی بهێینەوە دەبینین كە چۆن لەسەر یەكترییان نوسیوەو بەچ شێوازێك لە (تهافت الفلاسفە)دا شیكاری بۆچوونی فەیلەسووفە ئیسلامیەكانی سەردەمی خۆی و پێش خۆشی كردووە، ئەم شیكارییە زانستی و فەلسەفیانە لەناو خەڵكیشدا ناوبانگیان هەبووەو تا ئێستەش بەشێك لەو بۆچوونانە درێژەیان هەیەو مایەی مش و مڕن.

لەبواری بیروباوەڕیش دا كاتیك مەزهەبە جۆراوجۆرەكانی فیكرو عەقیدەی ئیسلامی دەردەكەون و بەشێكی زۆریان لە ژێركاریگەریەكانی عەقڵ و نەقڵ و شارستانیەتەكانی چواردەوردا خوێندنەوەیەكی تر بۆ دەقە ئاینەیەكان دەردەكەون و سەرەتای مەزهەبەكانی سوونە دەردەكەون ئیتر بواری بەریەك كەوتن و ململانێ و بەڵگە هێنانەوەو بە زۆراندانی بیروباوەڕ دێنە پێشەوە، هەر لەو سەردەمانەدا بوو كە چەندین كەس كوژران و چەندین كەس شاربەدەر كران، مەنسوری حەللاج و ئیبن عەرەبی بە نموونە، دەرچوون و كۆچی بە كۆمەڵی موعتەزیلەو خەواریجەكان لە شوێنی نیشتەجێبوونیان، شەڕی نێوان ئەهلی حەدیس و ئەهلی تەفسیر، دواتریش هاتنە پێشەوەی مەزهەبی تەسەوف و دەركەوتنی تەریقەتەكانی ئەهلی تەسەوف. ئەم قۆناغانە هەموویان لێوان لێوبوون لە نموونەی جۆراوجۆری (ئەرێنی و نەرێنی)، هەندێكجار بەرهەمی بەهێزی مرۆییان پێشكەش كردووە جاروباریش خوێنی یەكترییان ڕشتووە، بەڵام ئەوەی جێگەی تێڕامانە بەناوی خودا و دابەشكردنی بەهەشت و دۆزەخەوە بووە!

حوجرە كان و پەروەردەی زانایان:
بە پێی گوتەی شارەزایان زانایان و شارەزایان لە وڵاتانی ئیسلامیدا بڵاوەیان كردووە، هەریەكەیان قوتابخانەیەك یان زیاتریان كردووەتەوە، لەناو ئەو قوتابخانانەشدا كە پێیان گوتراوە(مەدرەسە) یان (حوجرە) كە بەشێوازی جۆراوجۆری كلاسیكی وانەی تێدا گوتراوەتەوەو لەو ڕێگەیەوە هەزاران زانا بەرهەم هێنراون، ئەو زانایانە بە پێی ئاستی زیرەكی و توانای خۆیان گەشەیان كردووە، هەیان بووە توانای درێژەپێدانی وانەگوتنەوەی هەبووەو (مۆڵەتی وانەگووتنەوە)شی وەرگرتووەو هەشیان بووە هەربۆخۆی بووەو نەیتوانیوە ئەو زانستەی وەریگرتووە بە یەك كەسیش بگەیەنێت. ئەڵبەت لە پەنای ئەمانەشدا لە هەندێك شوێنی وڵاتانی ئیسلامی دانشگاو پەیمانگای پێشكەوتوو تر هەبوون و زانایانی جیهانی ئیسلامییان پێگەیاندووە، لە نموونەی دانشگای ئەزهەرو زانكۆكانی دیمەشق و بوخاراو توركییا.

پرۆگرامەكانی خوێندن:
پرۆگرامی خوێندنی ئەو مەدرەسانە لە زانستەجۆراوجۆرەكانی سەردەمی خۆیان پێكهاتبوون، لە فەلسەفەوە بیگرە تا دەگەشتە فیقهی مامەڵەكردن، لە فەلەكناسییەوە تا دەگەشتە زانستەكانی زمان، ئەم زانستانەش بۆ ڕاییكردنی پێداویستیەكانی ئەو زانایانە بووە كە دواجار چوونەتەوە ناو خەڵك، لەناو كوردەواریدا بەم جۆرە زانستانەیان گوتووە (12 عیلم)، هەربۆیە بە مامۆستایانی ئایینی ، ئەوانەیان كە زۆریان خوێندبوو، پێیان دەگوترا (مەلای 12 عیلم) خۆ ئەگەر مەلایەك وەك پێویست شارەزایی نەبوایە، گومان دەخرایە سەر ئەوەی كە ئەو عیلمانەی خوێندبێت. لەهەمان كاتیشدا مامۆستایانی ئایینی زۆر زیرەك و بەتوانا ژمارەیان هێندە زۆر نەبوو، هەربۆیە ناووناوبانگی ئەو ژمارەیە زۆر بە خێرایی بڵاوەی دەكرد، خەڵك بۆ چارەسەری كێشە جۆراوجۆرەكانیان ڕیگەی دوور ودرێژیان دەگرتە بەر تا بگەنە بەو زانا ئایینیە. لە بواری ئەدەبیات و شیعرو جوانناسیدا حوجرەكانی كوردستان پشكی شێریان بەركەوتووەو بەرهەمی ئەو قۆناغەو دواتریش بە مێژووی ئەدەبیات و تەنانەت سیاسی كوردستانەوە بە باشی دیارە.

مەلای سەردەم:
درەكەوتنی مامۆستایانی ئایینی بەم شێویەی كە ئێستە دەبینرێت، كە ئەوانیش ببنە مووچەخۆری دەوڵەت و مانگانە چاوەڕوانی بژێویی ماڵ و منداڵەكانیان لەدەوڵەت بكەن لە بنەڕەتدا وانەبووە، چوون مامۆستایانی ئایینی بژێوییان لە سەر ئەو خەڵكە بووە كە تیایدا خزمەتیان كردووە (ئەوكات وابوو)،  بەڵام بە هاتنە پێشەوەی دەسەڵاتدارە سیاسیەكان توانییان ئەو چینەش دەستەمۆبكەن و بیانخەنە نێو ئەجێندای خۆیان، بەشێك لەسەرچاوەكان باس لەوە دەكەن جیابوونەوەی زانایانی ئاینی لە كۆمەڵگەو دركەوتینان وەك چینێكی دیاریكراو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی كەمالیەكان، هەربۆیە دوای ئەوەی زانایان لەناو سیستەمی سیاسیدا جێگەیان بۆ دیاریكراو بژێویەكەیان بە ستەوە بە دەزگایەكی دیاریكراوەوە، لێرەوە ئەوانیش بوونە چەندبەش: 

1-بەشێك لەم مامۆستایانە  چوونە بەر دەرگای خەلیفەو بەرپرسە سیاسیەكان، بوونە زاناو پیاهەڵدەری دەربارو ئیدی كاری ئەمانە بوو بە پاساو هێنانەوە بۆ كارە ناشیاوەكانی خەلیفەو دەسەڵاتداران و دۆزینەی بەڵگەی جۆراو جۆر كە دواتر ناوی لێنرا (حیلە شەرع).

2-بەشێكی دیكەیان بوونە ئۆپۆزسیۆن و هەر بەدوای قسەی حەق و ڕەقی خۆیانەوە بوون و لەو پێناوەشدا لە نان بڕین و دەركردنەوە بیگرە تا كوشتنیش لەگەڵ كارەكەی خۆیان ڕۆشتن، ئەڵبەتە ژمارەی ئەمانە هەرچەندە كەمیش بوو بێت بەڵام ناوو ناوبانگیان زۆرتر ماوەتەوە.

3-بەشێكی دیكە دەستیان بە كڵاوی خۆیانەوە گرت و خۆیان لە هەموو بابەتێك كرد، كە ببوایەتە مایەی سەرئێشە بۆیان و گوتیان (مالقیصر لقیصر، و مالله لله) واتە ئەوەی دەسەڵات دەیكات بابیكات و ئەوەی خوداش دەیكات بابیكات، ئەمەش بەمانای لەكۆڵكردنەوەی ئەو بەرپرسیارێتیە دێت كەلەئەستۆیاندا هەبووە، وەك زاناو پێشەوای ئایینی.

هەژموونی مەعنەوی مامۆستایانی ئایینی:
شارەزایان باس لەوە دەكەن دەسەڵاتی مەعنەوی زانا، یان مامۆستای ئایینی لە چەندین فەرموودەوە سەرچاوە دەگرێت و لەو ڕێگەیەشەوە شۆڕبووەتەوە بۆناو كۆمەڵگە، لەوانەش (زاناكان میراتبەری پێغەمبەرانن)، (لە منەوە بیگەیەنن با تەنها ئایتەێكیش بێت) و چەندین فەرموودەی دیكە كە دەسەڵاتی مەعنەوییان بەخشیوەتە ئەو كەسانەی كە مامۆستای ئاینین و لەناو كوردەواریدا پێیان دەگوترێت (مەلا)، پێدانی پێگەی كۆمەڵایەتی پێیان هەمان ئەو سەرچاوە شەرعییەیە، هەرچەندە وەك شارەزایان باسی دەكەن ئەو میرتگرییە بەر هەموو مەلایەك ناكەوێت و هەیانە بەهیچ شێوەیەك لەو میراتەیان بەرناكەوێت، لەبەر ئەوەی لە ڕووی كردارییەوە بەو ڕێگەیەدا ناڕۆن كە پێغەمبەرانی پێدا رۆشتوون، ئەوان بوونەتە داردەستی دەسەڵاتداران.

مامۆستایانی ئاینی و حیزبی ئیسلامی:
لەم دواییانەشدا هاوكات لەگەڵ دەسەڵاتدارانی فەرمی وڵات، حیزبی ئیسلامی جۆراوجۆریش پەیدابوون، ئەو حیزبە ئیسلامیانە لە دەوڵەتەكان زیاتر پێویستیان بە زاناو مامۆستایانی ئایینی هەبوو، چوون ئەوانیش بۆ پەردەپۆشكردن و ڕاستكردنەوەی باری لاسەنگی سیاسەتیان، دەبوو بەشێك لەو زاناو مەلایانانەكەمەندكێشی لای خۆیان بكەن، نەك هەر حیزبی ئیسلامی بەڵكو لە هەرێمی كوردستان تەنانەت حیزبە  عەلمانی و نەتەوەییەكانیش لەخۆیان گرتوون، یەكێتی زانایان و بەش و لقی زانایانی ئەو حیزبانە شاهێدیدەری ئەو دۆخەن. لێرەوە ململانێی حیزبی و لایەنداریی و دەستەو دەستەگەریی دێتە كایەوە، وەك ئەوەی كەلە سەردەمی دوای كۆتایی هاتن بە دەسەڵاتی عوسمانیەكان پەیدادەبێت و جیهانی ئیسلامی پێدەخاتە ناو قۆناغێكی نوێیوە كە پێی دەگوترێت سەردەمی حیزبە ئیسلامیەكان. ئیدی لەم قۆناغەشدا مامۆستایان دابەشبوونەوە، بە پێی پەیڕەو پرۆگرامی حیزبەكان كارەكانی خۆیان ڕێكخستەوە.

بەرلە كۆتایی:
كاتێك بەراورد دەكرێت لە نێوان زانایانی سەردەمە پیشووەكان و ئەم سەردەمە، هەست دەكرێت جیاوازییەكی زۆر لە نێوان ئەو دوو سەردەمەدا هەیە، ئەگەر مەدرەسەو حوجرەی سەردەمە پێشووەكان بۆ كورد ئەو هەموو شاعیرو مێژوو نووس و سەركردە سیاسیانەی بەرهەم هێنابێت و بۆ جیهانی ئیسلامیش ئەو هەموو كتێب و دەستخەتانەیان لەداوی خۆیان جێهێشتووە، ئەدی بۆچی ئێستە بەو هەموو مەلایەی كە لە هەموو مزگەوتێكی كوردستاندا چەند دانەیەكی تێدایە چاوەڕوانی ئەوەیان لێناكرێت (نالی و مەحوی) یان (رۆژبەیانی) و (شێخ محمدی خاڵ) و (مەلا عەبدولكەرمێكی مودەریس)یان لێدەربچێت؟ ئاخۆ پەیوەندی بەچییەوە هەیە؟ ئایا ئەوان لە میراتگریی پێغەمبەران لایانداوە یان گێژەڵووكەی سیاسەت و دەستگرتن بە كڵاوەكانیانەوە بچووكی كردوونەتەوە؟