03:14 - 10/08/2019
" عەبدولسەلام عارف سەرۆكێكی گێل بوو"
بەرەبەیانی 14ی تەمموزی ساڵی 1958، عەبدولكەریم قاسم كودەتایەكی سەربازی ئەنجامداو توانی كۆتایی بە سیستمی مەلیكی لە عێراق بهێنێت و سیستەمی كۆماری رابگەیەنێت، لەو كودەتایەدا كە لەسەردەستی عەبدولكەریم قاسمدا مەلیك فەیسەڵی دووەم و نووری سەعیدی سەرۆك وەزیران كوژران، بەمەش دوای نزیكەی 40 ساڵ عێراق كۆتایی بە سیستەمی پاشایەتی هێناو پێی نایە قۆناغی كۆمارییەوەو عەبدولكەریم قاسم بووە یەكەم سەرۆكی ئەو وڵاتە .
عەبدولكەریم قاسم لەدایكبووی ساڵی 1914ی گەڕەكی فەزڵی شاری بەغدایە، دواتر لەگەڵ خانەوادەكەی لەشاری واست لە باشووری عێراق گیرساونەتەوە، ئەو لە 14ی تەمموزی 1958ەوە سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكانی و وەزیری بەرگری بوو تا 8 شوباتی 1963 كە بەعسییەكان كودەتایەكیان بەسەردا كرد و گوللـەباران كرا.
سەرلەبەیانی رۆژی هەینی 8 ی شوباتی 1963، بەرامبەر 14ی رەمەزانی ئەو ساڵە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو رۆژە دەوامی فەرمی نەبوو، عەبدولكەریم قاسم لەپشوودا بوو، رێگاكان چۆڵبوون و هاتووچۆیان كەم لەسەر بوو، عەبدولسەلام عارف و بەعسییەكان دەستیان دایە كودەتا پلان بۆ دانراوەكەیان.
یەكەم كارێك كودەتا چیەكان كردیان دەستگرتن بوو بەسەر بارەگای ڕادیۆو تەلەفزیۆنی فەرمی وڵاتدا. بۆ ئەو مەبەستەش بەرپرسانی ڕادیۆو تەلەفزیۆن هاوكاریی تەواویان بوون و بە بێ هیچ بەریەك كەوتنێك ڕادەستیان كردن.
لیوا روكن عەبدولغەنی ڕاویی، كەفەرماندەیەكی سزادراوبوو لەسەربازگەی حەبانیە بەفه‌رمانی عەبدولكەریم قاسم ، كودەتاچیەكان سودیان لێوەرگرت و بەكاریان هێنا بۆ دژایەتیكردنی قاسم و ڕژێمەكەی، ئەو بەرپرسە سەربازییە لەبیرەوەریەكانی دادەڵێت: كاتژمێریەك و نیوی دوانیوەڕۆی 9 شوباتی 1963، عەبدولكەریم قاسم دوای رۆژێك لەبەرگری، لە وەزارەتی بەرگری بەناچاری خۆیدا بەدەستەوە، منیش بەسورای زرێپۆشێك خۆی و هەریەك لە فازڵ مەهداوی سەرۆكی دادگای میللەت و عەقید روكن تەها شێخ ئەحمەد بەرپرسی جموجوڵەكانی وەزارەتی بەرگری و مولازم كەنعان حەدادی پاسەوانی شەخسی عەبدولكەریمم بە دیلی برد بۆ بارەگای رادیۆو تەلەفیزیۆنی عێراق چوون پێشتر ڕێكەوتنی لەسەر كرابوو.
لەوێ بردمنە ژووری ستۆدیۆی دەنگ و لەسەر كورسی دامنان، لە ژوورەكەدا پیانۆیەك هەبوو، خۆم و هاورێكانم بەچەكەوە چوینە لای پیانۆكەوە، تاوەكو پاش 10 خولەك، جەماعەت هاتن (عەبدولسەلام عارف و ئەحمەد حەسەن بەكر وعەلی ساڵح سەعدی و ساڵح مەهدی عەماش و حەردان تكریتی) لەوێدا منیان دیاریكرد بەسەرۆكی دادگای سەربازیی بەمەبەستی دادگایكردنیان.. منیش قبوڵمكردو هەر لەوێدا دەستمان بەدادگاییكردنی سەربازی كرد.
كاتێك عەبدولكەریم گوێی لە قسەوباسەكانی ئێمەو جموجوڵەكانمان بوو گوتی مەمكوژن، بمنێرن بۆ بەڕازیل یان ئەرجەنتین، بەڵام من بۆچوونی جەماعەتم وەرگرت هەموو بەدەنگی بەرز وتیان گوللـەبارانی بكەن، تەنها عەبدولسەلام نەبێت كەداوای كرد پەلە نەكەین، بەڵام كەزانیم هەموو سەركردایەتی بەعس رازی نەبوون و داوای گولەبارانیان كرد، بە عەبدولكەریمم گوت دوا داوات چییە؟ وتی پەرداخێك ئاو، ئاوەكەم دایەو منیش وەك دادوەری سەربازی بڕیاری حوكمەكەیم خوێندوەو دەستبەجێ خۆی و سێ هاوڕێكەیمان گولەباران كرد.
لەم ساتەدا ئاگری فیشەكی عەبدولغەنیم راوی و مونعم حەمید عەلی، لە جەستەی قاسم و ئەفسەرەكانی هاورێ درا كە لەسەر كورسی دایانیشاندبوون. هەریەك لە فازڵ عەباس مەهداویی و ملازم كەنعان حەداد عەلی، بەربوونەوە سەر زەوی، بەڵام عەبدولكەریم قاسم و تەها شێخ ئەحمەد بە كورسییەكانیانەوە نووسان و نەكەوتن.
دوای چەند خولەكێك عەبدولغەنی راوی بانگی وێنەگرێكی سینەمایی كردو پێی گوت وێنەی تەرمەكانیان بگرەو لە تەلەفیزیۆن بڵاویبكەنەوە، بەم جۆرە حوكمی عەبدولكەریم قاسم دوای چوار ساڵ و شەش مانگ و پازدە رۆژ كۆتایی هات و ئەوەی ماوەتەوە وێنەكانی یەكەم سەرۆك كۆماری عێراقە بەدەستی هاوڵاتیەكانی خۆیان و هاوڕێ نزیكەكانی خۆیان گوللـەباران كراون.
عەبدولسەلام محەمەد عارف لە 26ی ئازاری ساڵی 1921 لە خێزانێكی دیاردا لە دایك بووە، خێزانەكەیان خانەدان و دەوڵەمەندی سەردەمی خۆیان بوون كەلە بواری بازرگانی جلوبەرگدا كاریان دەكرد، دوای تەواوكردنی قۆناغەكانی خوێندن لە ناوەندی كەرخ لە شاری بەغداد لەساڵی 1938 دا دەرچووەو لە ساڵی 1941 كۆلیژی سەربازی بە پلەی مولازمی دووەم تەواو كردووە.
باپیری شێخێكی ناسراوی هۆزی (جمیلە) بووەو خاڵۆشی شێخ (زاری المحمود) یەكێك بووە لە سەركردەیەكی دیاری شۆرشی ساڵی 1920 دژی داگیركاریی بەریتانی لەو كاتەدا.
كەسایەتی عەبدولسەلام عارف تا ئێستەش جێگەی مشت و مڕەو ئەوانەی كە لە نزیكەوە ناسیویانە، یان لەبارەیەوە قسەیەكیان هەبوە بۆچونی جۆراوجۆریان هەیە، دەڵێن سادەیی و بێ بەرنامەیی دوو سیفەتی دیاری ناوبراوبوون، سەرەرای توندوتیژی و بەهێزی لە هەندێك حاڵەت دا، عەبدولسەلام خاوەنی رەوانبێژییەكی سەیربووەز ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی لە زۆربەی كاتەكاندا ركابەرەكانی نەتوانن توندوتیژو یەكلاكەرەوە بن بەرانبەری.
(موئەید ونداوی) كە مامۆستای زانستە سیاسییەكانە، عەبدولسەلام بە ئەفسەرێكی سەركێش وەسف دەكات كە حسابی بۆ مردن نەكردوە، بەبەڵگەی ئەوەی كاتێ فەرماندەیی چەند بەشێكی سوپای كردووە لە لیوای 20 و رژێمی پاشایەتی ئەو كاتی لەكارخستووە، ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی توانیویەتی كاری توندوتیژو مەترسیداریش ئەنجام بدات.
عەبدولسەلام عارف بوە كەسی دووەم لە پاش عبد الكریم قاسم، هەردوو پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران و ناوخۆی وەرگرت، بەڵام پاش ئەوەی چوونە نێو ژیانی سیاسیەوە، پەیوەندیەكانی لەگەل هاورێكەی لە ریزی سوپادا بەرەو ئالۆزی رۆیشت.
پێدەچێ ناكۆكی فیكری لە نێوان عەبدولكەریم قاسم و عەبدولسەلام عارف دا هەر لە سەرەتاوە درزی خستبێتە نێوانیانەوە، ئاراستەی (نەتەوەیی و ئیسلامی) لای عەبدولسەلام عارف لەگەل جەمسەری راسترەوەكەی قاسمدا نەدەهاتەوە، بۆیە تۆمەتبار كرا بە پلانگێڕیی، و دوورخرایەوە لە دامەزراوەی دەسەڵات بەمەبەستی ئەنجامدانی كاری دبلۆماسی لە بەرلین و وەك باڵێۆزی عێراق لەو ئەڵمانیا دەستنیشانكرا.
دوای ماوەیەك عەبدولسەلام بەبێ پرس و ئاگاداریی دەسەڵات و لایەنی پەیوەندیدار دەگەڕێتەوە عێراق، هەربۆیە دووبارە تۆمەتباركرایەوە بە پلانگێریی دژی رژێمی قاسم بە پاڵپشتی شیوعیەكان، بۆیە دەستگیركراو پاش دادگایی كردنی تۆمەتەكانیان لەسەر جێكردەوەو فەرمانی لە سێدارەدانی بۆ دەرچوو، فەرمانی لە سێدارەدانی لەلایەن قاسمەوە ڕەتكرایەوەو نەیدەویست ئەو فەرمانە جێبەجێبكرێت و پاشان ئازادی كرد و لە ژێر نیشتەجێبوونی بەزۆردا داینا تاكو ساڵی 1963.
پاش ئەوەی بەعسیەكان هاتنە سەر دەسەڵات بە سەرۆكایەتی( ئەحمەد حەسن بەكر) چاویان لەسەر ئەوەبوو كە عبد السلام عارف ببێتە سەرۆك كۆمار، لەبەرئەوەی زیانمەندی سەردەمی شیوعیەكان بووەو لە هەمان كاتیشدا مێژوویەكی درێژی هەبوو لە بەرهەڵستكاری كردنی رژێمەكەی قاسمدا، بۆیە سەرۆكایەتی حكومەتیان پێبەخشی لەو كاتەدا.
ماوەیەك دوای ئەوەی فەرمانڕەوایەتیەكەی سەقامگێری بەخۆیەوە بینی، بەهۆی ئەوەی بە شێوەیەك ئایدۆلۆژیاو بیروباوەڕەكەی خستە روو دەربارەی (سۆسیالیزمی ئیسلامی) و بە ئامانج گەیاندنی (یەكێتی نیشتمانی) لە نێوان وڵاتانی عەرەبی وەك سەرەتایەك بۆ یەكێتی عەرەبی مەزن، بەشێویەك كە جەمال عەبدولناصر پلانی بۆ داڕشتبوو.
بەشێك لە شارەزایان باس لەوە دەكەن كەسایەتی عەبدولسەلام كەسایەتیەكی كاریزماو كاریگەر بووە، بەڵام زۆر بەسۆز و هەست ناسكیش بووە لە هەمان كاتدا، هەڵچونەكانی زۆر جاران بێ جێگەو ڕێگەبووە، ئەو زۆر پێداگری لەسەر خۆشەویستی خاك و نیشتیمانی عەرەبی دەكردەوە لەگەڵ ئیسلامی بوون، ئەم دوو خاڵەش بووە هۆی ئەوەی هەڵوێست و وتەكانی شرۆڤەو لێكدانەوەی تری بۆ بكرێت. باس لەوە دەكرێت لە كاتی سەرۆكایەتیەكەیدا گوێی بە هەندێك ڕێوەڕەسمی سەرۆكایەتی نەداوەو خۆی چووەتە بازاڕەكان و بەدەستی خۆی شتی بۆ خانەوادەكەی كڕیوە، لە هەمان كاتیشدا لەبەر ئەوەی توانای وتاربێژیی بەهێز بوو زیاد لە پێویست درێژەی بەقسەكانی داوەو كەوتۆت هەڵەوە، وەك هەندێك لە سەرچاوەكان باسی دەكەن ویستویەتی شوێنپێی عەبدولناصر و حەبیب بۆرقێبە و شوكری قوەتلی و ئەحمەد بین بیلا هەڵبگرێت. چوون ئەو لەژێر كاریگەری یەكێتی عەرەبەكاندا بوو. هەندێك لەسەرچاوەكان باس لەوە دەكەن وتارە سەرپێی و پڕلە سۆزەكانی وای كردبوو لە نەیارەكانی بە نابەرپرسیارو قسەفڕكدەر باسی بكەن و پێیان وابێت كاتێك قسە دەكات (دوا و بەر)ی خۆ نازانێت و بیری دەچێتەوە كە كێیە؟
كەسایەتی عەبدولسەلام بۆچوونەكانی خەڵكی كردبووە دووبەش: ئەوانەی كە خولیای نەتەوەی عەرەبی و یەكبوونی وڵاتە عەرەبیەكانیان مەبەست بوولەگەڵ بۆچوونێكی ئاینی و نزیك لە بیروباوەڕی عەرەبانە، عەبدولسەلامیان بە كەسایەتیەكی بەهێزو كاریگەر ناوبردووەو بە رێكخەرەوەی عێراق ناویان بردووە بە تایبەتی بۆچوونی لە بارەی كوردو نزیك بوونەوە لە شێعەكان.
هەرچی بەرەی دووەمە كە بریتین لەوانەی كە دژی بوون و بە ناووناتۆرەی سەیرەوە قسەیان لەبارەوە كردووە.
جەلال تاڵەبانی لە دیداری تەمەن (لاپەڕە 129) باس لە كەسایەتی عەبدولسەلام دەكات و دەڵێت: هەڵەی گەورەی بەعسیەكان بوو كە دەیانویست بە زۆری زۆرداریی، بەبێ ئەوەی رەئی گەلی عێراق وەربگرن، بێئەوەی ڕێگەی ئەوە بدەن كە ئەبێ هەڵبژاردنێكی ئازادبكرێت و پەرلەمان دابنرێت و ژیانی دیموكراسۆ لە عێراق دابمەزرێت، ئەیانویست یەكسەر وەحدەیەكی فەوری بەسەر عێراقدا بسەپێنن، پاشان هەڵەیەكی دیكەین ئەوەبوو دەستیان گرتبوو بە كورسیەكەی عەبدولسەلام عارفەوەو لە خۆپیشاندانەكاندا دەیانگوت بژی (جمال العراق، عەبدولسەلام عارف)، ئەیانویست ئەو پیاوە كەم عەقڵ، گێل، سەركەش، دیكتاتۆر و كۆنەپەرستە بكەن بە ڕەمزی خۆیان و ڕەمزی جوڵانەوەیی عەرەب لە عێراقدا..
هەرچەندە عەبدولسەلام پەیوەندی باشی هەبووە لەگەڵ كەسایەتیە كوردەكان بەتایبەت لەگەڵ سوپا سالاری ئەوكات (فەریق نورەدین مەحموود) كە لە ساڵی 1955 دا بووە سەرۆك وەزیرانی عێراق و هەر ئەویش پشتیوانی لێكرد تا ببێتە ئەندامی سەرۆكایەتی سوپای عێراق، هەروەها لەگەڵ كەسایەتی ناوداری كورد (فوئاد عارف) هەبووە كە یاوەری مەلیك غازی یەكەم بووە، هەر لە ڕوانگەی ئەو دۆستایەتیەی لەگەڵ كوردەكان هەیبووە لە ساڵی 1964 دا هەموو هێرشەكانی سەر كوردستانی ڕاگرتووە، پاشان لە مانگی شوباتی 1964 لەگەڵ بارزانی باوكدا ڕێكەوتنێكی كردووە.
هەرچەندە لەسەردەمی عەبدولسەلام عارفدا كاری زۆر كراوە بۆ پێشكەوتن و بەرەو پێشەوە چوونی هەموو لایەنەكان، بەڵام نەیارو ناحەزەكانی عەبدولسلام هێندە زۆر بوون كە پلانیان داڕشت.
عەبدولسەلام عارف لە 13ی نیسانی 1966 لە ئەنجامی كەوتنە خوارەوەی فرۆكە تایبەتیەكەی لە ناوچەی (القرنە)ی دوای گەرانەوەی لە سەردانیكردنی پارێزگای بەسرەی باشوری عێراق گیانی لەدەستدا، ئەمەش پاش رۆژێكی تەواو لە میوانداری ئەو شارەداو هۆشداری پێدانی تیمەكەی لە مەترسی گەڕانەوەی بەشەو. هەندێك لە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن عەبدولسەلام بۆ هەندێك كێشەی ئیداری و خزمەتگوزاری و ئەمنی چووبوە پارێزگای بەسرە، بەتایبەتی كێشەی ئەو هاوڵاتییە ئێرانیانەی بە نافەرمی هاتبوونە ناو بەسرەوە.
لێكۆلێنەوەكان لەو كاتەدا ئاشكرایان كردوە رووداوەكە بەهۆی گەردەلوولی لمیەوە بوە، بەڵام ئەو تیمەی كە كۆمپانیای روسی دروستكەری فرۆكەكەی سەرۆك، دووپاتیانكردەوە هیچ كێشەیەكی هونەری نەبوەو تا ئێستاش بە ناڕوونی ماوەتەوە، ئاخۆ سوتانی كۆپتەرێكی سەرۆكایەتی بە ئاسمانەوە دەستكیسەی لایەنێكی دیاریكراوە، یان هەڵەو كەموكورتیەكی هونەرییەو هیچی تر؟
نەهامەتی و نەگبەتی تەنها بەرۆكی عەبدولسەلام عارفی نەگرتبوویەوە لەكاتی فەرمانڕەوایەتیەكەیدا، بەڵكو ببوە مایەی كێشە بۆ نەوەكانیشی، ئەوەتا لە ساڵی 2004 دا (سەنا)ی كچی و هاوسەرەكەی و منداڵەكانی تیرۆر دەكرێن و لە دوای مردنەكەشی هەر یەكەی بەشێوەیەك باسی دەكەن، هەیانە پشتگیری لە سادەیی و ساكاریی ئەو سەرۆكە دەكەن و هەشە بە نەزان و نەفامی سیاسی باسی دەكات. لەكەڵ سوتانی فڕۆكەكەی سەرۆكدا ژمارەیەك بەرپرسی گەورە هەبوون لەوانەش: لیواعەبدولەتیف دەڕاجی وەزیری ناوخۆ، عەمید عەبدولهادی حافز بریكاری وەزیری پیشەسازیی، محمد نەدا حیانی پارێزگاری بەسرە، مستەفا عەبدوڵا تەها وەزیری پیشەسازیی، عەمید زاهید محمد صاڵح ، عەمید جیهاد ئەحمەد فەخری، رائید عەبدوڵا مەجید، نەقیبی فڕۆكەوان محمد نوری، نائیب زابت محمد عبدالكریم.
پاشان براگەورەكەی عبد الرحمن عارف دەسەڵاتی گرتە دەست بۆ تەواو كردنی سەردەمێكی تر لە فەرمانڕەوایی عێراق، دەسەڵاتی دوو برای ئەفسەر كەلە دوای یەكتریی چوونە ژیانی سیاسیەوەو هەردوكیشیان بە جل و بەرگی سەرۆكایەتیەوە تیایدا دەرچوون.