02:40 - 10/08/2019
تاڵەبانی: واماندەزانی ئەوەی لە سۆڤیەتەوە دیت دەقی قورئانە
یەكیك لەو وڵاتە دەستڕۆشتوانەی كەلە كوردستانداو هەمیشە كاریگەریی هەبووەو لەزۆرینەی گۆڕانكارییەكاندا ڕاستەوخۆ ڕۆڵی هەبووە لە دانان و لابردنی دەسەڵاتدارو سیستەمەكاندا، یەكێتی سۆڤیەتی جاران و ڕوسیای ئەمڕۆ بووە، ڕوسیا بەردەوام هەژمونەكانی خۆی( تا ئەو شوێنەی توانیبێتی) سەلماندووەو بەرنامەیان هەبووە بۆ هەموو گۆڕانكارییەكان، سۆڤیەت لە ڕێگەی نوێنەرەكانیان، یان ئەو كەسانەی داینابوون بۆ دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ لایەنەكان دەیانڕوانییە دۆسیەكان و لەو رێگەیەشەوە ڕێنمایی یان بەرنامەكانی خۆیان دەناردو هەندێكجاریش لەناوخۆی ئەو وڵاتانەوە بوونەتە دەمڕاستی (نانەسكێ) و دواجاریش هەر لەلایەن ئەوانەوە كڵاویان كراوەتە سەرو وەك كوردەواریی دەڵێت (سمێڵیان تاشیون و ئاوێنەكەیان داوە بە دەستیانەوە).
یەكێتی سۆڤیەتی جاران ، بە فەرمی ناوی یەکێتی کۆمارە سۆشیالیستەکانی سۆڤیەت و دەوڵەتێکی سۆشیالیستی زلھێز بوو لە ئۆڕاسیا، کە لە 17ی ئۆکتۆبەر ساڵی 1917 بە بە بڕیارو پلانێکی نەخشە بۆداڕێژراوی پێشوەختی ڤلادیمیر لێنین دامەزرا تاکوو 25ی کانوونی یەکەمی 1991 ھەڵوەشا و کۆتایی بە حکوومەتی کۆمۆنیستی ھات. یەکێتی سۆڤیەت دەوڵەتێکی تاک حیزبی بوو لەلایەن حیزبی کۆمۆنیستەوە حوکم دەکرا لە دامەزراندیەوە ھەتا ھەڵوەشانی لە کۆتاییەکانی 1991 و ڕێگە بە هیچ حیزبێكی دیكە نەدەدرا دابمەزرێت یان كارو چالاكی ئەنجام بدات.
لە ساڵی 1991 کە ئەوکات یەکێتیی سۆڤییەت گەورەترین ڕووبەری هەبووە لەمێژووی وڵاتەکە ئەوا ئەوکات ڕووبەرەکەی زۆرتر بووە لە 22 ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشە کە گەورترین وڵاتی ئەوکات بووە لەڕووی ڕووبەرەوە وە شەشەمین وڵاتیش بووە لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە ، سۆڤیەت لە چەند کۆمارێك پێکھاتبوو کەلەدوای 1991 زۆرینەیان لەم یەک دەوڵەتییە جیابوونەوەو سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند. (ڕووسیا، بیلاڕووس، ئۆکرانیا، مۆلدۆڤا، گورجستان، ئەرمەنستان، ئازەربایجان، کازاخستان، ئوزبەکستان، تورکمانستان، قرغیزستان، تاجیکستان، ئەستۆنیا، لیتوانیا، لاتڤیا).
لەو سەردەمانەدا(یەكێتی سۆڤیەت و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا) جیهانیان دابەشی دوو جەمسەر كردبوو، ئەم دوو زلهێز هەریەكەیان ترسی لەوی تر هەبوو، بۆیە بە بێ ئەوەی بچنە جەنگێكی گەرم و ماڵوێرانكەرەوە كە هیچیان باوەڕیان پێی نەبوو، جۆرە جەنگێكی دیكەیان بەڕێوە برد كە پێی دەگوترا جەنگی سارد، هەرچەندە زۆربەی وڵاتانی جیھان ھەوڵیان دا خۆیان بەدوور بگرن لەم دەرگیریە بەڵان بۆ ھیچ وڵاتێک نەلوا کە بەتەواوی خۆی لە کاریگەریەکانی جەنگی سارد بپارێزێت.
جەنگی سارد ھۆکاری زۆری ھەبوو بەڵام ئەگەر وا بڕیار بێت کە تەنھا یەکێکیان ھەڵبژیرین، دەتوانین بڵێن ھۆکارەکەی «ترس» بوو. ڕوسیا لە ئەمریکا دەترسا و ئەمریکاش لە ڕوسیا دەترسا. ڕەوشی بەڕێوەبردنی وڵاتی ڕوسیە جیاواز بوو دەگەڵ ئەمریکا و ھەر کام لەوان دەترسان کە ئەوی دی شێوازی ژیان لە وڵاتەکەی لەناوبەرێت. ھەر کام لەوان باوەڕ و فیكری جیاوازیان ھەبوو لەمەڕ پێشکەوتنەکانی داھاتوی جیھان.
ڕێبەرانی ڕوسیا کومونیست بوون، ڕێبەرانی ئەمریکا خۆشیان لە کومونیستی نەدەھات. ھەوەڵ ئەوەی ئەوان پێیان وا نەبوو کە ئەم سیستەمە شتێکی بە سوود بێت لەبەرئەوەی بە بڕوای ئەوان لە سیستەمی سەرمایەداری (یان کێبڕکی کردن لە سەرمایەداری) خۆیان، خەڵکەی خۆشگوزەرانترن.
دووھەم ئەوەی ئەوان وا بیریان دەکردەوە کە کومونیزم واتـە لەدەستدانی ئازادی؛ ئەوان وڵاتە کومونیستەکانیان وەکوو گرتووخانەی گەورە دەبینی کە پۆلیس فەرمانڕەوای بەسەر خەڵکەوە دەکات. ھەروەھا پێیان وابوو کە یەکێتی سۆڤیەت بەم پشتیوانی وستایش کردنەی بۆ شۆڕشەکان دەیھەوێ ھەموو وڵاتەکان قوت بدات. ئەمریکیەکان ھەوڵ و تەقەلای زۆریان دا بۆ ئەوەی ڕێگر بن لەوەی وڵاتانی دیکە ببنە سیستەمی کۆمونیستی. ھەم ڕوسیە و ھەم ئەمریکاش زلھێزانێک بوون کە چەکی پێشکەوتوو و مەترسیداریان ھەبوو؛ لەبەرئەوە ھەردولایان ترسیان لە ھێرشی لایەکەی دیکە ھەبوو..
لەبەر ئەوە هەردوو زلهێزەكە لە هەوڵی تۆكمەكردنی دەسەڵاتی خۆیاندا بوون و تا بیانتوانیایە هەژموونی خۆیان دەسەلماند، هەریەكەیان بە شێوازی خۆی، سۆڤیەت زۆر باوەڕیان بە كودەتای سەربازی و هەڵگەڕانەوەو شۆڕش هەبوو، هەربۆیە لەو بوارەدا دەبینین زۆرینەی ئەو وڵاتانەی سۆڤیەت هەژموونی هەبووە بەسەریەوە تا ئێستەش بیر لەو شێوازی گۆڕینەی حوكمڕانی دەكەنەوەو پێیان وایە بژاردەیەكی باش و گونجاوە، بە پێچەوانەشەوە ئەوانەی شوێنكەوتەی ئەمەریكیەكان بوون پێیان وایە هەڵبژاردن و قرە حیزبی و هەندێكجاریش دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی و دۆسیە ئابوریەكان باشترین ڕێگەیە بۆ گۆڕانكاریی.
ئەمە ئەجێندای هەردوو زلهێزی ئەو سەردەمە بوون، هەربۆیە لەم توێژینەوەیەدا با بەكورتیش بێت دەچینەوە سەر بابەتێك كە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە مێژووی خەباتی نەتەوەكەمانەوە هەیە، بەتایبەتی لە دوو بەشی سەرەكی دا كە بریتیین لە رۆژهەڵات و باشووری كوردستان.
یەكێك لەو كەسانەی كە لە پەنجاكانی سەدەی ڕابوردوودا نوێنەری سۆڤیەت بووە بۆ تێگەیشتن و هەڵوێست وەرگرتن لە شۆڕشی كورد پرۆفیسۆرێك بووە بەناوی (ڤێلچێفسكی) گوایە شارەزای بواری مەسەلەی كوردی بووەو لەو بوارەشدا شارەزایی باشی هەبووە، پرسیار ئەوەیە : ئەگەر ئەو كەسایەتییە ئەوەندە شارەزای كێشەی كورد بووە، بۆچی بەردەوام باڵانسی ڕووسەكان لەناوچەكەدا ڕووی لە هەورازبووەو كارەكانیان وەك پێویست بەڕێوە نەچووەو كۆتاییەكانی بە خراپ شكاوەتەوە، مام جەلال لە كتێبی دیداری تەمەندا قسەو باسی لەبارەی ئەو كەسایەتییەوە كردووەو پێی وایە ئەو كەسایەتیە نەك هەر نەیتوانیوە بەباشی لەكۆمەڵگەی كوردی تێبگات بەڵكو روسەكانیشی خستۆتە هەڵەوە، لەبەر ئەوەی بۆچوونی هەڵەی لەبارەی كوردو چارەسەرەكانی كێشەكەیەوە هەبووە، كە دیارترینیان ئەوەیە كۆمەڵگەی كوردی بە (كۆمەڵگەی عەشایەریی)تێگەیشتووەو هەموو بەڵگەكەشی ئەوەبووە كە سیستەمی دەرەبەگایەتی بەڕێوەی دەبات، بۆ چارەسەری ئەو دۆخەش ئەوەیە پێشنیاری كردووە كە لەڕێگەی عەشایەری ترەوە عەشایەرەكان ڕابكێشن و بەو شێوەیە بەكاریان بهێنن كەخۆیان دەیانەوێت و گۆڕانكاریی لە كۆمەڵگەی كوردستان و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا بكەن. لە هەمان كاتدا كە ئازەرییەكان هەنگاوێك زیاتر لە كورد لە سۆڤیەتیەكانەوە نزیكتر بوون، كەچی ئەوانیش ڕای شۆڤێنییان هەبووە لەبارەی كوردەكانەوەو زۆر باكیان نەبووە بە شۆڕشی كوردی، یەكێك لەوانەی كە ڕۆڵی خراپی هەبوو (جەعفەر بافرۆڤ)بووە ، لە بری ئەوەی هاوكاریی شۆڕشی كورد بكەن هەموو هەوڵێكیان دەدا بۆ تێكدانی كۆمەڵەی (ژ.ك)... تاڵەبانی لەو بارەیەوە بۆچوونی ڕوونی خۆی خستۆتە ڕوو هەربۆیە لە لاپەڕەی (68) دیداری تەمەن دا دەڵیت: بە بۆچوونی من یەكەم هەڵەی سۆڤیەت دەربارەی بزووتنەوەی كورد لەوێوە دەستپێدەكات كە هاتن (ژ.ك)یان تێكدا و حیزبی دیموكراتی كوردستانیان دروستكرد.
بەكارهێنانی دەستەواژەی (دروستكرد) لێرەدا هەرچۆنیك بێت كە تاڵەبانی بۆ (حیزبی دیموكرات)ی بەكارهێناوە كاری ئەم ڕاپۆرتە نیە ڕوونی بكاتەوە، هەر بۆیە لە كاتێكی دیكەدا دەچینەوە سەر ئەو بابەتە، تاڵەبانی لەدوای خستنەڕووی ئەو زانیارییەی كە سۆڤیەت كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان (ژ.ك)ی هەڵوەشاندووەتەوە، دەڵێت: (دانانی حیزبی دیموكرات زۆر باش بوو) بەڵام ئەو هەڵەكە لەوەدا دەبینێتەوە كە( نەدەبوو كۆمەڵەكە هەڵبوەشێتەوە بەڵكو ئەبوایە بكرایە بە حیزبی دیموكرات، واتە بەشێوەیەكی ئاسایی (ژ.ك) خۆی ناوەكەی خۆی بگۆڕایە و بەرنامەی دابنایە و هەڵبژاردنی خۆی بكردایەو سەركردایەتیەكی بۆخۆی هەڵبژاردایە، بەڵام ئەوان وایان نەكرد، هاتن قازی محەمەدیان هێناو گوتیان بڕۆ حیزبی دیموكراتی كوردستان دانێ و بەرنامەی بۆ دانێ)...
كۆمەڵەی (ژ.ك) كە كورتكراوەی (ژیانەوەی كوردستان)بوو، كە لە 16 ئابی 1942 لە مەهاباد وەك ڕێكخراوێكی سیاسی خۆی ڕاگەیاندووە، ئەو ڕێكخراوە زۆربەی ڕۆشنبیرانی كوردستانی رۆژهەڵاتی لەخۆی كۆكردبوویەوە و بەشداربوون لە دروستكردنیدا، لەوانەش: عەبدولڕەحمانی زەبیحی كەڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە دروستكردنیدا، ئەم ڕیكخراوە بەئاشكرا دژی دەرەبەگایەتی بوو، لە زۆربەی شارو گوندەكان ئەندام و لایەنگری هەبوون، بەڵام زۆرتر خەڵكی رۆشنبیرو بڕوانامەدارەكان شوێنی دەكەوتن، دامەزرێنەرانی ئەم ڕێكخراوە بریتی بوون لە ( حوسەینی فرووھەر، عەبدولڕەحمان زەبیحی، عەبدولڕەحمان ئیمامی، عەبدولقادر مودەریسی، نەجمەدین تەوحیدی، محەمەد نانەوازادە، عەلی مەحموودی، محەمەد ئەسحابی، عەبدولڕەحمان کیانی، سدیق حەیدەری، قاسم قادری). کۆمەڵەی ژ-ک یان پێکھێنا کە ئامانجەکەی ڕزگاری نەتەوەی کورد بوو.
کۆمەڵە ڕیكخراوێکی نھێنی بوو ھەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە کوردانی باشوور تێیدا بەشدار بوون و نوێنەری باشوریەكان كە سێك بووە بەناوی «میرحاج ئەحمەد» لە لایەن حیزبی ھیواوە لە یەکەم کۆبوونەوەی کۆمەڵەی ژ-ک ئامادە بووە، ئیبراهیم ئەحمەد و ئیسماعیل حەقی شاوەیس و فایەق بێكەس رۆڵی سەركردایەتیان تێدا دیوە، هەربۆیە لە شارەكانی (سلێمانی – كەركووك و كفری) لقیان كردوەتەوە.
لە مانگی ئایاری ساڵی 1943دا، کۆبوونەوەیەکی گشتی كرا كە وەک کۆنگرەی کۆمەڵە دادەنرا. لەم کۆنگرەیەدا کە لە شاخی (خوداپەرەست) بەئەنجام گەیشت، نزیکەی سەد کەسێك بەشداربوون، بڕیار درا کە کۆمەڵە بیروڕای خۆی لە گۆڤارێکدا بڵاو بکاتەوە. لەبەر ئەوەی کۆمەڵە ئەگەرچی رێکخراوێکی ناسیۆنالیستی و نیشتمانپەروەر بوو و دەبوا لەگەل توێژەکانی خەڵکی بێت، بەڵام لەبەر نھێنی بوونی، کەمتر بەئامانجەكانی دەگەشت. ئەوە بوو کە دەست کرا بەبڵاوکردنەوەی گۆڤاری(نیشتمان) لە ماوەی چەن ساڵدا، بەبڵاو بوونەوەی بیروڕاکانی کۆمەڵە لەناو چین وتوێژەکانی جەماوەری خەڵکی کوردستان، زانیاریی سەبارەت بە بار و دۆخ پێشکەوت و( ژ-ک ) تا ڕادەیەک بوو بە ھێزێکی سیاسی و ھیوا بە داھاتوو بەھێزبوو. لەو بار و دۆخە گرینگەدا كە دونیا گۆڕانكاریی بەسەردا هاتبوو، کۆمەڵەی (ژ.ك) نەیدەتوانی چالاکییەکان بەڕێکوپێکی بەرەو پێش ببات، بۆیە دۆخەكە پێویستی بەڕێکخراوێ نوێ و یەکگرتوو خاوەن پیلان هەبوو، دامەزرێنەران و بەڕێوبەرانی کۆمەڵە لەوە ئاگادار بوون، بۆیە ھەوڵێکی نوێیان دا بۆ بنیاتنانی حیزبێکی نوێ، رۆژی 16 ی ئابی 1945 حیزبی دێموکراتی کوردستان ﻟﻪ ﺷﺎری ﻣﻪھﺎﺑﺎد، ﻟﻪﺳﻪر ﺑﻨﺎغەی کۆمەڵەی ژ. ک داﻣﻪزراﻧﯽ خۆی ڕاگەیاند و لە 23 ی ﺋﯚﮐﺘﯚﺑەﺮی 1945 بێکھێنانی ﮐﯚﻧﮕﺮەی ﯾﻪﮐﻪﻣﯽ حیزبی دێموکراتی کوردستان ﺑـﻪ ﺑﻪﺷـﺪاری ﻧﻮێنەراﻧﯽ زۆرﺑـﻪی ﻧﺎوﭼـﻪﮐﺎﻧﯽ ﮐﻮردﺳـﺘﺎن ﻟـﻪ ﺷـﺎری ﻣـﻪھﺎﺑﺎد.) پێشەوا قازی ﻣﺤﻪﻣﻤﻪد پێشەوای ﺣﯿﺰب دیاریكرد. ئەگەرچی ئەو حیزبە نوێیە لە ئەزموونەکانی کۆمەڵە سوودی وەر دەگرتبوو، بەڵام لە بەرنامەو پلان و چالاکییەکانیاندا بە تەواوی جیاواز بوون.
دەستێوەردانی سۆڤیەت لە كوردستان لە ڕوانگەی ئەو ڕاپۆرتانەوە بووە كە لەلایەن پرۆفیسەرەكەیەوە دەستی دەكەوت و لەسەر هەمان بنەما پلانەكانی خۆی دادەڕشت، هەربۆیە بۆچوونی تاڵەبانی لەو بارەیەوە هیچ پاساوێك هەڵناگرێت ك دەڵێت: قازی محەمەد بە هاوكاریی و یارمەتی سۆڤیەت باڵی عەشایەری گەڕاندەوە بۆ ناو بزووتنەوەی كوردی لە ئێران، كە لە سەردەمی (ژ.ك)دا بێ هیزو لازواز مابوونەوە.
جگە لەو نوێنەرەی سۆڤیەت لەناوخۆی كوردستانیشەوە چەندین چاوی تر هەبوون كەڕێنمایی و بەرچاوڕوونییان دەدایە سۆڤیەت و ئەوانیش دواتر بڕیارو بۆچونەكانیان لەسەر دادەنا، بە پێی سەرچاوە ئاگادارەكان یەكێك لەو كەسانە كەڕۆڵی هەبووە (هەمزە عەبدوڵا)ی سكرتێری یەكەمی پارتی دیموكراتی كوردستان بووە، هەرچەندە ژیانی سیاسی ناوبراو بەچەندین هەورازو نشێودا ڕۆشتووە بەڵام دواجار بووەتە ناوێكی پرشنگدارو بە بێ ناوی هەمزە عەبدوڵا چەندین بازنەی ناو مێژووی خەباتی سیاسی باشوورو بگرە رۆژهەڵاتیش دیار نامێنێت، ئەو تا ئەو كاتەی كە بەفەرمانی بارزانی لە پارتی دەركراو دواتر چووە بەغداد و ئیتر بەشداریی لە بواری سیاسیدا نەكردەوە هەر بە باڵی چەپڕەوەكانی ناو پارتی بەناوبانگ بوون و وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن بە بێ ئاگاداری سۆڤیەتیەكان دەستی بەئاودا نەكردووەو سۆڤیەتی بە بابی كوردان ناوبردووە.
سدیق صاڵح لە بابەتێكدا كە بەناونیشانی (سەرپۆتێكی ژیاننامەی هەمزە عەبدوڵا) دا كە لە بنەڕەتدا چاوپێكەوتنێكی چەند كاتژمێرییەو پێكەوە لەگەڵ (عەبدولڕەقیب یوسف) لە گەڵ خودی هەمزە عەبدوڵادا ئەنجامدراوە دەنوسێت: هەمزە كوڕی عەبدوڵڵا عومەر كوردۆیەو بنەماڵەكەیان بە (كوردۆ)و (عاشوور) ناسراوەو لەخێڵی (شەرەفان)ی هۆزی (ئەرتووشی)یە. ساڵی 1915 لەگوندی (ڕاژان)ی ناوچەی مەرگەوەڕی كوردستانی خۆرهەڵات لەدایكبووە. دایكی ناوی (ئامینە)ی كچی شێخ سولەیمانی بەرزنجی-یە، لە سوپای عوسمانیدا باوكی ئەفسەری سوارەی حەمیدیە بووە، پاشان بووەتە ئەفسەری نیزامی لە سوپای عوسمانیداو سەروبەندی یەكەمین جەنگی جیهانی لەشەڕی ڕووسدا لە (مەرگەوەڕ) شەهید بووە.
هەمزە عەبدوڵا لە زاخۆ خوێندنی سەرەتایی خوێندوەو پاشان ئامادەیی لە موسڵ و دواجاریش ساڵی 1932 چووەتە كۆلێجی ماف (حقوق) لە بەغدا. لەوێ شاكیر فەتاح‌و مامۆستا برایم ئەحمەدی ناسیوەو بووەتە ئەندامێكی (كۆمەڵی لاوان) كە قوتابیانی كورد لە بەغدا پێكیانهێنابوو.
ساڵی 1934 پێوەندی بە (یوسف مەتتی)یەوە هەبووە كە لەگەڵ (زەكی خەیری‌و عاسم فلەیح)دا سێ قۆڵی شانەیەكی شیوعی-یان پێكهێناوەو بووە بە ئەندامێكی ئەو شانەیە كە دوو كرێكاری هێڵی ئاسن‌و بیناكاریشی تێدا بووە. بەڕاسپاردەی ئەوان چووەتە نێو كۆمەڵەی (الاصلاح الشعبی) كە 1934 دامەزراو (عەبدولفەتاح ئیبراهیم) بەرنامەداڕێژو (كامل چادرچی) سەرۆكی بووە. بەهۆی (عەبدولقادر ئیسماعیل)ی پارێزەرو بەرپرسی رۆژنامەی (الاهالی)یەوە بە ئەندامی كۆمەڵەكە قبووڵ كراوەو لە ڕێگەی ئەو ڕۆژنامەیەشەوە بیروڕاكانی خۆی خستوەتە ڕوو. ساڵی 1936 كۆلیجی مافی تەواو كردووەو بووە بەپارێزەرو گەڕاوەتەوە بۆ (زاخۆ)و هەردوو مانگێك پارێزەریی كردووە. لەوێ دوو كەسی مامۆستای (جەمال حسێن زاخۆیی)و (خالید بامەڕنی) ناوی رێكخستووەو هێناونیە نێو حزبی شیوعی عیراق (حشع).
هەمزە پەیوەندی بە شیوعیە كوردەكانی (كۆیە)وە هەبووە، لەوانە عەلی عەبدوڵڵا. ساڵی 1943 لەسەر داواو كۆمەكی ئەوان چووەتە مەهاباد. لەوێ (دڵشادی رەسوڵی)و (سدیق حەیدەریی) دیون كە دوو سەركردەی كۆمەڵەی (ژ.ك) بوون.
10 رۆژێك لەلای (سەعیدی باغەوان) ماوەتەوە. قازی محەمەدی دیوەو نامەیەكی داوەتێ بۆ قونسڵی ڕووس لە (ورمێ). لەگەڵ سەعیددا چوونەتە (شنۆ)و سەید عەبدوڵڵای گەیلانی-یان لەتەكدا هاتووە بۆ ورمێ‌و قونسڵیان دیوەو داوای یارمەتییان لێكردووە بۆ كوردستانی باشوور. بەڵام بێ سوود بووەو هیچیان بۆ نەكراوە. گەڕاونەتەوە بۆ كەركوك. راپۆرتێكی درێژی لەبارەی سەفەرەكەیەوە داوەتە ئەو برادەرانەی كۆیە.
سدیق صاڵح دەنوسێت: حوزەیرانی 1944یش دیسان بەداوای ئەوان چووەتەوە مەهاباد. لەوێ میرحاج‌و مستەفا خۆشناوی دیون. ئەو سەروبەندە بیری لەوە كردووەتەوە رێكخراوێكی سیاسیی تایبەت بۆ رێبەریی بزووتنەوەی رزگاریی نیشتمانیی كورد لە كوردستانی باشوور پێك بهێنێ. دواجار بەرنامەیەكی نەتەوەیی پێشكەوتووی لەبەر رۆشنایی پێڕەو و پرۆگرامی كۆمەڵەی (الاصلاح الشعبی)دا داڕشتووەو خستوویەتیە بەرچاوی ئەو جووتە هاوڕێیەی‌و پەسندیان كردووە. كانوونی یەكەمی ئەو ساڵە هەرسێ پێكەوە چوونەتە (ورمێ)و چاویان بە پرۆفیسۆر (ڤیلچیڤسكی)ی نوێنەری شەخسیی (ستالین) بۆ كاروباری سیاسیی ئازربایجان‌و كوردستانی خۆرهەڵات كەوتووە. پرۆژەی بەرنامەی ئەو حزبە پێشنیاركراوەی پێشكەش كردووەو پێی پەسندبووەو بەڕاسپاردەی ئەو نامەیەكی بۆ ستالین نووسیوەو داوای یارمەتی بۆ كوردستانی باشوور لێكردووە. ئەویش رەوانەی كردووە بۆ (مۆسكۆ). پاش دیتنی ژەنەڕاڵ (لووبۆف)ی سەرۆكی دەستەی ئەركانی جەنگی سۆڤێتی‌و ژەنەڕاڵ (ئەتەكشیۆف)ی خەڵكی ئازربایجانی سۆڤێتی لە تەورێز، هەرسێكیان چوونەتە (شنۆ).
هەر لەدرێژەی ئەو بابەتەدا كە چاوپێكەوتنی تایبەتی هەمزە عەبدوڵایە هاتووە: ئەو ماوەیە 20 كاغەزی ئیمزاكراوی مەلا مستەفای بارزانی-یان بۆ هاتووە تا ئەمان ببنە نوێنەری ئەو و بەناوی شۆڕشی بارزانەوە پەیوەندی بە بەرپرسانی سۆڤێتیەوە بكەن.
لە تشرینی یەكەمی 1945 بارزانیەكان هێنراونە (مەهاباد)و چەكداركراون‌و پلەی عەسكەری بۆ سەركردەو ئەفسەرەكانیان دیاریكراوە، (مەلا مستەفاو میرحاج) داوایان لە هەمزە عەبدوڵا كردووە پلەی ئەفسەریی وەربگرێت، قبووڵی نەكردووە هەتا قازی محەمەدیش داوای لێكردووە وەزیفەیەكی حكوومەتی لە كۆماری مەهاباددا وەربگرێ، نەیكردووە. لیژنەیەكی دروستكردووە تا حیزبێك بۆ باشووری كوردستان دروست بكات، لیژنەكە سێ جار كۆبووەتەوەو لەپرۆژەی دامەزراندنی ئەو حزبە دوواوەو كە هەمزە یەكەم كەس بووە بیرۆكەیەكی خستۆتەڕو و بەرنامەی بۆ داناوەو كاری بۆ كردووە. هەمزە هەر لە كەڵكەڵەی دروستكردنی حیزبێكدا بووە كوردستانی باشوورو خەریكی دامەزراندنی ئەو حزبە بێ كە خۆی ناوی (پارتی دیمكراتی كورد- عیراق)ی لێ ناوە. مەلا مستەفا بە تكای ئەو قایل بووە ببێتە سەرۆكی پارتی‌و بەیاننامەیەكی بۆ خەڵكی كورد لە عیراق نووسیوە بێنە نێو پارتی. هەمزەیش بەیاننامەی راگەیاندنی دامەزراندنی پارتیی بە عەرەبی نووسیوەو شەهید محەمەد قودسی كردوویە بە كوردی. هەردوو بەیاننامەكە لە (چاپخانەی كوردستان) لە مەهاباد چاپكراون. هەمزە هەردوو بەیاننامەكەی لەگەڵ خۆدا هێناوەتەوە، پێش سازدرانی كۆنگرەی دامەزراندنی پارتی بڵاوكراونەوە.
هەمزە 12ی ئابی 1946 لەگەڵ( برایم ئەحمەد)و (تەها محێدین مەعروف )دا چووەتە بەغدا ، ئیبراهیم ئەحمەد كەسێكی دیارەو هەرچی تەها محێدین مەعروفیشە وەك لە سایتی (كوردپیدیا)دا هاتووە: ساڵی 1924 لە شاری سلێمانی لەدایکبووە، ناوبراو لەنێوان ساڵانی 1975- 2003 جێگری سەدام حسین بووە و پێشتریش ئەندامی مەجلیسی قیادەی سەورە بووە، لەرابردوودا فەرماندەیەکی باڵا بووە لە پارتی دیموکراتی کوردستاندا، لە 1975 و لەمیانەی دانوستانی شۆرشی کورد و بەعسدا بۆتە جێگری سەدام و پاش تێکچونی دانوستانیش پۆستەکەی خۆی بەجێ نەهێشتوە.و بوەتە ئەندامی حیزبی بەعس و متمانەی تەواوەتی ئەوانی وەرگرتووە، لە كارەكەی بەردەوام بووە تا لەساڵی 2003 دا لەلایەن ئەمەریکاییەکانەوە دەستگیرکرا، بەڵام سەیر لەوەدا بوو ئەمەریكەیەكان ڕایانگەیاند: لەبەرئەوەی هیچی لەسەرنەبوو ئازادکراوە، دواتر لەشارۆچکەی دوکان لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان – زۆنی سەوز- خانویەکی بۆ تەرخانکرا لەگەڵ چەند پاسەوان و بەردەستێک و ساڵی 2008 لەهەلومەرجێکی تەمومژاویدا دیارنەما .لەتەمەنی 80 ساڵی و لەیەکێک لەنەخۆشخانەکانی عەممانی پایتەختی ئوردن لە مانگی 8ی 2009 کۆچی دواییکرد و هۆکاری مردنەکەشی نەخۆشی شێرپەنجە بووە. تەرمی تەها محێدین لە ئەردەنەوە گوازراوەتەوە بۆ شاری هەولێر بۆ ئەوەی لەوێ بەخاک بسپێردرێت ).
مەبەست لەو سەردانە سێ كەسییە ئەوە بووە، رەشید باجەڵان بەڕاسپێری، خانووی (سەعید فەهیم)ی لای (قهوە شكر)ی نزیك بە (حەیدەرخانە)ی بۆ ماوەی هەفتەیەك بۆ سازدانی كۆنگرەی دامەزراندنی پارتی بەكرێ گرتووە. 28 نێردراوی پاشماوەی (رزگاری)و (شۆڕش)و (هیوا) بەشداربوون. كۆنگرە هەریەك رۆژی خایاندووەو مشتومڕێكی ئەوتۆی تێدا لەسەر پێڕەو و بەرنامەی پارتی نەكراوە. دواجار هەمزە بە سكرتێری پارتی هەڵبژێردراوەو لە بەغدا ماوەتەوەو خەریكی كاری رێكخستن‌و بڵاوكردنەوە بووەو یەكەم ژمارەی رۆژنامەی (رزگاری)ی ئۆرگانی حزبی لە ئەیلولی 1946دا دەركردووە. هەمزە ساڵی 1947 (نەعیمە خان)ی خوشكی برایم ئەحمەدی هێناوە ، سەرباری هەموو گوشارێك، وازی لە سیاسەت هێناوەو لە ماڵی خۆی دانیشتووە. و لەو میانەیەشدا هەمزە عەبدوڵا كە لەناو پارتیدا بووەتە قوربانی بیری چەپ، لە یەككاتدا هەریەكە لەبرایم ئەحمەدو مەلا مستەفاش نەیاری بوون، لەو دواییانەشدا كە لە مەهاباد رەتی وەرگرتنی بەرپرسیارێتی كردوە لە كۆماری كوردستاندا و هەر خەریكی دروستكردنی حیزبێك بوو بۆ باشووری كوردستان، قازی محەمەدیش لێی نیگەران بوە، رەنگە ئەوە هۆكاری سەرەكی بووبێت بۆ ئەوەی بەئاسانی لەبەرانبەر نەیارەكانیدا شكست بێنێت‌و لەدامەزرێنەری پارتییەوە ببێتە ئەوكەسەی كە حیزبەكەی لێحەرام بكرێت و چەند جارێك دەربكرێت و بهێنرێتەوە.
ئیتر خەبات و كۆششی هەمزە دەوەستێت و وەك هەر هاوڵاتیەكی ئاسایی ژیان دەباتە سەر تا لەبەرەبەیانی 13ی كانوونی یەكەمی 1998دا كۆچی دوایی دەكات و لەسەر وەسیەتی خۆی لە سلیمانی بەخاك دەسپێردرێت، گەرچی هەمزە عەبدوڵا كەسایەتیەكی دیارو بەرچاوی ناو پارتی دیموكراتی كوردستان بوو بەڵام هەموو جار چەبوونی خراوەتە پاڵ و لەو پێناوەشدا زیانی گەروەی بەركەوتووە.
بەهادین نوری باس لەوە دەكات كە پەنا بردنی برایم ئەحمەدو چەند سەركردەیەكی تر بۆ لای بارزانی، بەمەبەستی دوورخستنەوەی هەمزە عەبدوڵا، بە ڕێكخستنی چالاكییەكی نیمچە كودەتاییەو ئاماژە بەوە دەكات كە مەلا مستەفا بە پاڵپشتیكردنی برایم ئەحمەدو هاوڕێكانی بۆ دوورخستنەوەی هەمزە عەبدوڵا، بنەما دیموكراسییەكانی لەناو حیزبدا لەكەدارو پێشێلكردووە. لە هەمان كاتدا تاڵەبانی لە دیداری تەمەندا بەوردی باسی هەمز عەبدوڵا دەكات و دەڵێت: لە كوردستانی عێراقدا هەمزە عەبدوڵا كە بە فیكر شیوعی بوو، زۆرتر لەژێر كاریگەریی سۆڤیەتدا بوو، وای بیردەكردەوە هەرچی سۆڤیەت بیڵێت پیرۆزە، هەتا بەرنامەی (پارتی) كە خۆمان دامان نابوو، دەیگوت پێویستە سۆڤیەتیەكان بیبینن، ئەوەبوو (مستەفا خۆشناو و میرحاجی) نارد بۆ تەورێز كە بەرنامەكە ببەن و نیشانی ڕوسەكانی بدەن، ئەوانیش بە هەوەسی خۆیان دەستكارییان كردبوو.
تاڵەبانی ڕاشكاوانە لە دیداری تەمەن دا دەڵێت: هەركاتێك ئێمە بمانویستایە شتێك لەو دەستكاریكردنەی ڕوسەكان بگۆڕین هەمزە دەهاتەوە بە گژماندا و ئەیگوت ئەو بەرنامەیە دەستی لێنادرێت و توڕە دوەبوو، لەو كاتەدا دەمانزانی بەرنامەكە هەندێ مەسەلەی تێدایە پێویستی بە دەستكاریی هەیە، باسی ئیصڵاحی زەراعی تێدا نەبوو، ئەمانگوت مەرج نیە سۆڤیەت بزانێت وەزعی ئێمە بە چی باش دەبێت، هەمزە زۆربەی كات بە سۆڤیەتی دەگوت (بابی كوردان) ... مام جەلال لە درێژەی باسەكەیدا دەڵێت: خراپیەكی تری ئێمە كلكایەتیمان بوو بۆ سۆڤیەت، وامان دەزانی هەرچی لەوێوە بێت وەك قورئان وایە، بەڵام دواجار ئەو بۆچوونەمان ڕاست كردەوە.
لە 26ی ئازاری 1947 بەھۆی فشاری ھێزە رۆژئاواییەکان بەتایبەتی ئەمریکا، یەكێتی سۆڤیه‌ت پەیمانی بە حکومەتی ئێرانی دا کە لە باکووری ئێران ئەکشێتەوە كە پێشتر ناوچەی ئازەربایجانی رۆژهەڵات –تەورێز-ی داگیركردبوو، لەوێش كۆماری ئازەربایجان دامەزرابوو. لە مانگی حوزەیران دا، ئێران دەستی گرتەوە لەسەر ئازربایجاندا. ئەمە بووە ھۆی دابڕانی کۆماری مەھاباد لە سۆڤیه‌ت و دواجار بووە ھۆی داڕمانی.
بەهۆی هاتنە پێشەوەی ئاڵوگۆڕی گەورە لەناوچەكەوە دابڕانی دەسەڵاتی سۆڤیەت لە كۆماری كوردستان پشتگیرییەکان بۆ قازی محەمەد لە کەمبوونەوەدا بوون، كاتێكیش خێڵە كوردیەكان ئەو دۆخەیان بینی كە لە سەرەتادا پشتگیرییان لێدەکرد پەیوەندی و هاوكارییەكانیان بچڕی و هەندێكیشیان كەوتنە ناردنی زانیاری و نوێكردنەوەی پشتیوانی بۆ سوپای ئێران. بەم شێویە بەرھەم‌و سەرچاوەی داراییان نەما‌و شێوازی ژیانیان بەھۆی دابڕانەکەوە بەرەو سەختی چوو. یارمەتی دارایی و سەربازی لە سۆڤێتەوە نەما‌و خێڵەکان هیچ ھۆکارێکیان بۆ پشتگیریکردنی قازی محەمەد نەئەبینییەوە. زۆرێک لە خێڵەکان قازی‌یان بەجێھێشت.
لە 5 ی کانوونی یەکەمی 1947 ، ئەنجومەنی شەڕ بە قازی محەمەدیان راگەیاند کە ڕێگە لەھەر پەلامارێکی سوپای ئێران دەگرن کە بکرێتە سەر ناوچەکەیان و بەتەواوی خۆیان فیدا دەكەن و ئەویش باوەڕی پێكردن. دوای تەنها 10 رۆژ لەو بەڵێنە لە 15ی کانوونی یەکەمدا، سوپای ئێران ھاتە ناوچەکە و دەستی بەسەر مەھاباد دا گرتەوە. لەگەڵ ھاتنیان، چاپخانەی کوردییان داخست، فێرکردنیان بە زمانی کوردی قەدەغە کرد، ھەر کتێبێکی کوردییان بدۆزیایەتەوە دەیانسوتاند. دواجار لە 31ی ئازاری 1947 قازی محەمەد و تەنها (دوو لە هاوڕێكانی) بە تۆمەتی خیانەت لە دەوڵەتی ئێران و چەند تاوانێكی دیكەی داتاشراو، لە چوار چرای مەھاباد لە سێدارە درا.
سایتی ویكیپیدیا دەنوسێت: (ئارچیبالد بولۆچ رۆزڤڵت- کوڕەزای سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، تیۆدۆر رۆزڤڵت) لە کتێبەکەیدا (کۆماری کوردیی مھاباد) دەڵێت کێشەی سەرەکی کۆماری کوردستان ئەوەبوو کە کوردەکان پێویستیان بە سۆڤێت بوو، تەنھا چانسیان، ھێزی سوپای سوور بوو. بەڵام ئەم پەیوەندییە نزیکەیان لەگەڵ ستالین و سۆڤیه‌ت وایکرد زوربەی ھێزە رۆژئاواییەکان پشتی ئێران بگرن. قازی محەمەد، ھەرچەندە نكۆڵیی لەو راستییە نەئەکرد کە لە رووی داراییەوە پشتیان بە سۆڤیه‌ت بەستووە، ئەوەی رەتئەکردەوە کە حیزبی دێموکراتی کوردستان پارتێکی کۆمۆنیستی بێت، رایگەیاند ئەوە درۆیەکە کە دەسەڵاتدارانی سوپای ئێران دروستیان کردووە، جگە لەوەی ئامانجەکانی خۆی بە زۆر جیاواز لەوانەی سۆڤیه‌ت لەقەڵەمدا. ھەروەھا، کۆمارەکە بەدەست چەند کێشەیەکی ناوخۆییەوە ئەیناڵاند. جیاوازییەکی گەورە لەنێوان خەڵکی شارو خێڵەکییەکاندا ھەبوو، و ھاوپەیمانێتییەکەیان بۆ مھاباد لە داڕماندا بوو. وەک چۆن پێشتریش رایگەیاندبوو، خێڵەکان و سەرۆکەکانیان تەنیا لەبەر ئەو ھاوکاریی دارایی و سەربازییانە پشتی قازی محەمەدیان ئەگرت کە لە یەکێتی سۆڤیه‌تەوە وەریدەگرت. ھەندێکی تر لە خێڵەکان دڵیان بە بارزانییەکان نەئەکرایەوە لەبەر ئەوەی نەیانئەویست سەرچاوە و داھاتەکانیان لەگەڵ بەش بکەن.لە رووی داراییەوە مھاباد نشوستی ھێنا ولە هەمان كاتیشدا ئەوە وەک مەحاڵ وابوو کە مھاباد لە رووی داراییەوە ھاوتابێتەوە لەگەڵ ئێراندا بەراورد بكرێت.
هەربۆیە پشت بەستن بە (بابی كوردان) تا ئەو كاتە جێگەی خۆی گرتبوو كە بەرژەوەندیەكانی خۆیان دەچوویە پێشێ و كوردوتەنانەت ئازەریەكانی ئازەربایجانیشیان بەكار هێنا، جیاوازییەكەش هەر ئەوەبوو سەرۆك كۆماری ئازەربایجان ڕایكردوو سەرۆك كۆمارەكەی كوردستانیش لە بری ڕاكردن چوونە ژێر پەتی سێدارەی هەڵبژارد.