12:50 - 08/08/2019
ده‌رگا دیبلۆماسییه‌كانی جیهان به‌ڕووی رۆژئاوا خراونه‌ته سه‌ر پشت
ئەگەر چی تا ئێستا هیچ دانوستانێكی جدی بۆ چارەسەری قەیرانی سوریا دەستپێنەكراوە، لەگەڵ ئەوەشدا دەنگی پشتگیری نێودەوڵەتی، بۆ بەشداریكردنی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە پڕۆسەی دانوستانی چارەسەری سیاسی و نووسینەوەی دەستوور لە هەڵكشان دایە.
لەگەڵ كۆتایی هاتنی شەڕ لە دژی رێكخراوی (داعش) لەناوچەی باغۆزدا، ئاماژەكانی پشتگیریكردنی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا لە رووی سیاسیەوە دەركەوتن، لە كاتێكدا ئەم بەڕێوەبەرایەتیە پێشتر تەنیا لە رووی سەربازیيەوە لەلایەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا پشتگیری لێدەكرا. یەكەم ئاماژە لەمبارەیەوە، زیاتربوونی سەردانی شاندە دیپلۆماسیەكانە بۆ ناوچەكە و كۆبوونەوەیانە لەگەڵ بەرپرسە سیاسی و ئیداریيەكاندا.
لە سەرەتادا ئەو شاندانەی سەردانی ناوچەكەیان دەكرد، خۆیان لە قسەكردن بۆ راگەیاندن بەدوور دەگرت، زیاتر سەردانەكانیان بە هەبوونی گیراوانی داعش و بەتایبەتی منداڵ و ژنان كە خاوەن رەگەزنامەی بیانین دەبەستەوە. بەڵام لە حوزەیرانی رابردوودا ئەم سەردانانە چ لە رووی چەندایەتی بێت یان چۆنایەتی گۆڕانكاری بەرچاویان بەسەردا هاتووە. بەگوێرەی ئاماری فەرمانگەی پەیوەندیە دەرەكیەكانی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا 11 شاندی دیپلۆماسی لە مانگی حوزەیران و تەمموز سەردانی ناوچەكەیان كردووە، هەروەها زۆربەی شاندەكان سەر بە وڵاتانەن كە ئەندامی هاوپەیمانی نێودەوڵەتین دژ بە داعش. لە دیارترینیشیان سەردانی (بر ئۆرینیوز) نوێنەری حكوومەتی سوید بوو بۆ كاروباری سوریا سوریا لە 18 حوزەیراندا.
لەكاتی گەیشتنی بۆ فەرمانگەی پەیوەندیە دەرەكیەكان لە قامیشلی بر ئۆرینیوز لە وەڵامی پرسیاری چەند رۆژنامەنووسێكدا گووتی:" كۆمەڵگای نێودەوڵەتی پێیوایە دەبێت نوێنەرانی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا بەشداری لە دانوستانی چارەسەری سیاسیانەی سوریادا بكەن، بە تایبەتی كورد".
دوورنیە قسەكانی ئۆرینیوز، ئاماژە بێت بە بەشێك لەو گفتوگۆیانە كە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەبارەی رۆژئاوای كوردستان لە پشت پەردە ئەنجامی دەدات. بەڵام بە گوێرەی بەرپرسانی رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرى، ئەم سەردانانە سێ رەهەندى هەیە، كە ئەمانەن: سەرەتایەكە لەمەڕ دەستپێكردنی قۆناغی كرانەوەی دیپلۆماسیە بە رووی رۆژئاوا، داننانە بە ناوچەكە و حكوومەتی دیفاكتۆ، هەروەها بایەخی ناوچەكە و ئەگەری ئەم رۆڵە كە لەوانەیە لە دواڕۆژی سوریادا بیبینێت.
كەمال عاكیف جێگری هاوسەرۆكی دەستەی پەیوەندیە دەرەكیەكانی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرى، لە وەڵامی پرسیارەكانی پەیسەر پرێس-دا ئەم لێكدانەوەی سەرەوە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" دوای كۆتایهێنان بەداعش لە رووی سەربازیەوە، قۆناغێكی نوێ لە باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا دەستی پێكرد. ئەو قۆناغە قۆناغی كرانەوەیە بە رووی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرى. دوای ئەوەی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرى بە كردەوە و لەسەر زەوی سەركەوتوو بوو لە جێبەجێكردنی ئەزموونەكەیدا. بەشێوەیەك كە توانای زیاتر لە 30% رووبەری سوریا بەڕێوەببات".
دوای تێكشكاندنی داعش سەردانی شاندە دیپلۆماسیەكان بۆ باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا زیادیكردووە
هەروەها دەڵێت:" دوای تێكشكاندنی داعش سەردانی شاندە دیپلۆماسیەكان بۆ باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا زیادیكردووە. هەموو ئەم سەردانانە پەیوەندیان بە رۆڵی گرنگی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرەوە هەیە، چەندین لایەنی ئەوروپی و عەرەبی لەوە تێگەیشتوون، كە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرى بۆتە دۆخێكی دیفاكتۆ و كردەیی لە بارودۆخی سوریادا. بۆ ئەمە دەبێت كرانەوە لەگەڵ ئەم بەڕێوەبەرایەتیە ئەنجام بدەن و كاری هاوبەشی لەگەڵدا بكەن".
ئاماژەیەكی دیكەی دیار سەبارەت بە بەدەستهێنانی پشتگیری سیاسی، ناڕەزایی توندی توركیا بوو سەبارەت بە رێكەوتنی نێوان مەزڵوم عەبدی فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی لەگەڵ فرجینیا غامبا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان، لە بارەی قەدەغەكردنی بەچەكداركردنی منداڵان و پاراستنی مافەكانیان لە 29 حوزەیرانی رابردوودا كە لە بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان لە جنێڤدا واژو كراوە.
بەگوێرەی فەهیم تاشتەكین، نەتەوە یەكگرتووەكان زۆرجار ئەم رێككەوتنانە لەگەڵ ئەو لایەنانە واژو دەكات كە بەشداری لە شەڕ و كێشەكاندا دەكەن. لەمبارەیەوە بۆ پەیسەر پرێس دەڵێت:" ئەمە شتێكی سروشتیە، كەس بۆی نیە لێی ناڕازیی و نیگەران بێت". لەبارەی ناڕەزایی توركیاش لەسەر رێككەوتنەكە دەڵێت:" رێككەوتن لەگەڵ نەتەوە یەكگرتووەكان لە رووی كردەیەوە بە واتای داننان دێت بە هەبوونی ئەم ناوچەیە، كە ئەمەش شتێك نیە بەدڵی توركیا بێت. لەبەر ئەوەی توركیا یەپەگە دامەزراوە سیاسیەكانی ئەم ناوچەیە بە تیرۆریست لە قەڵەم دەدات، ده‌یه‌وێت كەس پەیوەندی لەگەڵیاندا نه‌بێت. ناخوازێ نە نەتەوەیەكگرتووەكان، نە سوریا و نە ئەمریكا پشتگیریان بكات".
لە كۆتایی قسەكانیدا تاشتەكین پێیوایە:" ئامادەبوونی قەسەدە و قبوڵكردنی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی، لەگەڵ سیاسەتەكانی توركیا یەكناگرێتەوە".
ئایا كورد بە بەڵێنی لایەنەكان باوەڕ دەكات؟
كەمال عاكیف ده‌ڵێ:" ئەمریكا و فەڕەنسا و وڵاتانی پەیوەندیدار بە قەیرانی سوریا، جەخت لەوە دەكەنەوە كە هیچ پڕۆسەیەكی سیاسی جدی بەبێ بەشداری كورد ئەنجام نادرێت". لەهەمان كاتدا پێیوایە:" ئەو مەسەلە سیاسیە و پێویستی بە كاتێكی زیاتر هەیە، ئەوەی لە ئێستادا دیارە قەیرانی سوریا درێژە دەكێشێت ".
لە مانگی حوزەیرانی رابردوو لە ئۆسلۆ پایتەختی نەرویج شاندێكی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری كۆبوونەوەی لەگەڵ (بیر بیدرسون) نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ قەیرانی سوریا ئەنجامدا. كەمال عاكیف لەمبارەیەوە دەڵێت:" لەم كۆبوونەوەیەدا باسی ناكۆكی لایەنەكان و چارەسەره‌كانی كراوە. هەردوو لا سووربوون لەسەر بەشداری پێكردنی هەموو پێكهاتەكانی سوریا لە دانوستانەكانی چارەسەری و دەستەكانی نوسینه‌وه‌ی دەستوور".
موشیە كوریە سەرۆكی رێكخراوی ئاشووری دیموكراتی بۆ پەیسەر پرێس دەڵێت:" باشترە ئەگەر نوێنەرانی باكوور و رۆژهەڵاتی سوریا لە پڕۆسەكانی دانوستان و نووسینەوەی دەستوور بەشداری بكەن. چونكە خاوەن قوڕسایەكی دیارن لە ناوچەكەدا، بەشداربوونی ئەوان پاڵنەرێكە بۆ ئۆپۆزسیۆن بۆ ئەوەی بتوانن گوشار لەسەر رژێم زیاتر بكات كە ناخوازێت گۆڕانكاری ئەنجام بدات و ژێرخانی سەركوتكاری هەڵوەشێنێتەوە".
هەندێك لایەنی كاریگەر بەسەر قەیرانی توركیا ناخوازن كورد لە پڕۆسەی چارەسەری سوریادا بەشداری بكات
سەڵاحەدین بیلال بەڕێوەبەری ناوەندی (ئەسبار) بۆ توێژینەوە، بارودۆخی ئێستای سوریا و باكووری رۆژهەڵاتی سوریا بە چەقبەستوو لە قەڵەم دەدات. لە وەڵامی پرسیارەكانی پەیسەر پرێس-دا دەڵێت:" بارودۆخی سیاسی سوریا لە ئێستادا بە قۆناغێكی چەقبەستووی رەها تێپەڕدەبێت لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا، بە تایبەتی لەگەڵ بە رۆژەڤبوونی كۆبوونەوە نێودەوڵەتیەكاندا بۆ چارەسەری قەیرانی سوریا ، تێكهەڵچوون لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەكیدا گەیشتە ئاستێكی تەواو وەستاوه".
هەروەها دەڵێت:" كاتێك بارودۆخێكی سیاسی شكستبهێنێت و نەتوانێ چارەسەریەك بدۆزێتەوە بەدڵی هەمووان بێ، دەردەكەوێت كە كێشەیەك هەیە و لایەنە بەشداربووەكان چاوی خۆی لێدەگرن و ناخوازن باسی كێشەكە بكرێت. هەندێك لایەنی كاریگەر بەسەر قەیرانی توركیا ناخوازن كورد لە پڕۆسەی چارەسەری سوریادا بەشداری بكات".
بیلال كە ناوەندەكەی لە ئەوروپایە و پەیوەندی باشی هەیە لەگەڵ ناوەندە جیهانیە جۆراوجۆرەكاندا لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت:" زانیاریەكان ئاماژە بە هەبوونی ویستێكی بەرفراوان دەكەن بۆ بەشداری پێكردنی ئەنجوومەنی سوریای دیموكرات (مەسەدە) بۆ بەشداریكردن لە گفتوگۆكانی دواڕۆژی سوریادا. سعودیە زۆر جدیە لەمبارەیەوە، دوای ئەوەی مەسەدە گفتوگۆی لەگەڵ جنێڤ و ئەڵمانیا و ئەمریكا كرد، لە ئێستادا بیرۆكەی بەشداری پێكردنی كورد پشتڕاست كراوەتەوە".
بەشداری پێكردنی كورد رەنگدانەوەی ئەرێنی دەبێت لەسەر بەرقەراركردنی ئاشتی، بەو پێیەی كە زۆربەی كورد لە سوریادا پشتگیری لە بەرنامەیەكی سیاسی دیاریكراو دەكات
لە بەشێكی دیكەی قسەكانیدا سەڵاحەدین بیلال پێیوایە بەشداریپێكردنی كورد لە دانوستاندنەكانی چارەسەری سیاسیدا رۆڵێكی گەورەی دەبێت لە خێراتركردنی پڕۆسەی چارەسەری سوریا و كەمكردنەوەی ماوەی بونیادنانەوەی سوریا كە داخوازی هەموو سوریەكانە. لەمبارەیەشەوە باسی رەهەندە ئەرێنیەكانی دەكات:" بەشداری پێكردنی كورد رەنگدانەوەی ئەرێنی دەبێت لەسەر بەرقەراركردنی ئاشتی، بەو پێیەی كە زۆربەی كورد لە سوریادا پشتگیری لە بەرنامەیەكی سیاسی دیاریكراو دەكات كە ئەویش داننانە بە مافی هاووڵاتیبوونی كوردانی سوریا. سوربوونی توركیا لەسەر دوورخستنەوەی مەسەدە بە دانوستاندن و دەستگرتن بە لایەنێكی كورد كە ئەویش ئەنجومەنی نیشتمانی كوردە كە ناتوانێ داوای هیچ مافێك بۆ كورد بكات رۆڵێكی خراپی دەبێت لە دروستكردنی شەڕی كورد – كورد، ئەمەش بە قازانجی رژێمی سوریا و زیانی توركیا تەواو دەبێت. هەروەها بەشداریپێكردنی كورد لە دانوستانی نێودەوڵەتیدا كاریگەری باشی دەبێت لەسەر شەرمەزاركردنی رژێمی سوریا".
لەكۆتایی قسەكانیشیدا سەڵاحەدین بیلال پێشیوایە:" دوورخستنەوەی كۆمەڵگای كوردی لە دانوستانی ناوخۆی سوریادا بە واتای دووركەوتنەوە دێت لە لۆژیكی چارەسەری، ئەمەش لە ئاستی ناوخۆیدا درزێك دەخاتە ناو كۆمەڵگای سوری و وەكو بۆمبێكە كە بۆی هەیە هەموو كاتێك بتەقێتەوە وەكو ئەوەی ساڵی 2004 روویدا".
دوورخستنەوەی كۆمەڵگای كوردی لە دانوستانی ناوخۆی سوریادا بە واتای دووركەوتنەوە دێت لە لۆژیكی چارەسەری
ئەوەی دیارە ژمارەی ئەو دەنگانە لە هەڵكشان دایە كە داوای بەشداری پێكردنی كورد و نوێنەرانی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەری دەكەن لە دانوستانەكانی چارەسەری سیاسی و پڕۆسەی نووسینەوەی دەستوور لە سوریادا. رۆژئاواش هەڵوێستی ئەو دەنگانە بە "جدی" وەسف دەكات. بەڵام گەیشتنە بریارێكی بەم شێوەیە پێویستی بە رێككەوتنێكی نێودەوڵەتی هەیە بۆ ئەوەی بتوانن هەڵوێستەكان لە رێگای دیالۆگ یەكبخات.