04:34 - 03/08/2019
پاڵنەری فەرمانی قڕكردنی ئێزدیان لە عەباسیەكانەوە تا داعش
پێنج ساڵ لەمەوبەر و لە بەرەبەیانی 3/8/2014 دوای جێهێشتنی ئەو هێزەی ئەرکی پاراستنی شەنگالی پێ سپێردرابوو، بە بێ هیچ بەرگرییەك ناوچەكەیان بۆ چەكدارانی داعش جێهێشت، لەدوای دەست بەسەر داگرتنی ئەو ناوچەیە، چەکدارانی داعش دەستیان کرد بە جینۆسایدی کوردانی ئێزدیی.
دانیشتوانی شەنگال پێکدێت لە کوردانی ئێزیدی، عەرەب کلدان و ئاشوریی. ئێزدیەکان، گروپێکی ئاینین بەشێکی زۆریان لە شاری شەنگال و دەوربەری موسڵ نیشتەجێبوون. ئێزدیەکانی شاری شەنگال کە بەشی زۆری دانیشتوانی شارەکە پێک دەهێنن بە زمانی کرمانجی ژوورو دەدوێن و سروت و کتێبە ئاینیەکانیان بە زمانی کوردیە.
مەزاری پیرۆزیان پەرستگای (لالش)ەو دیارترین کەسایەتیان میر تەحسین بەگ بوو كە ماوەیەك پێش لە ئێستە گیانی لە دەستداو لە جێگەی ئەو (میرحازم)ی كوڕیان وەك میری نوێ دەستنیشانكرد.
وەك لە ڕاپۆرتێكی )سایتی كورد پیدیا(دا هاتووە: ئێزدییەکان گروپێکی ئاینین لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربەشیان لە نزیک پارێزگای موسڵ و ناوەندی قەزای شەنگال و دەورو بەری لە ناوچە دابڕاوەکانی باشووری کوردستان، واتا سنووری نێوان عێراق و کوردستان دەژین، بەشێکی تریشیان لە رۆژئاوای کوردستان و باکوری کوردستان، رۆژهەڵاتی کوردستان و جورجیاو ئەرمینیا دەژین.
هەرچەندە تا ئێستە بەتەواویی یەكلایی نەبووەتەوە بەڵام زۆرینە باس لەوە دەكەن ئێزدییەکان لەرووی رەگەزی و نەتەوەییەوە کوردن، بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی شوێنی نیشتەجێبونیان زۆرجار کەوتوونەتە ژێرکاریگەریی رۆشنبیری و کلتووری “عەرەبی، ئاشووری، سریانی”و زۆرجاریش جل و بەرگی پیاوەکانیان نزیکە لە جلوبەرگی عەرەبیەوە، بەڵام جل و بەرگی ئافرەتەکانیان لە جل و بەرگی سریانیەوە نزیکە.
زۆربەی ئێزدییەکان لەعێراق لە ڕووی ئاینیەوە پەیوەستن بە خاکی “لالش”، کە وای ئەژماردەکەن پێش هەمووکەسێک بۆئەوان و تەواوی ئێزدییەکانی جیهانە، سەرژمێرییەکانی ئێزدی لە عێراق “500 بۆ 700″ هەزار کەسەو کەتوونەتە هەردوو شاری “شێخان” باکوری پارێزگای موسڵ و “شەنگال” لە سەرسنوری سوریا، بە درێژی “80” کلیۆمەتر دووری پارێزگای موسڵ، کە چەندین شارۆچکەو گوندی گەورەو بچوک و ئۆردگای نیشتەجێبون لە خۆ دەگرن.
داگیركه‌ره یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی كوردستان له‌دێرزه‌مانه‌وه تموحێكی تایبه‌تیان هه‌بووه له‌داگیركردنی شنگال، ئه‌مه‌ش لای شۆڤێنیه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای گرنگی هه‌ڵكه‌وته‌ی شنگال و مێژوو پێكهاته‌كه‌یه‌تی. شنگال ده‌كه‌وێته باشوری ڕۆژئاوای موصل له‌سه‌ر سنوری ده‌ستكردی ڕۆژئاوای كوردستان، چیای شنگال له‌چه‌قی سنوری شەنگالدا به‌درێژایی زیاتر له(74كم) ڕاكێشاوه‌و چیایه‌كی سه‌خته‌و كه‌م ئاوه. له‌خۆرهه‌ڵاتی چیاكه دێته‌وه به‌ره‌و سنوری تەلعەفەر و هه‌روه‌ها له‌باشوری ڕۆژئاواوە ده‌چێته سنوری خۆرئاوای كوردستان و شارۆچكه‌ی شنگالیش له ناوه‌ڕاستی بناری چیای شنگاله به‌دیوی ڕۆژهه‌ڵات، زه‌وییەكی زۆری كشتوكاڵ چوارده‌وری چیاكه‌ی داوه‌و ژماره‌یه‌كی زۆر دانیشتوانی كوردی لێره ده‌ژیا كه هه‌ره‌زۆری هه‌ڵگری ئاینی ئێزدیین.
هه‌موو داگیركه‌رانی كوردستان له‌مێژوودا چۆن بۆیان لوابێ په‌لاماری ئه‌م ده‌ڤه‌ره‌یان داوه بۆكوشتنی به‌كۆمه‌ڵ و به‌دیلگرتنی به‌كۆمه‌ڵ و داگیركردنی زه‌ویه‌كانیان و ماڵ و سه‌روه‌تیان و تێكدانی ده‌یان و سه‌دان ئاسه‌وارو مه‌زارگه‌ی دێرین، ئێزیدیه‌كان ده‌ڵێن ئه‌مه 74 فرمان ده‌كرێین، واته ئه‌و بڕیاره كۆمه‌ڵكوژیه‌ی له‌سه‌ر ده‌ستی پاشاو میرو سوڵتان و میره‌كان ده‌رچوون بۆ له‌ناوبردن و به غه‌نیمه‌كردنیان، واته شه‌ڕو داگیركاری و په‌لاماری دوژمنان بۆ ئه‌م ده‌ڤه‌ره مێژوویه‌كی تاڵ ودێرینیان هه‌یه.
لە مێژووی دوورو نزیکدا ئێزدییەکان روو بە رووی لەناوبردن و جینۆساید بوونەتەوە، زۆربەی سەرچاوەکانی ئێزدییەکان خۆیان دەڵێن ئێزدییەکان روو بە ڕووی زوڵم و چەوسانەوەو کوشتن و لەناوبردن بوونەتەوە، سەرباری فتوای جۆراو جۆر لە دژی ئاینەکەیان یان دەرچوون لە ئاین.
بۆ نموونە لە سەردەمی میر جەغفەر ئەلدانسی رۆژانی خەلیفە ئەلعەباسی ئەلموعتەسەم 224 کۆچی دوو هەڵمەتی سەدەی شەش و حەڤدەهەم و لە هەمان کاتدا هەڵمەتی ویلایەتی بەغداد سەردەمی عوسمانیەکان حەسەن پاشا ساڵی 1715ی زاینی، هەروەها هەڵمەتی “ئەحمەد پاشا” ساڵی 1733 و هەڵمەتی “سلێمان پاشا” 1752، هەروەها هەڵمەتی نادرشای فارسی لە ساڵی 1732 بۆ 1743، هەروەها هەڵمەتی ئەمیرەکانی موسڵ لە “جەلیلین”و بۆ سەر “شێخان” و چیای شەنگال لە دژی ئێزدییەکان.
دوای ئەمانەش هەڵمەت و شاڵاوەکانی پاشاکانی عوسمانیەکان لە دژی ئێزدییەکان، کە یەکەم شاڵاو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1560، کاتێک کە فەتوایان دەرکرد بۆ کوشتنی ئێزدییەکان، دواتریش شاڵاوەکانی عەلی پاشا 1802 و پاشان شاڵاوەکانی سلێمان پاشا 1809، دوای ئەوەش شاڵاوەکانی ئینجە بیرقەدار 1835و دوا بەدوای ئەوەش شاڵاوەکانی رەشید پاشا ساڵی 1834، هەروەها شاڵاوەکانی حافزشا 1837، مەحمەد شەریف پاشا 1844 بۆ 1845، شاڵاوەکانی مەحمەد پاشا کریدلی ئۆغلۆ 1845 بۆ 1846، شاڵاوەکانی تەیار شا 1846 بۆ 1847، شاڵاوەکانی ئەیوب بەگ 1891، شاڵاوەکانی فەریق عومەر وەهبی پاشا 1892، شاڵاوەکانی بەکر پاشا 1894، شاڵاوەکانی ئەمیرەکانی رەواندوز شاڵاوەکانی مەحمەد پاشا سۆرانی 1832 بۆ 1834، شاڵاوی بەدرخان بەگ 1844، شاڵاوەکان لە کاتی سەدەی بیستەم لە لەلایەن تورکەکانەوە لە کاتی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لە 1915 و هەروەها شاڵاوی ئیبراهیم پاشا 1918 و شاڵاوی ساڵی 1935 لەلایەن سوپای عێراقی مەلەکی و تا دەگاتە شاڵاوەکانی ئەنفالی ساڵی 1988، تا دوا شاڵاو کە ئەویش شاڵاوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام “داعش” لە 03-08-2014 تا ئێستا، ئێزدییەکان روو بەرووی کوشتن و لەناوبردن و رفاندن و جینۆسایدو زۆرلێکردن بۆ گۆڕینی ئاین و حەڵاڵکردنی سەروماڵیان بوونەتەوە بۆ شاڵاوبەرو دەسڵاتدارانی ناوچەکە.كە ئێزیدیەكان بە دەستەواژەی (فەرمان) ناوی دەبەن و مەبەست لێی(هەڵمەت و هێرش و پەلامارە بۆ كۆمەڵكوژی و دەست نەپاراستن).
هەروەها لەسەردەمی پاشایەتیشدا لە ساڵی 1935 لەلایەن سوپای عێراقەوە هێرش کراوەتە سەر شارەکەو چییان پێكرابێت درێغییان نەكردووە، لە سەردەمی كۆماریشدا ئەم شارەو دەوروبەری نەحەساونەتەوە، بۆ نموونە لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابوردودا لەلایەن ڕژێمی بەعسی لەناوچوەوە شاڵاوەکانی بەعەرەبکردن و ڕاوەدونان لە شەنگال دەستی پێکردووە، بەتایبەت لە دوای نسكۆی ساڵی 1975 بەشێکی زۆری گەڕەکەکانی شارەکە ڕوخێندراون و دانیشتوانەکەی لە ئۆردوگای زۆرەملێدا نیشتەجێکراون.
لە ساڵی 1977 دا بەشێکی زۆری دانیشتوانەکەی ئاوارەی ناوچەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان بوون، بەشێکی دیکەشیان بۆ مانەوەلە شارەکەدا ناسنامەی نەتەوەی خۆیان گۆڕیوە و لەناچاریدا بوونەتە عەرەب بۆ ئەوەی گیانی خۆیان و منداڵەكانیان بپارێزن.
نەك هەر پەلامارە دەرەكیەكان بەڵكو به درێژایی مێژوو ئێزدییه‌كان كه‌وتوونه‌ته به‌ر په‌لاماری ده‌ورووبه‌ری خۆیان. به گوێره‌ی سەرچاوە مێژووییەكان ته‌نیا ئه‌و فه‌رمانه‌ی دوایی كه داعش لە 3 ئابی 2014 كردوویه‌تی سەر شەنگال به ده‌ستی كورد نه‌بووه، بەڵام هه‌موو هێرش و فه‌رمانه‌كانی پێشوو كه له مێژوودا به‌سه‌ر ئێزیدیان هاتووه و تێیدا (كۆمه‌ڵكوژ كراون) و (له ناوچه‌كانی خۆیان ڕاگوێزراون) و (ژن و منداڵیان به دیل ) بردراون، هه‌مووی به ده‌ستی (خێڵ و میره كورده‌كان) بووه.
كه‌واته كێشه‌یه‌كی ئایینی، بووه به كێشه‌یه‌كی مه‌عریفی و لەتێڕوانینی كۆمەڵایەتی چواردەورەكەشدا ڕەنگی داوەتەوە، واته ڕوانگه و تێڕوانینی كۆمه‌ڵگه‌ی خۆجێیی ئێزیدی، به‌رانبه‌ر به كۆمه‌ڵگای گشتی كوردستان دروستده‌كات، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه‌هه‌میشه كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانی به هه‌ڕه‌شه زانیوه بۆ سه‌ر خۆی. له پێناوی خۆپاراستندا له ناوچه‌كانی خۆیان، خۆیان حه‌شارداوه، ئه‌وەندەی لوابێت بۆ پاراستنی بوون و كیانی خۆیان په‌ڕه‌وییان له شێوازی "توقییه"كردنوەرگرتووە، واته خۆ دوور گرتن و شاردنه‌وه‌ی بیروڕاكانیان، له ده‌ره‌وه‌ی ناوچه‌ی ئێزیدیاتی، ئه‌وه‌نده‌ی كرابێ خۆنیشاندانیان وه‌ك موسڵمانێك، په‌یڕه‌و كردووه..
بە پێی ئامارەكانی وەزارەتی شەهیدانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە پێشتر لە میدیاكاندا بڵاوكراوەتەوە زیانەكانی هێرشی 3ئابی 2014 كە لە لایەن داعشەوە بۆ سەر ناوچەی شەنگال ئەنجام دراوە زیاتر لە 430 هەزار كەس لە ئێزدی و كاكەیی و موسڵمان ئاوارە بوون، ژمارەیەك لەو كەسانە كە 140 هەزار كەس بوون بۆ ڕزگاركردنی گیانی خۆیان پەنایان بردە بەر چیای سەختی شەنگال و بۆ ماوەی 10 رۆژ بێ نان و ئاو مانەوە، نزیكەی 290 هەزاریشیان ئاوارەی هەرێمی كوردستان و توركیا و سوریا بوون. هەر بە پێی ئامارەكانی ئەو وەزارەتە نزیكەی 1800 كەس كۆمەڵ كوژكراون و كراون بە ژێر خۆڵەوە، بەیاننامەی وەزارەتی ناوبراو ئاماژەی بۆ (گوندی كۆچۆ)كردووە كە تەنها لەو گوندەدا 400 پیاو و كوڕی گەورە پێكەوە كوژراون و خراونەتە ناو یەك گۆڕەوە، هەروەها نزیكەی 3000 ژن و كچ و منداڵی ئەو ناوچەیە كەوتوونەتە دەستی داعش و تا ئێستە ژمارەیەكیان دەربازیان بووە و ژمارە زۆرەكەش چارەنوسیان نادیارە، هەر لەو هێرشەدا 600 كەس لە پیر و منداڵ و ژن گیانیان لەدەست داوەو زیاتر لە 90 هەزاریان بەیەكجاری كوردستانیان بەجێهێشتووەو ڕوویان لە هەندەران كردووە.
وەك میدیاكان باسی دەكەن بەسەدان شەنگالی تا ئەمڕۆ چارەنوسیان نادیارە، ژمارەیەك تا ئێستا ئاماری تەواو لە بەردەستد نیە بە کۆمەڵ کوژراون و رووفاتەکانیان لە گۆڕی بە کۆمەڵدان و نە دۆزراونەتەوە، کە لەدوای دەستگیرکردنیان لە لایەن داعشەوە کوژراون، بە سەدان ئافرەتی کوردی ئێزدی رفێنراون کە تا ئێستا ژمارەی تەواوو راست لە بەردەست نییە، بەڵام کۆی گشتی ئەو کەسانەی کە بێ سەرو شوێنن دەگاتە نزیکەی “5000” پێنج هەزار کەس لە “مناڵ، پیاو، ئافرەت، لە هەموو تەمەنەکان”، تاوەکو ئێستا نزیکەی “600” کەس لەوانە رزگار کراون، کە نزیکەی “350”یان ئافرەتن و تەمەنیان لە چەند مانگییەوە تا لە دایكبووی ساڵی 1922 ی تێدایەو زۆرینەیان لە دایک بووی 1980و 1990و 2000 هەزارەکانن، پیاوەکانیش لە دایکبووی 1953 ی تێدایە تا دەگاتە تەمەن خوار یەک ساڵ و بگرە چەند مانگێکیش.
بەپێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان 14 پەرستگاو شوێنی پەرستن و پیرۆزی ئاینی لە ناوچەكەدا ڕوخێنراون كەمێژووی زۆرینەیان دەگەڕێتەوە بۆ هەزاران ساڵ بەر لە ئێستەو لە ڕووی كەلتووری و شوێنەواریی مێژووییەوە زیانێكی گەورە بووە لەناوچەكە. لەگەڵ ئەوەشدا 68 شوێنەواری دیكەی ناوچەكەشیان وێران و خاپوور كرد كە هەر یەكەیان بۆ سەردەمێك دەگەڕایەوەو بایەخی مێژوویی خۆیان هەبوو. بە پێی وتەی شارەزایان ئامانج لە و هێرشە سڕینەوەی یەكجارەكی ئێزدیەكان و هەموو پشتیوانییە مێژووییەكانیان بوو.
كارەساتی شەنگال دەنگدانەوەی گەورەی هەبووە و بووەتە مایەی هەڵوێست وەرگرتنی زۆرێك لە وڵاتان و سەرنجی زۆرینەی میدیاكانی جیهانی بۆ خۆی ڕاكێشاوەو لە و میانەیەشدا وڵاتی ئەڵمانیا، پاپای ڤاتیكان، هیلاری كلینتۆن،سەنتەری جینۆسایدی هۆڵۆكۆست لە ئیسرائیل، پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا، كۆمیسیۆنی باڵای مافەكانی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەكگرتوەكان، كۆمیسیۆنی ئازادی و ئایینی نێو دەوڵەتی لەئەمەریكا، ڕێكخراوی جینۆسایدی نێودەوڵەتی و پەرلەمانی بەریتانی و چەندین لایەنی دیكە كارەساتی شەنگالی 2014 یان بە جینۆساید ناوبردوە، هەروەها پەرلەمانی كوردستانیش لە دانیشتنی رۆژی 3 ئابی 2019 دا بڕیاریدا بە دیاریكردنی ئەو ڕۆژە وەك رۆژی جینۆساید و كۆمەڵكوژكردنی ئێزدییەكانی كوردستان.
ئێزیدییەكان بە دەر لە مێژووی هاوبەشیان لەگەڵ كورد مێژووی تایبه‌ت بەخۆشیان هه‌یه. ئه‌م مێژووه لەبەر ئەوەی لەسەر بەشێك لەخاكی كوردستان بووە بووەته به‌شێك له مێژووی كوردستان، به‌ڵام ئه‌و ئازارانه‌ی ئێزدییەكان به درێژایی مێژوو بینیویه‌تی، ئازارێكی تایبه‌تییه و بەشێكی زۆری په‌یوه‌ندی به ئاینی ئه‌وانه‌وه هه‌یه. هەرچەندە زۆرینەی ڕەهای ناوچەكە شوێنكەوتەی ئاینی ئیسلامن و بەهۆی هەژموونی ئەو ئاینەشەوە زۆرینەی ئاینەكانی تری ناوچەكە شوێنەوارێكی ئەوتۆیان نەماوە تەنها چەند ئاینێكی كەم نەبێت كە ئەوانیش لە زۆر وێستگەی ژیانی خۆیاندا سوودیان لە سیاسەتی –توقیە- خۆشاردنەوە بینیوە، یەكێك لەو ئایینانە كە هیچ تێكه‌ڵاویه‌كی له‌گه‌ڵ ئایینی ئیسلام نیە ئایینی ئێزدییانە.
بە پێی وتەی شارەزایان ئایینی ئێزدیی وایكردووه، كۆمه‌ڵگه‌ی ئێزیدی بۆخۆی كۆمه‌ڵگایه‌كی داخراوبێت، به تایبه‌تی به‌رانبه‌ر به ژنان، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگایه‌كی داخراوه، به‌رانبه‌ر به غه‌یره ئێزدییه‌كان. یه‌كێك له‌و ئایینانه‌یه كه به ئێزدی بوونی پەێڕەوانی دینه‌كانی تر قه‌بوڵ ناكات و هەركەسییش بچێتە دەرەوە هەر قەبوڵ ناكرێت. هەربۆویە زۆرینەی توێژەران و شرۆڤەكاران باوەڕیان وایە بە هۆكاری ئاینی و جوگرافی و جیۆپۆلەتیكی ناوچەكەیان هێرشیان كراوەتە سەر، بەڵام ئەوەی كە جێگەی سەرنجە ئەوەیە سەرەڕای ئەو هەموو هێرش و (فەرمانانە)بۆسەریان هێشتا ماون و بەردەوامن لەسەر ژیانی خۆیان..
دواجار لە مانگی تشرینی دووەمی 2015 شەنگال و دەوروبەری لە دەستی تیرۆرستانی داعش ئازادكرایەوەو كەوتەوە دەستی حكومەت هەرێمی كوردستان و دوای چوار ساڵیش بەسەر ئازادكردنەوەیدا هێشتا وەك پێویست ئاوڕی جدیی لێنەدراوەتەوەو برینەكانی ساڕێژ نەبوون.