02:50 - 31/07/2019
چیرۆكە ناخ هەژێنەكانی سەردەمی گرانییە گەورەكەی كوردستان
لە گرانیە گەورەكە دا كە لە نێوان وەرزی پایز و زستانی (1914)دابوو برسیەتیەكی زۆر ڕووی لە خەڵكی كوردستان كرد، پیاوێكی خەڵكی دێیەكەمان، هاتە لای باوكم و گووتی: هیچ خواردنێكمان نەماوە، تكایە هەردوو كچەم لە كوڕەكانت مارە بكە، با لە برسا نەمرن... بەڵام باوكم داواكاریەكەی ڕەت كردەوە، دوای ماوەیەكی كەم هەردوو كچەی لە برسانا مردن!
ئەمە یەكێكە لەو هەزاران چیرۆكەی كە لە ئان وساتی جەنگی جیهانی یەكەمدا ڕوویان داوە، خۆ ئەگەر ڕووپەڕی كتێبەكان و یاداشتی كەسە بەتەمەنەكان هەڵبدەینەوە دەگەینە ئەو ڕاستییەی كە جەنگ و برسێتی چیرۆكی تراژیدیی وای هێناوەتە ئاراوە كە مرۆڤ لە ئاستیاندا چۆك دابدات و هەناسەی لە سینەدا ڕابوەستێت و چاوەكانی ئەبڵەق ببن.
بە پێی سەرچاوە مێژوییەكان هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەكەم بۆ كوردەكان كاریگەریی گەورەی هەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا لەساڵی ( 1913 ) و پێش لە هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی یەكەم، كۆمەڵەی كوردستان لەناو توركیا و دەرەوەی توركیا كاری سیاسی ئەنجام دەدا، دەستیان كردووە بەدابەشكردن و پڕچەككردنی خێلە كوردیەكان، هەروەها چەندین بڵاوكراوەیان بڵاوكردەوە كەواژۆی زۆربەی ناودارو دەرەبەگ و كەسایەتیە دیارەكانی كوردی لەسەر بوو بانگەشەی كوردەكانی تێدابوو بۆ خەبات و تێكۆشان لەپێناو سەربەستی و ئازادی، بەڵام خەباتی كوردەكان بەشێوەیەكی ڕادیكاڵی و هەڕەمەكی بوو هەتا گەیشتە ئەو سنورەی كەداوای دامەزراندنی میرنشینێكی كوردی سەربەخۆیان دەكرد.
لازاریـف دەڵێت : هەروەك جاران لەنێو كوردەكان تەبایی و یەك ڕیزی نەتەوەیی بوونی نەبوو، كاریگەری زۆریان نەبوو لەسەر هەڵوێستی ڕاستەقینەیان لە كوردستان، پاشان دەڵێت : هەندێك لەسەركردە و كۆمەڵگاكان كاریگەری دەرەكیان لەسەر بوو،ناكۆكی هەبوو لەنێوانیان دا،هەندێك لایەنگری ڕوسیا بوون هەندێكی تر لایەنگری بەریتانیا و فەرەنسا بوون، بەڵام كوردەكان لەسەروبەندی دەستپێكردنی جەنگ خەریكی شۆڕش و جموجۆڵ كردن بوون ئەوەبوو لەناوچەی بەدلیس ڕاپەڕینێك بەرپابوو بەڵام كوردەكان نەیانتووانی پارێزگاری لێبكەن و توركەكانیش بەزەبری هێز دایانمركاندەوە .
ئەمە بارودۆخی كوردەكان بووە بەر لە هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی یەکەم، ئەو جەنگەی كە لە (28)ی تەمموزی ساڵی (1914) دەستی پێکرد و بەپێی رێککەوتنێک لە (11)ی تشرینی دوەمی ساڵی (1918) کە لە پاریس ئیمزا کرا، کۆتایی پێهات، لەو جەنگەدا (70) ملیۆن سەرباز کە (60) ملیۆنیان لە وڵاتانی ئەوروپا بون بەشداریی شەڕەکەیان کرد، لە شەڕەکەدا (9) بۆ (11) ملیۆن سەرباز و (7) بۆ (9) ملیۆن هاوڵاتیی مەدەنی کوژران و زیاتر لە (21) ملیۆن کەسیش بریندار بون، لە جەنگەکەدا چەندین تاوانی دژە مرۆڤایەتی و جینۆساید ئەنجامدران و بەهۆیەوە ملیۆنان کەس کوژران و بێسەرو شوێن کران، بەهۆی بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای ئیسپانییەوە لەکاتی شەڕدا، کە برسێتی و سەرما و سۆڵە هۆکاری تەشەنە سەندنی بو، نزیکەی (100) ملیۆن حاڵەتی مردن تۆمارکراوە.
ئەو جەنگە بە توندوتیژترین و پڕ قوربانیترین جەنگ دادەنرێت لە مێژودا و چەندین گۆڕانکاریی و شۆڕشی بەدوای خۆیدا هێناو بووە هۆکاری چەندین گۆڕانکاریی سیاسی و دیمۆگرافی، ساڵی (1916) ئەڵمانیا بۆمبهاوێژی جێگری جۆری (لۆنگ ماکس)ی بەکارهێنا کە توانای هاویشتنی موشەکی هەبو بەبارستایی (300) کیلۆ گرام. ئەڵمانەکان بەو موشەکە پاریسیان بۆردومان کرد لە (23)ی ئازاری (1918) و بەشێک لە موشەکەکان بەر کەنیسەکان کەوت و بەهۆیەوە سەدان کەس گیانیان لەدەستدا.، لە جەنگی جیهانیی یەکەمدا (850) ملیۆن موشەک لەلایەن، لایەنە شەڕکەرەکانەوە ئاراستەی یەکتر کرا.
لازاریـف دەلێ : لە جەنگی جیهانی یەكەمدا یەكەم تۆپ كەتەقێندراوە لەڕۆژهەڵات بەر كورد كەوتوو. كوردستان یەكێك بوو لەقوربانیانی ئەم جەنگە لە ساڵی ( 1914–1918 ) زۆر بە توندی بەڕێوەدەچوو، وە لەگەڵ ئەوەش دا كوردەكان زۆر بەدڵسۆزی بەشداری جەنگیان كرد و وڵاتەكەیان بووە گۆڕەپانی جەنگ و شوێنی پێك دادانی لایەنە بەشەڕ هاتووەكان بەتایبەتیش لەبەرەكانی ڕۆژهەڵات دا چونكە یەكەم تەقەی جەنگ كەكرا لە باكووری كوردستان بوو . بە پێی وتەی شارەزایان كوردەكان شەڕیان بۆ دەوڵەتی عوسمانی دەكرد لەبەرەكانی جەنگ بەتایبەتیش لەبەرەی ڕۆژهەڵات دژی سوپای ڕوسیا كەدەیویست لەسنورەكانی وان و ئەرزەڕۆم و سیواس بێتە ناو خاكی توركیا بۆ ئەو مەبەستەش دەوڵەتی عوسمانی هێزێكی زۆری كۆكردەوە لەكوردستان بەتایبەتیش سوپای ( 9 و 10 ) لەئەرزەڕۆم و سیواس كە زۆرینەیان لەكوردەكان پێك دەهات، دوای كۆتایی هاتنی جەنگ كورد نەگ هیچی پێنەبڕاو هیچ دەستكەوتێكی بەرنەكەوت، بەڵكو نەبووە خاوەنی مولك و خاكی خۆی و ئەوەشی هەیبوو لەدەستی دا، چونكە كوردەكان لەپاڵ دەوڵەتی عوسمانی بەشداری جەنگیان كرد، دەوڵەتی عوسمانیش دۆڕاوی جەنگ بوو، دەوڵەتە براوەكانی جەنگ بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆیان دەوڵەتی عوسمانیان دابەش كرد لەوانەش كوردستان كەپارچە پارچە و دابەش كرا . واتا ناوچەكوردیەكان بوونەتە گۆڕەپانی شەڕ و چەندین گوند و دێهات وێران كراون، وێڕای بوونی بارودۆخی خراپی ئابووری و سیاسی و سەپاندنی باج و سەرانەی بەزۆرەملێ، لەهەمان كاتیشدا هەرچی ناوچەی كشتوكاڵی و دانەوێڵە هەبوو هەمووی سوتێنراوە ئەوەش بووەتە هۆی دروستبوونی گرانی گەورە لەناوچەكەدا.
لێرەدا ئەوەی زەرەرمەندی یەكەمە لە باج و سەرانە و سەربازپێدان بە دەوڵەتی عوسمانی گەلی كورد بوو، بۆیە زۆرێك لەمێژوونووسان باوەڕیان وایە ئەو زۆرلێكردن و زۆرەملێ یەی دەوڵەتی عوسمانی بۆ كوردەكان بووە هۆی ئەوەی كوردەكان بەدەنگ بانگەشەی كۆماری توركیاوە بچن كە لەلایەن مستەفا كمال ڕابەرایەتی دەكرا دژی خەڵافەتی عوسمانی، بۆیە دەوڵەتی عوسمانی لەپاڵ دەوڵەتانی بەرەی ناوەند لە مانگی تشرینی یەكەمی لەساڵی ( 1914 ) چووە جەنگەوە .
كوردستانی باشوور بەر لەدەست پێكردنی جەنگی جیهانی یەكەم پێی دەگوترا ویلایەتی موسڵ، كە پێك دەهات لەناوچەكانی [ هەولێر و سلێمانی و دهۆك و كەركوك و دەوروبەری تا دەگاتە چیای حمرین ]،وە دەوڵەتی عێراقی ئەو كاتیش دابەش كرابوو بۆ سێ ویلایەت :
1- ویلایەتی مـوسـڵ لە باكوور . 2- ویلایەتی بەغـدا لە ناوەڕاست . 3 - ویلایەتی بەسـرا لە باشوور .
ویلایەتی موسڵ سەنتەرەكەی شاری موسڵ بووە،سوپاش زیاتر لە موسڵ كۆدەبوونەوە،لە ڕووی جوگرافیشەوە كوردستانی باشوور تەواوكەری كوردستانی باكوور بووە سنور نەبووە لەنێوانیان دا،هەروەها كوردستانی باكوور و باشوور و ڕۆژئاوا
بەشێك بوون لەسنوری دەوڵەتی عوسمانی،بەر لەدەست پێكردنی جەنگی جیهانی 1 هیچ سنورێكی سیاسی نەبووە لەنێوان كوردستانی باكوور و كوردستانی باشوور لەبەرئەوە ئەم ناوچانە بەشێك بووینە لە دەوڵەتی عوسمانی،بەڵام كوردستانی ڕۆژهەڵات جیابوو لەسێ پارچەكەی تری كوردستان چونكە سنوری سیاسی لەیەكتری جیاكردبوونەوە ئەو سنورەش خاكی كوردستان بوو لەنێوان ئیران و عوسمانی دا .
له ساڵی 1916 برسێتیه‌كی گه‌وره شاری موسڵی گرته‌وه. ئه‌و برسێتیه‌ش له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرت كه ئه‌و ساڵه باران كه‌مباری، ئه‌وه‌ش وایكرد كه وه‌رزی كشتوكاڵی به بێبه‌رهه‌م بمێنێته‌وه. لێره‌وه برسێتی سه‌رجه‌م شاری موسڵی گرته‌وه و له هه‌مان كاتدا ئه‌و ساڵه به ساڵی "لیره‌ی به‌به‌ها" ناوبانگی هەیە، چونكه به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو نرخی شمك و كاڵاكان به‌رزبووه‌وه تا كارگه‌یشته ئه‌وه‌ی بڕێكی دیاریكراوی گه‌نم گه‌یشته یه‌ك لیره‌ی ئاڵتون. دواتر ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی موسڵ هه‌ستان به فرۆشتنی ده‌فره زیوه‌كانیان تاوه‌كو پێی بژین، ئه‌مه دۆخی كه‌سانی ده‌وڵه‌مه‌ند و چینی ناوه‌ڕاست بوو، له كاتێكدا كه‌سانی هه‌ژار له دۆخێكی زۆرخراپتر ده‌ژیان بۆیه په‌نایان برده خواردنی سه‌گ و پشیله، تاوه‌كو تاقیان بڕی و له شاردا سه‌گ و پشیله نه‌ده‌بینرا ئه‌وجا په‌نایان برده به‌ر خواردنی گۆشتی مرۆڤ كه كه‌مترین نرخی هه‌بوو.
كاتێك ئه‌و ئاژه‌ڵانه له شه‌قام و كۆڵانه‌كاندا نه‌مان. ژن و مێردێكی موسڵی بەناوەكانی (عەبودو خەجاوە) په‌نایان بۆ خواردنی گۆشتی مرۆڤ برد. یه‌كه‌مین قوربانی ئه‌وان پیره‌ژنێكی دراوسێیان بوو. كاتێك خه‌ریكی خواردنی ئه‌و پیره‌ژنه بوون، تامێكی ناخۆشی هه‌بوو. بۆیه خێرا بڕیاریاندا كه گۆشتی مناڵ بخۆن. ئه‌وان له رێگه‌ی كوڕێكیانه‌وه مناڵیان ده‌هێنا بۆ ماڵه‌وه‌ی خۆیانه‌وه. ده‌یانكوشت، دوای ماوه‌یه‌ك ئه‌وان ده‌ستیان به فرۆشتنی گۆشت كرد، ئه‌وجار ئاشكرابوون و به تۆمه‌تی كوشتنی 100 مناڵ له سێداره دران.
بەڵام ساڵی 1917 بە پێچەوانەی ساڵی پێشوو كە وشكەساڵی بوو، ئەو ساڵە پڕبوو لە بەفرو سەرماو سۆڵەو ئەوەش بووە هۆی ئەوەی زۆرینەی ئەو ئاژەڵانەی مابوونەوە مردار ببنەوە، لە هەمان كاتدا بە هۆی كوشتاری زۆری سەرەتای جەنگی جیهانی یەكەمەوە بەشێكی زۆری كوردەكانی باكوری رۆژهەڵات هاتبوونە باشووری كوردستان و سنووری ویلایەتی مووسڵ ئەوەش ئەوەندەی تر بارگرانی بۆ دۆخەكە دروستكردبوو، كە لەئەنجامدا هەزاران كەس لە برساندا مردن،بە هۆی كەمبوونەوەی بەرگری و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەوە نەخۆشیەكانی (كولیرا ، تاعوون و گرانەتا) بە شێوەیەكی بەربڵاو.
سەرەڕای بارودۆخی گشت خەڵك سیاسەتی دەوڵەتی عوسمانی هۆكاری سەرەكی بوون بۆ بڵاوبوونەوەی ئەو گرانی و قات و قڕییەی ویلایەتی مووسڵ كە زۆرینەی باشووری كوردستان و عێراقی دەگرتەوە لەوانەش:
باجی كشتوكاڵی:
بە پیی یاسای عوسمانییەكان دەبوو هەموو هاوڵاتیەك 1/10 ی بەرهەمی كشتوكاڵی خۆی بە بێ بەرامبەر بداتە سوپای عوسمانی، ئەمە لە كاتێكدا لەو ساڵەدا 1917 ڕەوە كولـلەی زۆر ناوچەكەی داپۆشیبوو، بە شێویەك بە دەگمەن خەڵك بەرهەمی كشتوكاڵییان بۆ دەرچووبوو، لەهەمان كاتدا ئەوانیش ئەو بەشەیان وەردەگرت لە جوتیارەكان، كاتێك سوپای عوسمانی تووشی برسێتی زیاتر بوونەوە 1/10ی تریشیان زیادكرد واتە كردیانە دەبەرامبەر، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كەرتی كشتوكاڵ هەرەس بهێنێت و دواجار ببێتە هۆی كەمبوونەوەو بگرە نەمانی دانەوێڵەو بەو هۆیەشەوە برسێتی هەموو ماڵەكان بگرێتەوە.
هاوكاریی جەنگی:
باجی جەنگی كە لەسەر هەموو شتێكی هاوڵاتیان دانرابوو بوە هۆی دەركەوتنی دیاردەیەكی دیكەی كۆمەڵایەتی ، كە بریتی بوو لە سەرهەڵدانی چەند كەسێك و هەستان بە پەیوەندی دروستكردن لەگەڵ بەرپرسانی عوسمانی و ئەوەش بۆ ئەوەی ئەوانیش سودێك ببینن، لەو ڕێگەیەشەوە ئەوەندەی تر بارقورسی بۆ هاوڵاتیانی ڕەش و ڕووت و كەم دەرامەت بوو. بەجۆرێك لە هەندێك شوێندا باربۆ و هاوكاریی كردنی جەنگییان گەیاندوەتە 50% ی سامانی كەسەكان، یان داهاتی ئەو كەسانە، ئەم باجانەش بەزۆر بووەو هەركەس نەیدابێت یان خۆی دزیبێتەوە ڕووبەڕووی توندترین سزا بوونەتەوە. بۆ هەموو موڵك و ماڵێكی نەگوێزراوەش بەڕێژەی 25% باجیان لەسەردانابوو.
هێرشی ئاوارەكان:
لەو ساڵە دا ژمارەیەكی زۆر لە كورد و ئەرمەنیەكانی رۆژهەڵاتی باكوری كوردستان بەرەو باشووری كوردستان (ویلایەتی موسڵ)بۆ دەربازكردنی گیانی خۆیان و ماڵ و منداڵیان كۆچیان كرد، زۆرینەی ئەوانە تەنها خۆیان دەرچووبوون و هیچ پیداویستیەكیان لەگەڵ خۆیان نەهێنابوو، هەربۆیە بوونە بارێكی گران بەسەر ئەو بەشەی كوردستانەوە كە ژمارەیان زیاتر بووە لە 70 هەزار كەس، مێژوونوسان دەیگێڕنەوە لەسەرجەم گوند و شارەكانی ئەو ویلایەتەدا خەڵكی هەژارو داماوی ئاوارە بڵاوببوونەوە، بە هۆی برسێتی و قات و قڕییەوە كەوتبوونە ڕێگری و دزینی ئەو شتومەكانەی كە خواردن بوون. ئەوانەی ئەو رۆژگارانەیان بە چاوی خۆیان بینیوەو بۆ مێژوو نوسانیان گێڕاوەتەوە یان لە یاداشتەكانیاندا تۆماریان كردووە دەڵێن مردن ببوە شتێكی ئاسایی و لەسەرشۆستەو شەقامەكاندا ڕۆژانە دەبینران و كەس لێی نەدەپرسینەوە تەنها كارمەندانی شارەوانیەكان بەیانیان و ئێواران كۆیان دەكردنەوەو دەیان ناشتن. نرخی شت و مەك ئەوەندە بەرزببویەوە كەس چاوەڕێی نەدەكرد، نرخی گەنم بە رێژەی 260% و برنج 250% و جۆ 160% و شەكرو چا سێ بەرامبەر بەرزببویەوە،
قاچاخچێتی دانەوێڵە:
بەرزبوونەوەی نرخی دانەوێڵە بەشێوەی چاوەڕوان نەكراو بەرزببویەوە، هەربۆیە ژمارەیەك بازرگان كە دەستیان لەگەڵ بەرپرسانی عوسمانی لەناوچەكەدا تێكەڵ كردبوو، دەستتیان دابوویە بازرگانی كردن بەو بڕە دانەوێڵەیەشەوە كە دەردەچوون و دەیانبردە دەرەوە لەبەر ئەوەی بڕێك داهاتی باشتریان دەست بكەوێت، لە هەمان كاتیشدا هەندێك لە خاوەن هێز و خێڵەكانی ناوچەكەدا دەستیان بەسەر شتێكدا دەگرت و بۆ خۆیان قۆرخیان دەكرد، وەك ئەوەی (عەشیرەتی شەمەر) دەستیان بەسەر بازرگانی و هێنان و بردنی (خوێ)دا.
گرانی و قات و قڕی و نەبوونی خۆراك ئەوەندە كاریگەری دروست كردووە كە هەندێك جار مرۆڤ ناتونێت بیری لێبكاتەوە، بە پێی وتەی ئەو كەسانەی كە بە چاوی خۆیان ڕوداوەكانی ئەو سەردەمانەیان بینیوە دەیگێڕنەوە كە لەناو شاری موسڵدا پشیلیەك چووەتە ماڵێكەوە ژمارەیەكی زۆر خەڵك شوێنی كەوتوون و لەملا بۆ ئەولا فڕاندوویانە تا گرتوویانەو دواتر خواردوویانە، جگە لەوەش خوێنی ڕژاوی هەر ئاژەڵێكیان دەست كەوتبێت لێی گەڕاون تا وشك بوەتەوەو دواتر خواردوویانە.
لە كۆتاییەكانی ساڵی 1914 دا سوپای بەریتانی هاتبووە باشووری عێراق و لە شاری بەسرەو دەوروبەری نیشتەجێ ببوون، دوای چەندین شەڕو پێكدادان لە 14/11/1918 سوپای عوسمانی لە خاكی عێراقدا نەماو ئینگلیزەكان دەستیان بەسەر سەرانسەری عێراقدا گرت، لەسەردەمی ئینگلیزەكاندا هێشتا برسێتی بەردەوام بوو، بەڵام بۆ ئەوەی جێگەی خۆیان بكەنەوە كەوتنە بوژاندنەوەی خەڵك و بازاڕەكان ، لەسەردەمی ئەو گرانییەدا كە چوار ساڵ زیاتری خایاند، بە هەزاران خەڵك لە برساندا مردن ، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجی مێژوو نوسانە ئەوەیە كاریگەریی گرانیەكە ئەوەندەی لەسەر شارەكان كاریگەریی هەبوو ئەوەندە كاریگەری لە سەر گوندەكان دانەنا، بەتایبەت دوورە دەستەكانیان.
