04:50 - 28/07/2019

شوڕشگێڕێكی ونبوو لەناو كێشمەكێشی خێڵایەتیدا‌

پەیسەر

یەكێك لە گرفتە گەورەكانی مێژووی سیاسی كورد ئەوەیە هەوڵ و ماندوو بوون و خەبات و تێكۆشانەكانی پەرتەوازەو سنووردا و ناوچەگەرو هەركەس بۆخۆی بووە، دەگمەن یەكێك یان لایەنێك دەبینیت كەئەو ئاستەنگانەی تێپەڕاندبێت و توانبێتی گەورەتربیربكاتەوە دوورتر بڕوانێت و گشتگیرتر بڕیاربدات و ژیرانەتر لەوەی كە پێش خۆیان هەبووە شەقاو بهاوێژێت.

ئەمەش كە ئێمە دەیڵێین گشتگیرو ڕەها نیە، بەڵكو هەندێك حاڵەت و كەسایەتی و قۆناغ هەیە ئەو ئاستەنگانەی بڕیوەو دەنگ و ڕەنگیان سەرجەم سنورەكانیان بڕیوەو نەیانهێشتووە ئەو ئاستەنگانە دەست و دەمیان بگرێت و بڕیاری یەكلاكەرەوەی خۆیان داوە، بەڵام مەخابن دواجار ئەم حاڵەتەش كراوەتە گرفتێكی دیكەو لەبری بە باشە بەسەر شۆڕشگێڕو خەڵكی ڕاپەڕیودا بشكێتەوە، بووەتە مایەی زەحمەتێكی ترو بیانوویەكی گەورە بەدەست دوژمنانەوەو (خانەخوێ)یان پێ تاوانباركردووە هەروەك ئەوەی كە یەكێك لە تاوانەكانی پێشەوا قازی محەمەدی، یەكەم سەركۆماری كورد و هاوڕێكانی بریتی بوو بە پەلكێشكردنی خەڵكانی دەرەوەی سنووری ئێران و پێدانی بەرپرسیارێتی پێیان. 

هێشا ئەمەش نەبووەتە ئەو لەمپەرە سەرەكیەی نەتوانرێت تێی بپەڕێنن، و لەپاش و پێشی كارەساتی كۆماری كوردستانی 1947 چەندین نموونەی لەو جۆرەمان هەیە، مێژوو نوسان دەڵێن مەحمود خانی دزڵی  یەكەم فەرماندەی ڕاپەڕیوی كوردە لە سەرتاپامێژووی ئەم نەتەوەیەدا كە لەپاڵ خەباتی خوێناویدا لە دژی ستەمكارانی ئێران، بەگەرمی و لە خۆبردنەوە بەهانای شێخ مەحمودی حەفیدزادەوە هاتوەو گەشتۆتە دەشت و بنارو لاپاڵ و چیاسەركەشەكانی باشووری كوردستان، بەڵام لەگەڵ هاوسنورەكانی ناوچەكەی خۆی كێشەو گرفتی گەورەیان هەبووە.

مەحموودخان كوڕی عەزیزخان كوڕی بارام بەگە، دایكی ناوی پیرۆز بووەو كچی حەسەن سوڵتانی گەورەی هەورامانەو بە بنەچە دەچنەوە سەر شێخانی عەبابەیلێی بناری شاخی شنروێی هەڵەبجە، ساڵی 1870 لە گوندی دزڵی ناوچەی هەورامانی تەخت لە  رۆژهەڵاتی كوردستان لە دایك بووە، وەك نەریتی جاران  دوای مردنی باوكی ئەم دەبێتە خان و گەورەو سەرداری ناوچەكە، خان چەند جارێك ژیانی هاوسەری پێكهێناوە، بەڵام دیارترینیان (نازیف خان)ی كچی مەحموود خدری هەمەوەندە، لەسەرجەم هاوسەرەكانی 11 كوڕ و 6 كچی هەبووە، زۆربەیان كۆچی دواییان كردووەو بەشێكیش لە نەوەكانی ماون. خانی دزڵی لەبەر ئەوەی بەردەوام ملی بە دەسەڵاتدارانی ناوخۆو دەرەكی نەداوە چەندین جار كێشەی بۆ دروستكراوەو زیندانی كراوە، زیندانەكانی هیندستان، سنە، قەسری قاجار، هنێدی ، رومادی ، سلێمانی و كەركووك و بەغدادیشی بینیوە. هەرلەو میانەیەشدا چەند جارێكیش دوور خراوەتەوە بۆ ناوچە دوورەكانی ئێران و تەنانەت هەڵوەدای عێراقیش كراوە. 

لە مایسی 1919 بەدواوە كە شێخ مەحموود شاری سلێمانی ئازادكردووە. تا دەوروبەری جەنگی ئاوەباریك لە 1931 مەحمود خان لەگەڵ ئەو جەنگاوەرانەی لەگەڵێدا بوون ماوەتەوەو لە هەموو شەڕەكانی ئەو ماوەیەدا پشتیوانییان لە شۆڕشەكەی باشوور كردووە.
(... كاتێك ئینگلیز زانی وەزعی سلێمانی تێكچووە، لیوایەك سەربازی بەچەكی جۆراوجۆرەوە هێنایە سلێمانی و لە نزیك شاخی گۆیژە خێوەتیان هەڵدا، كاتیك شێخ زانی كارلەكار ترازاوە نامەیەكی بۆ دۆستی ڕاستگۆی خۆی(میر مەحمودخانی هەورامی)نوسی، داوای لێكرد بەناوی زیارەتی گۆڕی (كاك ئەحمەدی شێخ)ەوە لەگەڵ سوپاكەی كە 4 هەزار كەس بوون بگاتە سلێمانی...كاتێك ئینگلیز ویستی بەزۆر بچێتە ناو شاری سلێمانیەوەو شۆڕشەكە خامۆش بكات، سوپای كورد بەسەرۆكایەتی میر مەحموودخانی هەورامی پەلاماری ئینگلیزیان داو لەماوەیەكی كەمدا لەناویان بردن، كاتێك كە خەڵكی سلێمانی گوێیان لە دەنگە تەقە بوو، چوون بەهانای سوپاكەی خانەوە بەڵام تا ئەوان گەشتن هەموو شتێك تەواو ببوو كۆتایی بە دوا سەربازی ئینگلیز هاتبوو. ئەوەی كە مابوویەوە هەڵاتن یان دەستگیركران، ئەوانەی كە هەڵاتن لە لایەن كەریم بەگی فەتاح بەگ و ئەحمەد بەگی ساحێبقڕان شوێنیان كەوتن دوای ئەوەی ژمارەیەكیشیان لێكوشتن، ئەوەی كە مایەوە خۆیان گەیاندەوە كەركووك) ئەمە بەشێكە لە یاداشتەكانی شێخ لەتیفی كوڕی شێخ مەحموودی حەفید. 

هەربۆیە توێژەرانی مێژوو ئازادكردنی شاری سلێمانی لەلایەن محموود خانی دزڵییەوە بەیەكەم پاڵپشت و ڕزگاركەری شۆڕشەكەی شێخ دەهێننە ئەژمار.

بە پێی وتەی مێژوو نوسانی كورد گەڕیدە بیانیەكان و یاداشتە دەستخەتەكانی خوالێخۆشبوو –بابەعەلی شێخ مەحموود- و  شێخ ڕەئوفی شێخ مەحموود- و ئەوڕاپۆرتە نهێنیانەی ئەفسەرو لێپرسراوانی ئینگلیز، سەرجەمیان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە مەحموودخانی دزڵی لەو كەسانە بووە كە بەگیان ودڵ هاوكاریی شۆڕشی شێخ مەحموودی كردووە، دوای ئەوەی لە شەڕی بەردەقارەماندا شۆڕشی شێخ مەحموود شكست دەهێنێت و لە 25/7/1919 دا حوكمی لەسێدارەدانی بەسەردا دەدرێت، بەڵام دواجار بە هەر هۆكارێك حوكمەكە دەگۆڕرێت بۆ زیندانی كردن، خانی دزڵی بە خۆی و ئەو چەكدارانەی لەگەڵیدا بوون بەرەو شاخەكانی هەورامانی تەخت و لەناو شوێنە سەختەكاندا نیشتەجێبوون..

مێژوونوسان باس لەوە دەكەن كە ئینگلیزەكان دەسەڵاتدارانی ئێرانیان ناچاركردووە كە هەریەك لە (مەحموود خانی دزڵی و مەحموودخانی كانی سانان)یان بۆ بگرن و ڕادەستیان بكەن. هەربۆیە بە پێی پلانێكی تایبەت هەردوكیان دەستگیركردن و ڕەوانەی (ئیچ قەڵا)یان كردن لە بەغداد و لەوێشەوە ڕەوانەی هیندستان كرا،بەڵام محموود خانی كانی سانان لە بەغداد بەدەستبەسەری هێشتەوە. 

دەگوترێت كانی سانانی گوتویەتی من هیچم نەكردووە، هەرچیشم كردبێت بە فەرمانی خانی دزڵی بووە، ئەویش گوتویەتی راست دەكات. بە پێی گوتەكانی (ئەحمەد خواجا) بێت رۆشنبیرانی كورد نامەیەكیان بۆ ئینگلیزەكان ناردووە و داوایانكردووە كە دیلەكانی شەڕی دەربەندی بازیان ئازاد بكەن، كە ئێستە لە ئیچ قەڵادا خشتیان پێدەبڕن، كەواتە ژمارەیەك دیلی جەنگی لەبەردەستی ئینگلیزەكان بوون و رۆژانە كاریان پێكردوون.

لەدوای ئەوەی كە چەكدارەكانی خان دەگەڕێنەوە ناوچەی هەورامان بیر لەوە دەكەنەوە ئەوانەی كە كوردن لەناوچەكەدا و پشت و پەنای هێزەكانی ئینگلیزن هەڵبكوتنە سەریان و تەنگەتاویان بكەن، لەناو ئەو پەلامارانەدا چوونە سەر ماڵی –عادیلە خانم-ی هەڵەبجە، كە وەك سەرچاوەكان دەڵێن سەربەئینگلیز بووە، سوپای ئینگیلز لە وەڵامی ئەو هیرشەدا بۆردومانی گوندی بەڵخە لە باشووری كوردستان و گوندی - بارام ئاوا - لەنزیك دەربەندی دزڵی لە رۆژهەڵاتی كوردستانی كرد، لەبەر ئەوەی بەشێك لە چەكدارەكانی خانی دزڵی لەو دوو شوێنە نیشتەجێ بوون. لە هەمان كاتیشدا رۆژنامەی پێشكەوتن كە لەلایەن ئینگلیزەكانەوە دەردەچوو هێرشی توندی كردە سەر خان و چەندین قسەو قسەڵۆكی خستە شوێنی.

هەرچەندە مێژوونوسان بەتەواوی مێژووی ئازادبوونی مەحموود خانی دزڵیمان بۆ بگوازنەوە بەڵام دەڵێن لە دەوروبەری 1921 دا خان ئازاد كراوە، ئەوەش ڕوون نیە ئاخۆ حوكمەكەی تەواو بووە یان لە ژێر فشاری شۆڕش ناڕەزایەتیەكانی كورددا بووبێت، هەرچۆنێك بووە خان ئازاد كراوەو گەڕاوەتەوە كوردستان.

ئەدمۆنز حاكمی گەورەی ئینگلیز لە یاداشتەكانیدا دەنوسێت: ساڵی 1922 كە بە ئیجازە گەڕامەوە كرام بە یاریدەدەری حاكمی سیاسی لە هەڵەبجە، كە ئەمە وەزیفەیەكی ئێجگار بچووك بوو لە چاو ئەوەی پێنج ساڵ لەمەوپێشم، بەڵام ئاگادار كرام كەناوچەی سلێمانی زۆر ئاڵۆزە و هەڵەبجەش پێویستی بە یەكێكی زۆر شارەزا هەیە، كە چوومە هەڵەبجە عەشایەری هەورامان بە سەرۆكایەتی –مەحموود خانی دزڵی- دژی ئێمە هەستابوون كە كاتی خۆی لە لایەن حكومەتی ئێرانەوە تەسلیم بە ئێمە كرابوو، بەڵام ئێمە هەڵەیەكی گەورەمان كرد كە بەرەڵامان كردو گەڕایەوە شوێنی خۆی چوونكە لەوێوە پەیوەندی كردووە بە توركەكانەوە. 

سەرجەم ئەو نامەو بروسكانەی كە لە ئەرشیفی بەریتانیادا تا ئێستەش پارێزراون باسی ئەو زیانانە دەكات كە خانی دزڵی لە سوپاكەیانی داوەو بووەتە هۆی ئیلهام بەخشی بۆ خەڵكانی تر كە لە دژی ئینگلیزەكان بوەستنەوە.
خانی دزڵی چەندین جار بەخۆی و بنەماڵەو جەنگاوەرەكانیەوە بەرەو ڕووی ڕژێمی (قاجاری) و (رەزاشا) و (حەمە)ی كوڕی بووەتەوە، لە باشووری كوردستانیش شكستی بەبەشێك لە هێرش و پەلامارەكانی ئینگلیزهێناوە (وەك لە ڕاپۆرتەكانی خۆیاندا ئاماژەیان بۆ كراوە).

هەرچەندە مەحمووخانی دزڵی بە پیاوێكی عەشایەرو سەرۆك عەشیرەت دراوەتە قەڵەم بەڵام بە پێی توانای خۆی لە هەموو بوارەكاندا شارەزایی هەبووەو توانیویەتی ئەو شارەزاییانەی خۆی بخاتە خزمەتی شۆڕشەكەی باشوور بە سەرۆكایەتی شێخی نەمر، یەكێك لەو بوارانەی كە خان شارەزایی باشی تێدا هەبووە بریتی بووە لە شەڕی (پارتیزانی)، شایەتی ئەو بابەتەش ڕاپۆرتە نهێنی یەكانی ئینگلیزە لەو كاتانەدا كە دێن و لەدەربەندی بازیان سوپای شێخ مەحموود تێكدەشكێنن، خان بە خۆی و چەند مەفرەزەیەكەوە سوپای ئینگلیزیان هەراسان و پەشێوكردووە. تەنانەت (رەفیق حیلمی) لە یادشتەكانیدا خانی دزڵی بە پاڵەوانی شۆڕشی یەكەمی شێخ مەحموود ناو هێناوە.

گەرچی مەحموود خان وەك كەسێكی سەربازی و عەشایەر و كەم دوو دەهاتە بەرچاو بەڵام خۆی بە هەموو شت نەزانیوەو ئەنجومەنێكی ڕاوێژكاری تایبەت بەخۆی هەبووەو بە بێ ئەو ئەنجومەنە هیچ بڕیارێكی سەربەخۆی نەداوە، (ئەحمەد خواجا) لە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ (عبدالرقیب یوسف)دا باسی ئەو ئەنجوومەنە بەم شێوەیە دەكات: مەحموودخان بۆ ڕاپەڕاندنی كاروباری-  تایبەتی و جەنگ- ئەنجومەنێكی لە كوێخاو دەمڕاستی گوندەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی پێكهێنابوو، كە پێكهاتبوون لە 7 كەس سەرۆكی ئەنجومەنەكە ناوی –كوێخا زۆراب-بوو، خانی دزڵی ڕاوێژی پێدەكردن و گەر كارێكی نائاسایی ڕووی بدایە، راوێژی پێدەكردن، متمانەی پێیان هەبوو، ئەوانیش بەردەوام فەرمانەكانی خانیان جێبەجێدەكرد).

سەرچاوە مێژوییەكان و شرۆڤەكاران میژویی هەمیشە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە سەرچاوەی ئابووری و دارایی هەموو حكومەت و حیزب و دەستەو گروپێك بڕیار لەسەر سەربەخۆیی و چارەنوسیان دەدات و هەربەو هۆكارەشەوە زۆریان بەرزبونەتەوەو زۆریشیان نەوی بوونەتەوەو بڕێكیشیان هەر بەهۆی سەربەخۆنەبوونی داراییەوە ناوناوبانگیشیان نەماوە، كاتێك خانی دزڵی دەرك بەو ڕاستییە دەزانێت، هەربۆیە كاتێك شێخ مەحموود دەیەوێت پارە بداتە چەكدارەكانی خان یەكی بە بڕی 100 لیرەی توركی، زۆرینەی چەكدارەكان بە كەمی دەزانن و وەریناگرن، بەڵام خان دەڵێت: لەبەری ڕێزو موبارەكی تەنها یەك لیرە هەڵدەگرم و ئەوەی تری دەگێڕمەوە، دەبوو ئێمە بارە (قران) مان بۆ شێخ بهێنایە نەك پارەی لێوەربگرین.

یەكێك لەو گرفتانەی كەلەپەنای هەموو شۆڕش و ڕاپەڕینێكی كوردەكاندا قوت بووەتەوە، بوونی خائین و خۆفرۆشەكانی كورد بووە، بۆ نموونە لەكاتی پەلاماری (دزڵی و ناوچەی هەورامان)دا لە 1930 وسەردەمی ڕەزا شادا ناوی چەندین كەسایەتی كوردی ناوچەكەی هەیە كە تا ئێستەش لەسەر بەردێكی مزگەوتی گەورەی شاری سنە هەڵكۆڵراون و ناویان ماوەتەوە، هەربۆیە بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی ئەو كوردە خۆخۆرانە چارەنووسی هەموو شۆڕشەكان تێكشكان و لەناوچوون بووە (ئەڵبەتە ئەمە یەكێكە لە هۆكارە سەرەكیەكان، ئەگینا هۆكاری دیكەی تریش هەن). 

گەرچی (مەحموودخانی كانی سانان) بە یەكێك لە پشت و پەنا گەورەكانی شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفید لە باشوور دادەنرێت و بۆ خۆشی چەندینجار لە دژی دسەڵاتدارانی پەهلەوی جەنگاوەو ملی پێنەداون و هاو خەباتی خانی دزڵیش بووە، یەكێكی تر لەوانە -حەمەعەلی بەگی تفلی- بووە كە یەكێك بوە لە نزیكەكانی خانی دزڵی و دواتر بووەتە داردەستی ڕژێمی شاهەنشاهی لەدژی خانی دزڵی و دەبنە هاودەست و هاوپەیمان و ڕێگە نیشاندەری رژێمی داگیركەری ئێران و هەربەو هۆیەشەوە لەماوەی نیوەڕۆژێكدا خان و چەكدارەكانی ناوچەكە چۆڵدەكەن و دەچنە دیوەی هەورامانی لهۆن و دزڵی و ناوچەی هەورامان دەكەوێتەوە دەستی ڕژێمی شاهەنشاهی ئێران، ئیتر پاڵنەرەكان هەرچی بووبن و هۆكاری پشتكردنە خان و ڕوو كردنە رژێمی داگیركەر هەرچییەك بێت دەرئەنجامەكەی ڕوونە. 

كەچی كاتێك خان لە 1943 لە عێراق ماوەی زیندانی خۆی تەواو دەكات و دەگەڕێتەوە رۆژهەڵاتی كوردستان و خەڵك كۆدەكاتەوە بۆ بەرەنگار بوونەوەی رژێمی شاهەنشاهی لە 1944 لەگەڵ خانی كانی سانان پێكدێنەوەو بەرەیەكی دیكە بەرامبەر رژێم دروست دەكەنەوە.  پەیوەندیەكانی نێوان مەحموودخانی دزڵی و مەحموود خانی كانی سانان هەندێكجار بە پەیوەندی باش وێنادەكرێت و زۆرینەی جارەكانیش بە نەرێنی و پڕ لەئاڵۆزیی، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیكی شوێنی دەسەڵاتیان و هەست و هۆشی عەشایەری و خانایەتی و بەشێكی دیكەشی دەگەڕێتەوە بۆ فیتی بێگانەكان و دەستی داگیركەری لە پشتەوە بووە. وەك شارەزایان باسی دەكەن زۆرینەی كێشەكانیان لەسەر بەڕێوەبردنی گوندی (نژمار)بووە كە دەكەوێتە نزیك شاری مەریوان لە رۆژهەڵاتی كوردستان.

پەیوەندیە خراپەكانی ئەم دوو خانە كاریگەری خراپی هەبووە لەسەر بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لە 20  نیسانی 1927 كاتێك ئینگلیز هێرش دەكاتە سەر پێنجوێن، كە بارەگای سەرەكی هێزەكانی شێخ مەحموود لەوێ بووە، شێخ ویستی خۆی كۆبكاتەوەو لەبەرامبەردا هێرش بكاتەوە سەر بنكەو بارەگاكانی ئینگلیز بەڵام بە هۆی ناكۆكی و شەڕی نێوان ئەو دوو خانەوە نەتوانرا ئەو هێرشە ئەنجامبدەن و تۆڵەی هێرشەكەی سەر پێنجوێن بكەنەوە. 

لە هەمان كاتیشدا كاتێك سوپای پەهلەوی هێرشی كردوەتە سەرناوچەی مەریوان لەبەرناكۆكی ئەو دوو خانە نەیانتوانیوە بەرەنگاری ببنەوەو ناوچەكەیان لە ژێر دەسەڵاتی هەردوولا دەرهێناوە.

ئەگەر ئەوە دیوێكی پەیوەندیەكانی مەحموود خانی دزڵی بووبێت لەگەڵ مەحموود خانی كانی سانان ئەوا دیوەكەی تری هاوسنوورییە لەگەڵ دەسەڵاتی (جافەرسان)ی خانی هەورامانی تەخت كە زۆربەی ناوچەی هەورامانی تەختی بەدەستەوە بووە، پەیوەندیەكانی ئەم دوو خانەش هەمیشی بەرزو نزمی تێكەوتووەو هەندێكجار لەسەر یەكتری خۆیان بە كوشت داوەو هەندێكجاریش لە یەكیان كوشتووە، هەربۆنموونە كاتێك چەكدارەكانی مەحموودخانی دزڵی هەڵدەكوتنە سەر گوندی (هانە گەرمەڵە) و سوتاندوویانە لەبەرگریی ئەو شەڕەدا (عەبدوڵاخانی) برای مەحموود خانی دزڵێ و  مەجید بەگی بانی شاری لە لایەن چەكدارەكانی سانەوە كوژراون ، دواتر لە تۆڵەی ئەو دوو خوێنەدا (جافەرسان) دوو كچی هەورامانی تەختی داوەتە مەحموود خانی دزڵی .

مەحموود خانی دزڵی لە هەرجێگەیەك جوڵانەوەو بزوتنەوەیەك هەبوایە بۆ سەندنەوەی خاكی زەوتكراوی كوردان بەهانایەوە دەچوو، جگە لەو هاوكارییانەی كە بۆ شۆڕشی شێخ مەحموود كردوویەتی لە ناوچەی ئەردەڵانی سنە و حەسەناوا و رەوانسەری رۆژهەڵاتی كوردستان، هەروەها عەباسخانی سەردار ڕەشید 1917 ، لە پێش ئەو بەراوارەشەوە هەر ئەو كارانەی كردووە بۆ نموونە قسەی لەگەڵ سەرۆك عەشیرەت و دەستڕۆشتوەكان كردوو كە هەستی نیشتیمان پەروەرییان لا دروست بكات ، لەوانەش (وەكیڵ)ی جوانڕۆ، حسین خانی ڕەواندوز، جافەرسانی لهۆن، مەحموود خان كانی سانان، حەمەخانی بانە، سەنجارخانی میاوەران، حسین قولیخانی كولیایی... 

هەندیك لە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە مەحموود خانی دزڵی پەیوەندی لەگەڵ توركەكان بەستوەو داوای هاوكاریی و چەك و چۆڵی لێكردوون و سەرچاوە ئینگلیزیەكانیش زۆر لەو دۆخە نیگەران و بێتاقەت بوون، بەڵام ڕووی ڕاستەقینەی ئەو بابەتە ئەوەیە كە مەحموود خان یەكەمجار پێی وابووە كە توركەكان دەتوانن هاوكارییان بكەن بۆ ئەوەی بتوانێت درێژە بە شۆڕشەكەی بدات، تەنانەت كۆمەڵگەی گەلان –عصبە الامم- لە ڕاپۆرتێكیدا باسی لەو داواكارییەی خان كردووە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەشی خستۆتە ڕوو كە كەمالیەكان هیچیان بۆ نەكردووە بۆیە ئەویش  باوەڕی پێیان نەماوە.

وەك نەریتی عەشایەری ئەو سەردەمانە هەمیشە پەیوەندیەكانی نێوان نزیكەكان خراپ بووەو پەیوەندی نێوان دوورەكان باشتر بووە، بۆ نموونە پەیوەندی نێوان هەردووك مەحموود خان خانی دزڵی پەنا دەباتە بەر هاوكارییەكانی حەمەڕەشید خانی بانە، ئەویش بەهانای خانی دزڵییەوە دێت و 500 چەكدار دەنێرێتە سەر ناوچەی مەریوان و لە مانگی تشرینی دووەم 1941 سوپای حەمەڕەشیدخانی بانە مەریوان دەگرێت و پەیوەستی دەكات بە دەسەڵاتی خۆیەوە. بەڵام پاش ماوەیەك لە 20 كانوونی دووەم 1941 سوپای ئێران بە فرۆكە هێرش دەكاتە سەر مەریوان و هێزەكانی حەمەڕەشید خان ناچار بە كشانەوە دەكات بەرەو ناوچەكانی سەقز.

لەسەرەتای ساڵی 1946 خانی دزڵی ڕوو دەكاتە گوندی (هانەی قوڵ) لە ئەشكەوتی وشكەناو كە بە ئەشكەوتی (مەحموود خان)یش بەناوبانگە، دەمێنێتەوە، پاش ماوەیەك حكومەتی حەمەڕەزا شای ئێران داوای دانیشتنی لێدەكات بۆ ئەوەی بگەنە ئەنجامێك تا كێشەكانیان بە ئاشتی ببڕێننەوە، ئەویش ڕازی دەبێت و ئەفسەرێك دەنێرێتە لای، هەربۆیە لە بەهاری 1946 لەلایەن ئەو ئەفسەرەوە دەرمانخوارد دەكرێت، دوای مانەوەی بە ئێش و ئازارەوە بۆ ماوەی 9 نۆ رۆژ لە مەڵەخوردی نێوان گوندی (زەڵم لە باشووری كوردستان و دزڵی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان) گیان دەسپێرێت، هەرچەندە شای ئێران داوای تەرمەكەی دەكاتەوە بەڵام شێخ مەحموود دوای ئەوەی بەرپرسانی خورماڵ لەو ڕوداوە ئاگادار دەكەتاوە و پێیان دەڵێت وەڵامی ئێران نەدەنەوە، تەرمی مەحموود خانی دزڵی لە گوندی (هانەی قوڵ) دەنێژریت و تا ئێستەش خەڵكی هەورامان ناووناوبانگی ئەو پیاوەیان لەیاداوەریدا ماوەتەوە..

ماوەتەوە بگوترێت لەو سەروبەندەی كە هێشتا ناوچەكە لە ئاڵوگۆڕی گەورەدا بوو ئەگەر هەست و هۆشی نەتەوایەتی كورد لە كۆت و بەندی خێڵایەتی و ناوچەگەریی دەربازی ببوایە، دیار دەرئەنجامەكەشی بەم شێوەیە نەدەبوو كە دەیبینین.

هەر لەو پشێویی و دانەمەزراوییەی ناوچەكەدا لەناو سوپای بەریتانیاشدا لە دوای 1925 جەنگاوەری كورد سەرهەڵدەدەن و لە دژی كورد و ڕاپەڕینەكانی لە ناوچە جۆرا جۆرەكان دەبینرێن و بە شێوازی جۆراو جۆر دەیانخەنە كار، بۆ نموونە یەكێك لە سەركردە سەربازیەكانی شێخ مەحموود كەناوی حەمەئەمینی حمەی ئیمام هەمەوەندی بووە لە نامەیەكیدا بۆ شێخ دەنوسێت: بۆ حەزرەتی مەلیك هەندێك عەسكەرم بەدیل گرت دوانیان كورد بوون، بە مەرقەدی كاك ئەحمەد ئەوەندە ئازایانەو دلێرانە شەریان دەكرد، هەرچەندم كرد نەمتوانی بیانكوژم، پیاوی ئازا نابێ بكوژرێ، بۆیە هەردوكیانم بەرەڵاكرد.. ئیدی كاتێك كۆتایی بە شۆڕشی شێخ مەحموود دێت، قۆناغێكی دیكەی شۆڕش دێتە كایەوەو قۆناغەكانیش كۆتاییان دێت..

سەرچاوە:  مەحموود خانی دزڵی ، شۆڕشگێڕی رۆژهەڵاتی كوردستان ، عومەر مەعروف بەرزنجی. چاپی دووەم ساڵی چاپ 2000