09:59 - 18/07/2019
کوڕانی تورگینێف و نەوەی دووەمی سیاسییەکانی کوردستان
گۆڤاری په‌یسه‌ر
لە ئێستادا كوردستان خەریكە سەردەمی دەسەڵاتی كوڕان تاقی دەكاتەوە، ئاخۆ كوردستان لەسەردەستی كوڕەكاندا قەیران و دابەشبوونی زیاتر بە خۆیەوە دەبینێت؟ یاخود قۆناغێك دەچێتە پێشەوە و بوژانەوە و پێشكەوتن و تەبایی بەخۆیەوە دەبینێت؟
ساڵی ١٨٦٢ تورگینێف نووسەری ناسراوی روسی رۆمانە بە ناوبانگەکەی " باوکان و کوڕان"ی بڵاوکردەوە، لە رۆمانەکەدا باوکەکان کەسایەتی محافزکاریان هەیە و پابەندن بە نەریت و بەها کۆمەڵایەتییەکان، کەچی کوڕەکان رادیکاڵ و توندڕەون، کەسایەتی بازارۆف کە سیمبولی سەرەکی کوڕانە، کەسێکی توندڕەوە و هیچ نرخێک بۆ بەها کۆمەڵایەتییەکان دانانێت، کەسێکی مادیگەرایە و هەر شتێک سودی بۆی نەبێت وەک شتێک بێ نرخ سەیری دەکات، باوکان و کوڕانی تورگینێف تا رادەیەک لەگەڵ باوکانی سیاسی و کوڕانی سیاسی هەرێمی کوردستان لێکچوونیان هەیە.
لە رۆمانەکەی تورگینێفدا باوکەکان کەسایەتی محافزکاریان هەیە و پابەندن بە نەریت و بەها کۆمەڵایەتییەکان، کەچی کوڕەکان رادیکاڵتر و توندڕەوتر و بەرژەوەندیخوازترن
نەوەی یەكەم یان باوكەكان لە شەستەكانەوە تا ئەم دوایانە دەسەڵات بە دەست بوون و هاوكات لە شەڕ و ناكۆكی قوڵدابوون لەگەڵ یەكتر، لە كۆتاییەكانی شەستەكان و كۆتاییەكانی هەفتاكان و سەرەتاكانی هەشتاكان و ناوەڕاستی نەوەدەكان ناكۆكییەكانیان بە ڕووبارێك خوێندا تێپەڕبوو، بەڵام سەرباری ئەم ناكۆكییە قوڵانە، باوكەكان پابەندی هەندێك لە بەها نیشتمانی و كۆمەڵایەتییەكان بوون، نەوەیەكی شۆڕشگێڕی خاوەن بیروباوەڕبوون، هەندێك لە شەڕەكانیان لەسەر ڕێبازی جیاواز و ئایدیای جیاوازبوو، ئەوەی كە هەر لە سەرەتاوە بە ڕێبازەكانی مەلایی و جەلالی ناسرا.
رێبازی جەلالی كە سەرەتا خۆی لە باڵی مەكتەب سیاسی و دواتر لە یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا بینیەوە ڕێبازێكی پێشكەوتنخوازنەی بزووتنەوەی كورد بوو، باوەڕی بە بڕیاری بە كۆمەڵ و سەركردایەتی هەڵبژێردراو بوو لە بەرامبەردا باڵی مەلایی كە لە سەربنەمای نەتەوەیی دامەزراوە و باوەڕێكی نەگۆڕیان بە سەركردایەتی بنەماڵەی بارزانی هەیە و پێیانوایە كورد هەر لەسەر دەستی ئەم بنەماڵەیە رزگاری دەبێت، گرنگترین كارەكتەرەكانی نەوەی یەكەم یان باوكەكان بریتین لە مستەفا بارزانی و مەسعود بارزانی و ئیدریس بارزانی لە باڵی مەلایی و لە باڵی جەلالیش ئیبراهیم ئەحمەد، جەلال تاڵەبانی.
لە بەرامبەردا نەوەی دووەم یان كوڕەكان كە زیاتر لەم ساڵانەی دواییدا دەركەوتوون، پێچەوانەی کوڕانی تورگینێف هەندێکیان بەراورد بە باوكەكانیان نەخوێندەوارترن، بەپێی رەفتار و شێوازی سیاسەتیان وا دەردەكەوێت كە خۆیان بە هیچ باوەڕ و پرەنسیپێكی سیاسی و ئایدیۆلۆژیای دیاریكراوەوە نابەستنەوە، هەندێكیان وەك دەوڵەتمەدار و هەندێكیتریشیان وەك بازرگان یان وەك كەسایەتی سەربازی و ئەمنی دەردەكەون، ئەوەی ئەوان شەڕی لەسەر دەكەن لە كۆتاییدا دەسەڵات و ئابورییە.
ئەگەر نوخبەی شۆڕشگێڕی شاخ، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتان بۆ بەرژەوەندی نەتەوەیی یان حیزبی بەكارهێنابێت، ئەوا بەشێك لە كوڕەكان ئەو پەیوەندییانە تەنیا بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاردەهێنن
وادەردەكەوێت، نەوەی دووەمی سیاسییەكان پابەند نین بەو بەها و پرەنسیپانەی كە باوكەكانیان پێی پابەند بوون، كوڕەكان لە ناكۆكییە حیزبییەكانیاندا زۆر رادیكاڵتر و توندڕەوترن، ئەگەر لە رابردوودا نوخبەی شۆڕشگێڕی شاخ، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ وڵاتان بۆ بەرژەوەندی نەتەوەیی یان حیزبی بەكارهێنابێت، ئەوا بەشێك لە كوڕەكان ئەو پەیوەندییانە تەنیا بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاردەهێنن.
كوڕانی بارزانی
نێچیرڤان ئیدریس بارزانی كە ئێستا دووەم سەرۆكی هەرێمی كوردستانە لە دوای مەسعود بارزانی، ساڵی ١٩٦٦ لە دایكبووە، دەوترێت لە كاتی ئاوارەییدا زانستە سیاسییەكانی لە تاران خوێندووە ، بە ماوەیەكی كورت لە دوایی كۆچی دوایی باوكی بە پشتگیری مەسعود بارزانی لە تەمەنی ٢٣ ساڵیدا دەبێتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی و هەر لەو ماوەیەشدا دەبێتە زاوای، ساڵی ١٩٩٦ و دوای دروستبوونی دوو ئیدارەیی دەبێتە جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئیدارەی هەولێر و لە ساڵی ١٩٩٦ دەبێتە سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئیدارەی هەولێر، لەو كاتەوە تا رۆژی ١٠حوزەیرانی ئەمساڵ سەرۆكی حكومەت بووە جگە لە دوو ساڵی كابینەی شەشەم نەبێت كە بەپێی رێككەوتنی پارتی و یەكێتی، بەرهەم ساڵح سەرۆكی حكومەت بوو.
نێچیرڤان بارزانی لە ماوەی ٢٠ ساڵی رابردوودا هەوڵیداوە لەڕێی ئابوری و میدیاوە پێگەی خۆی لەناو حیزبەكەی و هەرێمدا بەهێز بكات، دەوترێت خاوەنی كۆمپانیای كار و چەندین كۆمپانیای دیكەیە، كۆمپانیای كار لە بوارەكانی نەوت و گاز و كارەبای هەرێمدا وەبەرهێنانی گەورەی كردووە، پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە لەگەڵ توركیا و شەخسی ئەردۆغاندا، هەر جارێك كە پەیوەندی نێوان مەسعود بارزانی و توركیا لاواز دەبێت ئەم چاكی دەكاتەوە، لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمیشدا بەراورد بە كەسانی دیكەی ناو پارتی و بنەماڵەكەی پەیوەندییەكی باشتری هەیە لەگەڵ حیزبەكانی دیكە، وەك میانڕەوترین كەسی ناو پارتی و بنەماڵەكەی دەردەكەوێت.
مەسرور بارزانی لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا هەوڵی دروستكردنی پەیوەندی باشی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان داوە و دەوترێت تا رادەیەك خەریكە لە ئێرانییەكانیش نزیك دەبێتەوە
مەسرور بارزانی، ركابەری ئێستای نێچیرڤان بارزانی و سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمە، ساڵی ١٩٦٩ لەدایكبووە، بەكەلۆریسی هەیە لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە ئەمریكا، ساڵی ١٩٩٩ گەڕایەوە هەرێم و كرایە بەرپرسی دەزگای پاراستن، دامەزرێنەری دەزگای خێرخوازی بارزانییە و لەڕێی ئەم دەزگایەوە هەوڵی بەهێزكردنی پێگەی خۆی داوە، لە ساڵی ٢٠١٠وە بووەتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی و لە ساڵی ٢٠١٢شەوە بووەتە راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی هەرێم، سەرۆكی بۆردی زانكۆی ئەمریكییە لە دهۆك، لە رووی دیپلۆماسییەوە وادێتە بەرچاو زیاتر لە ئەمریكا پەیوەندی باشی هەبێت، لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا هەوڵی دروستكردنی پەیوەندی باشی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان داوە و دەوترێت تا رادەیەك خەریكە لە ئێرانییەكانیش نزیك دەبێتەوە.
تا ئێستا وەك كەسێكی توندڕەوی ناو پارتی ناسراوە، دەوترێت لە پشتی زۆربەی بڕیارەكانی باوكییەوەیەتی، پەیوەندی توندی لەگەڵ حیزبەكانی دیكە نییە هەرچەندە پێشبینی دەكرێت لە ساڵانی داهاتوودا بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی هەوڵ بدات پەیوەندی لەگەڵ لایەنەكانی دیكە باشتر بكات. ئێستاش دەزگایەكی میدیایی زەبەلاحی دامەزراندووە، ناكۆكی توندی لەگەڵ كوڕانی ماڵی تاڵەبانی هەیە، خوێندەوارترە لە باوكی بەڵام گومانی ئەوە هەیە، نەتوانێت وەك باوكی سەركردایەتی حیزبەكەی بكات و ببێتە چەترێك بۆ كۆكردنەوەی هەموو پارتییەكان و بنەماڵەكەی.
هەرچەندە نەوەی دووەمی بارزانی هێشتا گەنجن، بەڵام خەریكە نەوەی سێیەمی ئەو باڵەش دێنە پێشەوە لەوانە ئیدریسی كوڕی نێچیرڤان بارزانی و ئارینی كوڕی مەسرور بارزانی.
كوڕانی تاڵەبانی
كوڕانی باڵی جەلالی بەسەر سێ یان چوار ئاراستەی جیاوازدا دابەش بوون كە هەركامیان بەرژەوەندی جیاوازیان هەیە. ئاراستەیەكیان كوڕانی ماڵی جەلال تاڵەبانین كە پێكهاتوون لە بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی و لاهوری شێخ جەنگی، ئەم سێ كەسە خۆیان لەناو خۆیاندا بەرژەوەندی جیاوازیان هەیە و ناكۆكی لەنێوانیاندا هەیە.
بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی دوو كەسی زۆر پێچەوانەی یەكترن، بافڵی كوڕی گەورە ساڵی ١٩٧٣ لە بەیروت لە دایك بووە، لە لەندەن گەورە بووە، نەچووەتە زانكۆ، لەگەڵ لاهوری ئامۆزای هێزی دژە تیرۆر دادەمەزرێنێت و زیاتر وەكخۆی دەڵێت حەزی لە كاری سەربازی و حیزبییە، لە دوای كۆچی دوایی تاڵەبانییەوە دەرفەتی بۆ هەڵكەوت زیاتر دەربكەوێت، هیچ پۆستێكی فەرمی حیزبی نییە كەچی لە كۆبوونەوەكانی مەكتەبی سیاسی بەشداردەبێت و ئەندامی وەفدی دانووستانكاری یەكێتییە، رۆڵی سەرەكی بینی لە كاندیدكردنی بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، وەك باسی دەكرێت بە ناوی ماڵی تاڵەبانییەوە لە كۆبوونەوەكانی مەكتەب سیاسییدا قسەی یەكلاكەرەوە دەكات و زۆربەی بڕیارە گرنگەكانی چەند ساڵی رابردووی یەكێتی لەلایەن ناوبراوەوە بووە و بە كەسێكی توندڕەو ناسراوە و پارە و سامانەكەشی نازانرێت.
هۆكاری سەرەكی بەهێزبوونی پێگەی لاهور شێخ جەنگی لەناو یەكێتیدا بۆ دژایەتیكردنی پارتی دەگەڕێتەوە
لە بەرامبەردا قوباد تاڵەبانی پێچەوانەی براكەی بە كەسێكی میانڕەو ناسراوە، قوباد هاوینی ١٩٧٧ لە دیمەشق لە دایكبووە و لە لەندەن گەورەبووە و هەر لەوێ پەیمانگەی مكانیكی خوێندوە، زووتر لە براكەی لەناو سیاسەتدا دەركەوت، ماوەیەك وەك نوێنەری حكومەتی هەرێم لە ئەمریكا كاری كردووە، لە ٢٠٠٦ بۆ ٢٠١٢ بە پلەی وەزیر سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچوون بووە لە حكومەتی هەرێم، لە ٢٠١٤شەوە تا ئێستا جێگری سەرۆكی حكومەتە.
لاهور شێخ جەنگی برازای جەلال تاڵەبانی ساڵی ١٩٧٦ لە دایكبووە، تا سەرەتای ٢٠٠٠ لە بریتانیا ژیاوە و دواتر لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی هێزی دژەتیرۆر دادەمەزرێنێت و ئێستاش بەرپرسی ئەو هێزەیە، لە كۆنگرەی سێیەمی یەكێتیدا بووەتە ئەندامی ئەنجومەنی ناوەند، لەم ساڵانەی دواییدا پێگەی خۆی لەناو یەكێتیدا بەهێزكردووە، لە توندڕەوەكانی ناو یەكێتییە و بە لێدوانە توندەكانی لە دژی پارتی ناسراوە، بە بۆچوونی هەندێك لە چاودێران هۆكاری سەرەكی بەهێزبوونی پێگەكەی لەناو یەكێتیدا هەربۆ ئەم دژایەتیكردنەی پارتی دەگەڕێتەوە.
كوڕانی كۆسرەت رەسوڵ
لەم ساڵانەیی دواییدا كوڕانی كۆسرەت رەسوڵیش هاوشێوەی كوڕانی دیكە لە سیاسەت دەركەوتوون، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ لە ٢٠١٠وە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە و دەربازیش لە ٢٠١٤وە وەزیرە لە حكومەتی هەرێم، وادێتە بەرچاو كە لەم ساڵانەی دواییدا هەموو هەوڵی كۆسرەت رەسوڵ بۆ ئەوەیە پێگەی كوڕەكانی لەناو حیزب و حكومەتدا بەهێز بكات.
كوڕانی نەوشیروان مستەفا
نەوشیروان مستەفا دوو كوڕ و كچێكی هەیە، دوو كوڕەكەی لەم ساڵانەی دواییدا لە چالاكییەكانی بزووتنەوەی گۆڕان دەبینرێن، لە میدیادا دەرناكەون و پێچەوانەی كوڕانی دیكەی نەوەی دووەم لەناو سۆشیال میدیاشدا چالاك نین، جیاوازییەكی دیكەی كوڕانی نەوشیروان مستەفا لەگەڵ كورانی دیكەی نەوەی دووەم ئەوەیە نە لەناو حیزب و نە لە ناو حكومەتدا هیچ پۆستێكیان نییە، بەشداری كۆبوونەوە فەرمییەكانی حیزبەكەشیان ناكەن، بەڵام لە هەموو كەمپینەكانی هەڵبژاردنی گۆڕاندا بەشداریان كردووە و شار بە شار و گوند بە گوند گەڕاون بۆ كۆكردنەوەی دەنگ بۆ بزووتنەوەكەیان.
لەدوای كۆچی دوای نەوشیروان مستەفاوە، نما و چیا زیاتر سەرقاڵی رێكخستنەوەی كۆمپانیا وشەن، وەك خۆیان دەڵێن دەیانەوێت ئەم پڕۆژەیە تەواو بكەن و بیبوژێنەوە و فراوانی بكەن. هەرچی پڕۆژە سیاسییەكەشە كە خۆی لە بزوتنەوەی گۆڕاندا دەبینێتەوە وەك دوو هەڵسوڕاو پشتگیری دەكەن.
کوڕانی نەوشیروان مستەفا نە لە میدیا دەردەکەون و نە لە سۆشیال میدیادا چالاکن بەڵام لە چالاکییە حیزبییەکانی گۆڕاندا دەردەکەون
نما كوڕە گەورە لە ساڵی ١٩٨٤ كاتێك دایك و باوكی لە شاخ پێشمەرگەبوون لە دایک بووە، هەر لە شاخیش گەورە بووە، لە دوای راپەڕین كاتێك نەوشیروان مستەفا دەچێتە بریتانیا، ئەویش دەچێتە بریتانیا، لە زانكۆی لەندەن لە كۆلێژی وێست مەنستێر ئابوری سیاسی خوێندوە، ساڵی ٢٠٠٦ كاتێك باوكی لە یەكێتی جیا دەبێتەوە لە سەر داوای باوكی دەگەڕێتەوە كوردستان، لە دامەزرێنەرانی كۆمپانیای وشە و كەناڵی كەی ئێن ئێن بووە.
چیای نەوشیروان مستەفاش ساڵی ١٩٨٧ لە كرماشانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەدایك دەبێت، دوای لە دایكبوونی كاتێك دایکی بە نهێنی بە سەردان دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی لەگەڵ دایكی دەستگیر دەكرێت، بۆ ماوەیەك لەگەڵ دایكی لە زینداندا دەمێنێتەوە، دوای گەڕانەوەی دایكی بۆ شاخ، ئەم لە ماڵی خزمەكانی دەمێنێتەوە و تا دوای راپەڕین دایك و باوكی نابینێت، دوای راپەڕین لەگەڵ خێزانەكەی چووەتە بریتانیا، ساڵی ٢٠٠٩ لە زانكۆی هارڤاردی ئەمریكا خوێندنی لە بواری ماتماتیك ئێكۆنۆمیكدا تەواوكردووە، دواتریش ماستەری لەهەمان زانكۆ تەواو دەكات، دوای تەواوكردنی خوێندنەكەی بۆ ماوەیەك دەبێتە فەرمانبەر لە بانكێكی ئەمریكا بەڵام هەر لەو ساڵەدا لەسەر داوای باوكی دەگەڕێتەوە كوردستان.
لەكۆتایدا، پێشبینی دەكرێت قۆناغی حكومڕانی نەوەی دووەمی سیاسییەكان درێژە پێدەری حوكمڕانی پێشوو و هەمان واقعی ئیستا بێت، ئەگەر خراپتریش نەبێت. دوور نییە لەسەر دەستی ئەمان ململانێ و ناكۆكییەكان زیاتر قوڵ ببنەوە و ئاشتی كۆمەڵایەتی و پێكەوەژیان تێك بچێت، چۆنكە ناكۆكییەكانی نەوەی دووەمی سیاسییەكان زیاترە لە خاڵە هاوبەشەكان و هەریەكەیان پڕۆژە و ئەجێندای جیاوازی هەیە.
سەركەوتنی ئەم نەوەیە بەستراوەتەوە بەوەی، چەند دەتوانن سود لە كێشە و هەڵەكانی رابردوو وەرگرن و چەند دەتوانن ناكۆكییە شەخسی و حیزبییەكانیان وەلاوە بنێن و پڕۆژەیەكی نیشتیمانی و نەتەوەیی هاوبەش ئاراستە بكەن، كە لە سایەیدا حكومڕانییەكی تەندروست بنیاد بنرێت و هەرێمی كوردستان پێشبخات.