01:17 - 15/07/2019
دەستووری توركیا كورد و نەتەوەپەرستانی تورك لە یەكتر نزیك دەكاتەوە
بارودۆخی پڕ ئالۆز و قەیراناوی توركیا، لایەنە دژ بەیەكەكەكانی ناچار كردووە، بۆ دۆزینەوەی چارەسەری هاوبەش و هەماهەنگی لەگەڵ یەكتر بكەن.
تەنیا ساڵێكە سیستەمی سەرۆكایەتی لە توركیا دەستبەكار بووە، بەڵام لە ماوەی ئەم ساڵەدا زۆربەی ئەو قەیران و كێشانەی ئەم وڵاتە بەدەستیان دەناڵێنێت، دەخرێتە ئەستۆی ئەم سیستەمە. بەتایبەتی دوای هەڵبژاردنی 31 ئازار و 23 حوزەیراندا، رەخنە لەم سیستەمە لە هەڵكشاندایە و ژمارەی ئەو دەنگانەی داوای گەڕانەوە بۆ سیستەمی پەرلەمانی دەكەن لە زیادبوون دایە. رەجەب تەیب ئەردۆغان سەركۆماری توركیا لە بەرامبەر ئەم رەخنانەدا دەڵێت:" ئەم سیستەمە ویستی میللەت بووە".
بەڵام ئۆپۆزسیۆنی توركیا كە سیستەمی سەرۆكایەتی وەكو سیستەمی "تاكە كەسی" ناوده‌هێنێت، سوورە لەسەر هەڵوەشاندنەوەی ئەم سیستەمە و گەڕانەوەی سیستەمی پەرلەمانی. لە بەرامبەریشدا پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكەپە) لەدژی هەڵوەشانەوەی سیستەمی سەرۆكایەتی دەوەستێتەوە و دەڵێت:" لایەنی كەموكوڕی ئەم سیستەمە رێكدەخەینەوە".
لە 16 نیسانی 2017 خەڵكی توركیا بۆ گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی چووە سەر سندوقەكانی دەنگدان، زۆرینەی دەنگدەران (51.41%) دەنگیان بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی دا. لە 24 حوەزیرانی 2018، یەكەمین هەڵبژاردنی گشتی دوای گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی ئەنجامدرا و تیایدا رەجەب تەیب ئەردۆغان بە فەرمی بووە سەركۆماری توركیا.
هەر وەكو چۆن گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی پێویستی بە راپرسی هەبوو، لە ئێستاشدا بۆ گەڕانەوەی بۆ سیستەمی پەرلەمانی دەبێت جارێكی دیكە راپرسیەكی گشتی ئەنجام بدرێت. بەڵام بەر لە راپرسی گشتی دەبێت پەرلەمان بڕیاری گۆڕینی دەستوور بدات و دواتر راپرسی لەبارەیەوە بكرێت.
بەڵام بەو پێیەی لە بارودۆخی ئێستادا زۆرینەی پەرلەمان كە سەر بە پارتی دەسەڵاتدار و هاوبەشەكەی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) مه‌حاڵه هیچ هەوڵێك سەربگرێت. ژمارەی كورسیەكانی پەرلەمانی توركیا دوای گۆڕینی سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكایەتی 600 كورسیە. هەرسێ پارتی بەرەی ئۆپۆزسیۆن (جەهەپە، هه‌ده‌په، ئی پارتی) ژمارەی كوردسەكانیان بەیەكەوە (139 + 62 + 39) دەگاتە 240 كورسی، كە ئەمە بەشی بە رۆژەڤكردنی گۆڕینی سیستەم دەكات، بەڵام دەنگدان بۆ گۆرینی سیستەم پێویستی بە 360 كورسی هەیە. كە ئەمەشیان سەرناگرێت، چونكە ئاكەپە 291 كورسی و مەهەپە 49 كورسی هەیە، بە هەردووكیان 340 كورسیان هەیە. بەم شێوەیە دەتوانن هەر پڕۆژەیەك پەكبخەن كە لە بەرژەوەندی ئەواندا نەبێت. ئەگەر چی لەم رۆژانەی دواییدا چاوەڕێ دەكرێت پارتێكی دیكەی سیاسی بە سەرۆكایەتی عەلی بابەجان – عەبدولڵا گول دروست بكرێت، هەندێك لە پەرلەمانتارانی ئاكەپە پەیوەندی بەم پارتە نوێیە بكەن، بەڵام پێناچێت ئەمەش زوو بە زوو هاوسەنگیەكە بگۆڕێت.
سەرەڕای هاوسەنگی زۆرینە لەناو پەرلەماندا كە لە بەرژەوەندی دەسەڵاتدایە، هەر لەدوای بەفەرمی راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی 23 حوەزیران، چوار پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیا كە سێ پارتی (جەهەپە، هه‌ده‌په، ئی پارتی) نوێنەریان لەناو پەرلەماندا هەیە لەگەڵ (پارتی سەعادەت) كە پارتێكی ئیسلامیە، رێككەوتنێكیان لەژێر ناوی (رێككەوتنی دەستوور) واژو كرد، تیایدا نوێنەرانی هەر چوار پارتی گفتوگۆ دەكەن و پڕۆژەیەكی نوێ بۆ دەستووری توركیا رادەگەینن. هەر چوار پارتی لەمبارەیەوە بە دروشمی :" تا سیستەم بەم شێوەیە بێ قەیران به‌رۆكمان بەرنادات. دەبێت دەستوورێكی نوێ دابڕێژینەوە". ملی ئەم رێگایان گرتووە.
لایەنی سەرەنجڕاكێشی ئەم رێككەوتنە، كۆكردنەوەی هه‌ده‌په و ئی پارتیە. چونكە ئەم دوو پارتە دووجیهانبینی جیاواز، دوو ئایدیای جیاواز و خیتابی دوو جەماوەر و توێژی كۆمەڵایەتی جیاواز دەكەن. هه‌ده‌په هەرچەندە خۆی وەكو پارتێكی سەرانسەری توركیا پێناسەش دەكات، وەكو پارتێكی كوردی و نوێنەری كورد لە قەڵەم دەدرێت. ئی پارتی بە سەرۆكایەتی ژنە سیاسەتمەداری تورك (مەڕال ئاكشەنەر) لە مەهەپە جیابۆتەوە، هەرچەندە خیتاب و سیاسەتێكی جیاوازی لە مەهەپە هەشبێت، نوێنەرایەتی نەتەوەپەرستانی تورك دەكات.
سەید تۆڕون جێگری سەرۆكی گشتی جەهەپە لەمبارەیەوە بۆ پەیسەر پرێس دەڵێت:" هەموو لایەنەكان گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی كە ئەو سیستەمەی ئاكەپە دایهێناوە، سەقەتە. هاوسەنگی و چاودێری تیادانیە. پەرلەمان پەكدەخات. ئی پارتی و هه‌ده‌په لەم چوارچێوەیە هەماهەنگی دەكەن".
بەڵام ناكرێت هەماهەنگی ناڕاستەوخۆی هه‌ده‌په و ئی پارتی نادیدە بگرین لە پڕۆسەی هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی توركیادا. لەسایەی پشتگیری هه‌ده‌په و ئی پارتی بۆ كاندیدانی جەهەپە لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكاندا بە تایبەتی لە شارە سەرەكیەكانی توركیادا، جۆرێك لە خاوبوونەوەی ناكۆكیەكان لە نێوان ئەم دوو پارتە هاتەدی. هه‌ده‌په بە ستراتیژی دیارینەكردنی كاندید لە رۆژئاوای توركیا و پشتگیریكردنی كاندیدانی جەهەپە، چەندین دەستكەوتی سیاسی بەدەستهێنا كە چەندین ساڵە هەوڵی بۆ دەدات.
هه‌ده‌په بە ستراتیژی دیارینەكردنی كاندید لە رۆژئاوای توركیا و پشتگیریكردنی كاندیدانی جەهەپە، چەندین دەستكەوتی سیاسی بەدەستهێنا
پڕۆفیسۆر حوسنی فازڵ ئەردەم پسپۆری سیاسەتی دەستووری لە زانكۆی دیجلە لە ئامەد، بۆ پەیسەر پرێس باس لە رەهەندە نزیك و دوورەكانی "رێككەوتنی دەستوور" لە نێوان هەر چوار پارتی سیاسی دەكات و دەڵێت:"ئەگەر سەیری ژمارەی كورسی لایەنەكانی ناو پەرلەمان بكەین، پێناچێت لە ماوەیەكی كورتخایەندا ئەم هەماهەنگییە ئەنجامی لێبكەوێتەوە. چونكە نوێنەرایەتی ئەم چوار پارتە لە پەرلەماندا، (هه‌ده‌په، جەهەپە، ئی پارتی) نوێنەرایەتی كەمینەیە. بۆ گۆڕینی دەستوور پێویستە زۆرینە پاڵپشتی بكات. ئەگەر لە مەودا كورتدا هەڵبژاردنی نوێ ئەنجام نەدرێت و نوێنەرایەتی ناو پەرلەمان گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، مه‌حاڵه دەستوور بگۆڕدرێت. ئەم بانگەشەیە وەكو داواكاریەكی سیاسی دەمێنێتەوە".
لەبارەی هەماهەنگی نێوان هه‌ده‌په و ئی پارتی كە رێككەوتنی دەستوور لەخۆیان دەگرێت، ئەردەم پێیوایە پاڵنەری سەرەكی هەردوو پارتی لەم پڕۆسەیەدا دژایەتیكردنی سیستەمی سەرۆكایەتیە كە لە جیهاندا نموونەی نییە، میكانیزمی بەڕێوەبردنی لەناو دەوڵەت و دەسەڵاتدا تێكداوە. لەمبارەیەوەش دەڵێت:"بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆش بێت هه‌ده‌په و ئی پارتی لە پڕۆسەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی 31 ئازاری رابردوو هەماهەنگیان كرد. هه‌ده‌په و ئی پارتی پشتگیریان لە كاندیدانی جەهەپە كرد. لە رۆژئاوای توركیادا پشتگیریان لە جەهەپە كرد. پاڵنەری سەرەكی هەردوو پارتەكە بۆ پشتگیریكردن لە جەهەپە دژایەتیكردنی سیستەمی سەرۆكایەتیە. لە ئێستاشدا گۆرینی سیستەمی سەرۆكایەتی وایكردووە، هەردوو پارتی ناكۆكیەكانیان لەگەڵ یەكتر بیربكەن یان بخەنە لایەكەوە".
ناوبراو لە درێژەی قسەكانیدا ئاماژە بە لایەنە خراپ و زیان بەخشەكانی سیستەمی ئێستای توركیا دەكات و دەڵێت:" چەمكی سەرەكی بەڕێوەبردنی ئەم سیستەمە دەستڕۆیشووییە، بەتایبەتی گوتاری ئەم پارتە لەدژی كورد، لەلایەن سەركۆمار و وەزیری ناوخۆدا. تا دەچێت ئاكەپە لە سایەی ئەم سیستەمەدا زیاتر تاكڕەو دەبێت، زەمینەی دیموكراسی تێكدەدات، ئازادیەكان لەبار دەبات. واز لە هێڵ و بانگەشەی ریفۆرمخوازنەی دێنێت. دادگا دەكاتە ئامرازێك بۆ خزمەتی سیاسەتەكانی. لە رێگای دادگا گوشار دەخاتە سەر ئۆپۆزسیۆنی كۆمەڵایەتی و سیاسی. هەموو ئەمانە لە رێگای سیستەمی سەرۆكایەتی جێبەجێ دەكرێت. بەم شێوە كورد لە پشتگیریكردنی بۆ جەهەپە و ئەم سیستەمە دژایەتیكردنی سیاسەتەكانی ئاكەپە دەكەن. سیستەمی سەرۆكایەتی هاوسەنگی و میكانیزمەكانی هەڵوەشاندۆتەوە. ئەم سیستەمە چەند زیانی بۆ كورد و هه‌ده‌په هەیە، ئەوەندەش زیانی بۆ ئی پارتی و جەماوەری ئی پارتی هەیە".
پڕۆفیسۆر حوسنی فازڵ، تیشك دەخاتە سەر لایەنێكی دیكەی گرنگی هەماهەنگی نێوان هه‌ده‌په و ئی پارتی، كە تا ئێستا باس نەكراوە، یان نەبینراوە. ئەو پێیوایە رێككەوتنی دەستوور، نەتەوەپەرستی تورك پارچە دەكات و ناسنامەیەكی جیاوازی سیاسی بە ئی پارتی دەبەخشێت و هێڵە جیاوازەكانی ئەم پارتە لەگەڵ مەهەپە دەنەخشێنێت. لەمبارەیەوە دەڵێت:" ئەم هەماهەنگیە لەگەڵ خۆیدا پارچەبوون دەخاتە ناو نەتەوەپەرستی تورك. هەرچەندە ئی پارتی لەگەڵ دامەزراندنی لە رووی كاری سیاسی و گوتاری سیاسیدا زۆر جیاوازی لەگەڵ مەهەپەدا نەبووە، ئەم پڕۆسەیە ئەو پارتە لە مەهەپە جیادەكاتەوە. لەكاتی پڕۆسەی 31 ئازاردا ئەگەر بەرواردی بكەین بە زمانی مەهەپە ئی پارتی نەرمتر بوو بەرامبەر كورد و زمانێكی لیبڕالەنتری بەكارهێنا".
ئەردەم لە كۆتایی قسەكانیدا، پێیوایە ئەگەر ئی پارتی بخوازێت ببێتە نوێنەری نەتەوەپەرستانی تورك دەبێت لە هەموو روویەكەوە خۆی لە مەهەپە جیابكاتەوە. بەم شێوەیە كۆتایی بە قسەكانی دەهێنێت:" لەژێر هەر ناوێك بێت، ئی پارتی بۆ دوارۆژی خۆی ناچارە بە گوتار و بیركردنەوە جەماوەری خۆی لە جەماوەری مەهەپە جیابكاتەوە. زەمینەی ئەم جیاكردنەوەیە لە ئارادایە. ئەو توێژە نەتەوەپەرستەی ئی پارتی نوێنەرایەتی دەكات، لە جەماوەری مەهەپە شارستانی ترە. دانیشتووی شارەكانی سەر دەریای سپین. لە رووی ئابووری، كۆمەڵایەتی و كلتووریەوە لە جەماوەری مەهەپە جیاوازن، زیاتر عەلمانین. ئەگەر بڕیاری دابێت، ئی پارتی بەهۆی ئەمانەی سەرەوە دەتوانێ بەرنامە، فەلسەفە و گوتارێكی جیاواز لە مەهەپە بگرێتەبەر. دووریشنیە هه‌ده‌په و جەهەپە دركیان بەمە كردبێت، لە رێگای رێككەوتنی دەستووری هانی ئی پارتی بدەن".
لە 18 حوزەیرانی رابردوو، پێنج رۆژ بەر لە دووبارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژادرنی سەرۆكایەتی شارەوانی گەورەی ئیستانبۆڵ، عەبدولڵا ئۆجالان لە گرتووخانەی تایبەتی ئیمڕالی لە نامەیەكی تایبەتدا داوای لە هه‌ده‌په، كرد بێ لایەن بێت لە هەڵبژاردنی ئیستانبۆڵدا. بەڵام هه‌ده‌په و سەڵاحەدین دەمیرتاش سووربوون لەسەر پشتگیركردنی كاندیدی جەهەپە ئەكرەم ئیمامئۆغڵو. دووریشنیە ئەم هەڵوێستەی هه‌ده‌په، نەتەوەپەرستانی توركی نەرم كردبێ، ئەمەش زەمینەی بۆ ئی پارتی خۆشتر كردبێت تاوەكو بە ئاشكرا بێتە ناو رێككەوتنی دەستوور و هەماهەنگی لەگەڵ هه‌ده‌په بكات.
بە بەراورد لەگەڵ ساڵانی پێشووتر نەتەوەپەرستی تورك نەرمترە لە بەرامبەر كورد
دكتۆر دەنیز چیفتچی، توێژەر و مامۆستای زانكۆ لە لەندەن، بۆ پەیسەر پرێس ئەم لێكدانەوەیە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" بە بەراورد لەگەڵ ساڵانی پێشووتر نەتەوەپەرستی تورك نەرمترە لە بەرامبەر كورد. لەوانەیە خەباتی هه‌ده‌په كاریگەری خۆی كردبێت. قەبوڵنەكردنی داوای ئۆجالان، لەلایەن هه‌ده‌په پەیوەست بە هەڵبژاردنی ئیستانبۆڵ رۆڵی خۆی دەبێت، زمانی نەتەوەپەرستی نەرم دەكات".