11:54 - 08/12/2018
چیرۆكی ئەو هەولێرییەی بەهاوكاری ئەڵمانیا دەیویست دەوڵەت دروست بكات
پەیسەر پرێس-
كاتێك جه‌نگی دووه‌می جیهانیی به‌ره‌و كۆتایی ده‌چوو، هیتله‌ر و نازییه‌كان ملیان به‌وه نه‌ده‌دا كه له لێواری كه‌وتن ودۆڕانێكی حه‌تمیدان سووربوون له‌سه‌ر زیاده‌ڕۆیی و ده‌ستدرێژیی بۆ سه‌ر وڵاتانی دیكه. سوپای ئەڵمان پێویستیەكی زۆریان بە سووتەمەنی هەبوو،
تاوەكو بتوانن لە سەنگەرە جیاوازەكانیان كە نزیكەی نیوەی ئەوروپا و ئاسیای گرتبووەوە، پێداویستیه‌كانیان دابین بكه‌ن. حكومەتی ئەڵمانیا هەستا بیری لەوە كردەوە چۆن دەتوانن نەوتی كێڵگەكانی كەركوك، موسڵ
بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە، ئەو كارەش لە ڕێگەی چەند سیخوڕێكی ڕاهێنراوەوه ئەنجامدرا،
بەڵام خۆ دەبێت كەسێك چاو ساغیان بێت؟ ئەو كەسە چۆن بدۆزنەوە لە بەرامبەر ئەو كارە
چی وەردەگرێت؟ چۆن متمانە بەو كەسە دەكەن.
كێ سەرپەرشتی هێرشەكەی دەكرد؟
ئەفسەرێكی ئەڵمانی
بە ناوی گۆتفێرید یۆهانس میولـلەر كە باوەڕدرابوو، جولەكەی وەكو ئایین قەبوڵ بوو، سەرەڕای
ئەو باوەڕێكی تەواوی بە ئەڵمانیا هەبوو، كە مافی خۆیەتی خاوەنی دونیا بێت، ئەم ئەفسەر
ئاواتی گەڕان بوو بە وڵاتانی ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەوانەش قودس و بەغدا،
لەوێشەوە سەرێك لە كوردستان بدات.وەكو گەشتیار سەردانی كوردستان دەكات، گەشتەی ئەو
پێش جەنگی دووەمی جیهانی بوو، بۆیە كاتێك ساڵی 1937 پەرتووكێكی بەناوی (خۆ خستنە
ناو كوردستانی داخراوەوە) میولـلەر پەیوەندیەكی باشی لەگەڵ شێخ مەحمودی مەلیك پەیدا
كرد ئاگای لەورد و درشتی كورد و كوردستان هەبوو، ئەم كارەش ئەو هەلەی بەو ئەفسەرە
بەخشی كە ببێتە بەرپرسی ڕاوێژكاری كورد لای دەسەڵاتی نازییەكان. هەركە جەنگی دووەمی
جیهانی ڕوویدا میولـلەر یەكسەر بوو بە لقێكی گەورەی دەزگای سیخوڕی ئەڵمانیا لە ئەستانبوڵ.
هەركە ئەڵمانییا به‌و پێشنیازه‌ی
زانی فیڵد ماڕشاڵ كایتڵ، میولـله‌ر ڕاسپێردرا بۆ ئه‌وه‌ی بگاته نه‌وته‌كانی كه‌ركوك
و ده‌ست به‌سه‌ر نه‌وته‌كه‌دا بگرن، ئینگلیزن له‌وێ ده‌رپه‌ڕێنن. كێ هاوكاری ئه‌م
ده‌سته سیخوڕه په‌ره‌شووتوانه ده‌كات؟
ڕه‌مزی نافیع
ڕه‌شید
كوڕێكی گه‌نج
و شیكپۆش هه‌میشه ده‌م به بزه، له ساڵی 1917 له خێزانێكی ده‌وڵه‌مه‌ند و
خۆشگوزه‌رانی ئاغایەتی ئه‌وكاته‌ی هه‌ولێر له دایك بووه، قۆناغه‌كانی خوێندنی تاوه‌كو
ئاماده‌یی له هه‌ولێر ته‌واوكردووه، به‌هۆی نه‌بوونی ئاماده‌ییه‌وه ڕوو ده‌كاته
شاری كه‌ركوك، له‌وێ له‌به‌ر درككردنی به چالاكیه‌كانی حیزبی هیوا، دڵی بۆ
كوردایه‌تی و خاكپه‌رستی لێده‌دات، بۆیه هه‌ر زوو پێش بزوتنه‌وه‌كه‌ی ڕه‌شید عالی
گه‌یلانی، ده‌بێته ئه‌ندامی حزبی هیوا.بەڵام ئەو كاتەی ڕەمزی سەرقاڵێ ئەو خەونەی
دەبێت حزبی هیوا ئاگاداری ئەم حەیسە و بەیسە نابێت.
ساڵانی
1937-1938 ده‌چێته به‌غدا، خوێندنی پێنجی زانستی به سه‌ركه‌وتوویی ته‌واو ده‌كات،
له‌به‌رئه‌وه‌ی خێزانێكی ده‌وڵه‌مه‌ندبووه، بۆ درێژه‌دان به خوێندن له ساڵی
1939 ڕووده‌كاته به‌یروت له‌وێ له زانكۆی ئه‌مریكی به پله‌یه‌كی باش ته‌واو ده‌كات،
له‌وێشه‌وه ده‌گاته ئه‌ستانبوڵ زانكۆی ڕۆبه‌رت كۆڵێژ ده‌خوێنێت. له ساڵی 1942 و
ئه‌و ساڵه‌ی كه ئه‌ڵمانیا و میولـله‌ر بڕیاری كرده‌وه‌كه ده‌ده‌ن، ڕه‌مزی ئه‌فسه‌ره
ئه‌ڵمانه‌كه ده‌ناسێـت، ده‌ستبه‌رداری خوێندنی زانكۆ ده‌بێت و به مه‌به‌ستی
بینبینی خولی تایبه‌ت ڕوو له ئه‌ڵمانیا ده‌كات.
كرده‌وه‌ی مه‌حمود
ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیا
بڕیاریدا كه كرده‌وه‌ی هه‌ڵكوتانه سه‌ر چاڵه نه‌وته‌كانی كه‌ركوك به‌ناوی شێخ
مه‌حمودی مه‌لیكه‌وه بكات، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ر له ده‌زگا هه‌واڵگیریه‌كانی
دیكه‌ی جیهان و به‌تایبه‌تی ئینگلیز بشێوێنن ناویان نا كرده‌وه‌ی
"ماموت" ئه‌نجامده‌رانی ئه‌م كرده‌وه‌یه له چوار كه‌س پێكهاتبوون، فه‌رمانده‌ری
ده‌سته‌كه میولـله‌ری ئه‌فسه‌ربوو كه به‌ده‌ر له پله‌ی سه‌ربازی ئه‌فسه‌ر و سه‌رباز
له‌و ماوه‌یه‌ی كه له ئه‌ڵمانیا خه‌ریكی مه‌شقبوون، ببوو به هاوڕییه‌كی نزیكی
ڕه‌مزی نافع ڕه‌شید، جگه له میولـله‌ر و ڕه‌مزی كه‌سێكی دیكه‌ش به ناوی هۆفمان
كه سه‌ربازێكی سه‌رسه‌ختی نازی بوو، ئاگای له ورد و درشتی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست
بوو، ماوه‌یه‌ك له تاران وه‌كو مامۆستا وانه‌ی به خوێندكارانی ئێران ده‌گووته‌وه.
كه‌سی چواره‌میش ناوی كانێچین بوو، به ڕه‌چه‌ڵه‌ك پۆڵندی بووه.ئه‌وان پێشتر مه‌شقی
خۆهه‌ڵدان له په‌ره‌شووت و به‌كارهێنانی چه‌ك كردبوو، ته‌نیا ئه‌وه مابوو كه له‌به‌هاردا
كرده‌وه‌ی ماموت به ئه‌نجام بگه‌یه‌نێن.ئه‌وان چه‌ندین له‌مپه‌ریان بۆ درووستبوو،
نه‌یانتوانی له به‌هار كرده‌وه‌كه ئه‌نجام بده‌ن بۆیه خستیانه هاوینه‌وه لە
سەرەتای هاوینی 1943 كردەوەكەیان ئەنجامدا.
له ناوچه‌یه‌كی
دیكه خۆیان فڕێده‌ده‌نه خواره‌وه
كرده‌وه‌ی
ماموت به سه‌ركردایه‌تی میولـله‌ر سه‌عاتی سفریان بۆ كرده‌وه‌كه دانا پلانه‌كه‌ش
به‌مجۆره‌یه فڕۆكه‌یه‌كی ئه‌ڵمانی له جۆری كۆندۆر به ئاسمانی دورگه‌ی كریم(قرم)
و ده‌ریای ڕه‌ش تێده‌په‌ڕێت و له‌وێوه‌وه دەگەنە ئاسمانی كوردستان خۆیان فڕێدەدەنە خوارەوە.دەستەكە له‌كاتی خۆ فڕێدانه خواره‌وه گڵۆپێكی زۆر ده‌بینن ده‌زانن
ئه‌و شوێنه نییه كه پێویسته خۆیان فڕێبده‌نه خواره‌وه، چونكە ئه‌وان پلانه‌كه‌یان
به‌وجۆره بوو كه له ناوچه‌ی بتوێن خۆیان فڕێبده‌ن، گە لە بتوێن بوایە ئەوا به ئاسانی ده‌گه‌یشتنه
هه‌ولێر، فرۆكه‌وانه‌كه له شوێنێكی دیكه فڕێیان ده‌داته خواره‌وه ئه‌و
شوێنه‌ش ناوی (فلێفل) سێگۆشه‌یه‌كی نێوان توركیا-سوریا-عێراقه‌وه.
ده‌چنه موسڵ
پاش ئه‌وه‌ی
ڕه‌مزی و هاوڕێكانی ده‌زانن له شوێنكی هه‌ڵه‌دان، ناوچه‌كه ده‌ناسنه‌وه كه ئه‌مه
ناوچه‌یه‌كی عه‌ره‌بنشینه، بۆیه به هاوكاری ڕه‌مزی خۆیان ده‌گه‌ێننه نزیك
موسڵ.ڕه‌مزی له ڕووباری دیجله ده‌په‌ڕێته‌وه و په‌نا بۆ ماڵه خزمه‌كانی ده‌بات
تاوه‌كو یارمه‌تی هاوڕێكانی بدات. به‌هۆی ئه‌وه‌ی ڕێوشوێنی ئه‌منی توند له‌سه‌ر
پردی موسڵ بۆ په‌ڕێنه‌وه له ئارادابوو، به ناچاری هاوڕێكانی له چایخانه‌یه‌ك
جێده‌هێڵێت و به‌مه‌به‌ستی یارمه‌تی و دڵده‌دان په‌نا ده‌باته به‌ر ماڵی جه‌لال
یاوه‌ر كه كوڕه‌زای باوه‌ژنی ڕه‌مزی بووه. دوای سه‌ردانی كردن به نائومێدی ده‌گه‌ڕێته‌وه
لای هاوڕێكانی چونكه ئه‌و خزمه‌یان هاوكاریان نه‌كردووه، به هاوڕێكانی ده‌ڵێت
حكومه‌ت به پلانه‌كه‌ی زانیووین به شوێنماندا ده‌گه‌ڕێن.
ره‌مزی په‌نا
ده‌باته به‌ر شه‌به‌كه‌كان
به نا ئومێدی
به‌ره‌و خۆرهه‌ڵاتی موسڵ به‌رێگایه‌كی قامیشه‌ڵان له رێگای وادی شۆر-ه‌وه
ئه‌و سه‌فه‌ره ناكامه ئه‌نجام ده‌ده‌ن و ڕوو ده‌كه‌نه گوندی بازیوه گوندی شه‌به‌كه‌كانه،
ڕیش سپیه‌كانی ئه‌و گونده باوكی ڕه‌مزی ده‌ناسن، ڕێزی زۆریان لێده‌گرن و خواردن و
جێگای خه‌ویان بۆ دابین ده‌كەن، به مه‌به‌ستی قوتاربوونیان ڕیش سپیه‌كانی شه‌به‌ك
چه‌ند هێسترێكیان بۆ دابین ده‌كات به هاوكاری پیاوێكی شه‌به‌ك درێژه به گه‌شته‌كه‌یان
ده‌ده‌ن، به‌ڵام كاتێك ده‌گه‌نه لای كه‌ژێك، تیمه‌كه ده‌حه‌سێنه‌وه، خه‌ویان
لێده‌كه‌وێت. پیاوه شه‌به‌كه به خێرای ڕاده‌كات و ئه‌وان به‌جێده‌هڵێت به‌ڵام
هیچ خیانه‌تیان لێناكات و به گرتیان نادات.
بنه‌ماڵه‌كه‌ی ناوێرن یارمەتی ڕه‌مزی بدەن
به چاوساغی
ره‌مزی نافع شه‌ریف، به كه‌ڵه‌ك له زێی كه‌ڵه‌كی یاسین ئاغا ده‌په‌ڕنه‌وه دیوی
هه‌ولێر، دوای چه‌ندین كیلۆمه‌تر ده‌گه‌نه گوندی ته‌رجان كه گوندی ماڵی ڕه‌مزییه،
گونده‌كه بۆ ئه‌وان جێگای مه‌ترسیی بوو، چونكه نزیكی ئاوه‌دانی بوو، به‌ڵام ڕه‌مزی
دڵنیابوو كه ناپاكی به‌رامبه‌ر ناكرێت، له‌گه‌ڵ چه‌ندین ناسیاوی ماڵی ڕه‌مزی ڕوو
ده‌كه‌نه ماڵی عه‌تائوڵا ئاغا، له‌و ماڵه چاویان ده‌كه‌وێت به قه‌ره‌نی ئاغای
برای ڕه‌مزی، قه‌ره‌نی ده‌ست به قسه ده‌كات ڕوو له میولـله‌ر پێی ده‌ڵێت ئه‌وان
ناتوانن هاوكاری ئه‌م ده‌سته‌یه بكه‌ن، چونكه بنه‌ماڵه‌كه‌ی له ماوه‌ی
ڕابردوودا دژایه‌تی ئینگلیزیان كردووه، بۆیه ئێستا وه‌كو دژه ئینگلیز ناسراون،
ئه‌گه‌ر بێت و هاوكاری ئه‌م ده‌سته‌ی ئه‌ڵمان بن، زیانی زیاتریان به‌رده‌كه‌وێت،
ڕه‌مزی ده‌ستی له‌سه‌ر سینگ ده‌بێت ته‌نیا گوێ ده‌گرێت.كاتێك براگه‌وره‌ی به‌ناوی
باوكییه‌وه قسه‌ده‌كات، كه ناتوانن هاوكار بن ڕه‌مزی هاوڕێكانی جێ ناهێڵێت مان و
مردنی خۆی ده‌به‌ستێته‌وه به هاوڕێكانی.
قاچاخچیه‌كی
كورد خیانه‌تیان لێده‌كات
میولـله‌ری سه‌رده‌سته
پلانی (بی) به‌كارده‌هێنت، به هه‌رچۆنێك بووه یه‌كێك له ئه‌ندامانی ده‌سته‌كه‌ی
بگاته سنووری توركیا له‌وێ خۆی ڕاده‌ستی حكومه‌تی توركیا بكات، ئه‌وكات له‌و ڕێگه‌یه‌وه
كونسوڵخانه‌ی ئه‌ڵمانیا ئاگادار ده‌بێـته‌وه و دیسان په‌یوه‌ندی درووست ده‌كه‌نه‌وه
بۆ پلانی دیكه یاخود گه‌ڕانه‌وه.له‌سه‌ر خواستی میولـله‌ر بۆ ئه‌و پلانه هه‌نگاو
ده‌نێنن بۆیه له هه‌ولێر ده‌رده‌چن و ڕوو ده‌كه‌نه گوندی بیۆكه، نورده‌ین ئاغا
كه مامی ڕه‌مزییه به ده‌ر له مام و برازای هاوڕێی نزیكی ڕه‌مزی بووه، به‌هاوكاری
قاچاخچیه‌ك به‌ره‌و سنووری توركیا ده‌چن. میولـله‌ر پاره‌ی پێشه‌كی ده‌داته
قاچاخچییه‌كه، كاتێك قاچاخچی پاره‌كه وه‌رده‌گرێت دوای بڕینی مه‌ودایه‌كی زۆر،
قاچاخچی بیری لای ئه‌و هه‌زار دیناریه كه ئینگلیز بۆ ئه‌و چواركه‌سه‌ی ته‌رخان
كردووه. ئه‌وان به‌جێده‌هێڵت، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ بنكه‌یه‌كی پۆلیس له هه‌ولێر
شوێنی سیخور و په‌ره‌شووتوانه‌كانی ئه‌ڵمانیا به پۆلیس ده‌ڵێت.
تیمه‌كه ده‌ستگیر
ده‌كرێن
پۆلیس شوێنی
ده‌سته‌كه ئاشكرا ده‌كه‌ن و به سه‌ركردایه‌تی ئه‌فسه‌ری پێشووی ئه‌و كاته‌ی هه‌ولێر
به‌ناوی به‌دیع محه‌مه‌د دێن بۆ گوندی بیۆكه، به جۆرێك گه‌مارۆی شوێنه‌كه ده‌ده‌ن
چۆله‌كه‌ش ناهێڵن بفڕێت، ئه‌و كاته‌ی پرۆسه‌ی ده‌ستگیركردنه‌كه ئه‌نجامده‌درێت هه‌ر
سێ ئه‌ڵمانه‌كه ده‌ستگیرده‌كرێن، ره‌مزی له‌وێ نابێت، له بری ره‌مزی كه‌سوكاره‌كه‌ی
ده‌گرن، هه‌ر له‌مامه‌وه تاوه‌كو براو كه‌سه‌كانی دیكه‌ی ده‌ستگیر ده‌كرێن، ته‌نیا
نوره‌ده‌ین ئاغا ئازاد ده‌كرێت، بۆیه ره‌مزی به هه‌واڵه‌كه ده‌زانێت خێرا خۆی
ده‌گه‌ێنێته مامی، بۆیه ئازادكردنی كه‌سوكاره‌كه‌ی ده‌بێت ره‌مزی خۆی به ده‌سته‌وه
بدات. ڕه‌مزیش بێ دوودڵی بۆ گه‌یشتنه‌وه‌ی به هاوڕێكانی خۆی ڕاده‌ستی پۆلیس ده‌كات.
دادگایكردن و مردنی
ڕه‌مزی
پاش خۆ ڕاده‌ستكردنه‌وه‌ی
ڕه‌مزی بۆ بنكه‌ی پۆلیسی هه‌ولێر، له‌وێوه به‌ره‌و زیندانی موسڵ ده‌برێن، هه‌رچوار
كه‌سه‌كه دوای ڕاگرتنیان له موسڵ ده‌گوازرێنه‌وه بۆ به‌غدا.به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌یسێكی
ئێجگار هه‌ستیاره ناتوانن له عێراق دادگای بكرێن له‌وێوه ڕه‌وانه‌ی قاهیره‌یان
ده‌كه‌ن.
كاتێك جه‌نگی
جیهانی دووه‌م ته‌واو ده‌بێت ساڵی 1945 به بڕیاری دادگاكانی ئینگلیز هه‌رچوار كه‌سه‌كه
بڕیاری له سێداره‌دانیان بۆ ده‌رده‌چێت دوای بردنه سه‌ری ساڵێك له زیندان،
داواده‌كرێت سزاكه‌یان پێداچوونه‌وه‌ی پێبكرێت بۆیه سزاكه‌یان ده‌كرێت به 20 ساڵ
زیندانی، پاشان ئازاد ده‌كرێن ئه‌وان ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ئه‌ڵمانیا، ره‌مزی به‌هۆی
تووشبونی به نه‌خۆشی ده‌روونی پزیشك به ڕاپۆرتێك به‌رزی ده‌كاته‌وه بۆ دادگا و
ڕه‌مزی ئازاد ده‌كرێت.ڕه‌مزی دوای دوو ساڵ به‌سه‌ر ئازادكردنی به‌هۆی كاریگه‌ری
ترس و ئه‌شكه‌نجه‌دانی له زیندان، به نه‌خۆشی دروونی قورس له ساڵی 1947 له
شاری هه‌ولێر به بێ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی كوردی ببینێت به یه‌كجاری چاوی لێكنا.
له هه‌مانكاتدا
وته‌ی مارف خه‌زنه‌دار
و مه‌سعود محه‌مه‌د سه‌باره‌ت به ڕه‌مزی
دكتۆر مارف خه‌زنه‌داری
زمانناس و نووسه‌ر كه گرنگیه‌كه‌ی گه‌وره‌ی به‌م كه‌یسه داوه، له پێشه‌كی
كتێبی له ڕۆژهه‌ڵاتی گڕگرتوودا نووسه‌ره‌كه‌ی ئه‌فسه‌ره ئه‌ڵمانه‌كه‌یه، سه‌باره‌ت
به ڕه‌مزی ده‌نووسێت"ڕه‌مزی بۆ هه‌ولێر شۆرشێك بوو، شۆڕشه‌كه‌ی له پێناسی
خۆیه‌وه ده‌ست پێده‌كات. شانازی به وشه‌ی"ئاغا"ناكات.به‌ڵام ئه‌و نه‌یوتووه
به ئاغا بانگی بكه‌ن، به‌ڵكو خۆی به ڕه‌مزی ناساندووه، ئه‌و هه‌رچه‌نده خوو ڕه‌وشتی
ده‌شتیشی پاراستووه.نیشتیمانپه‌روه‌رییه‌كه‌ی ته‌نیا به قسه و له ڕووی تیورییه‌وه
نه‌بوو، به‌ڵكو به كرده‌وه و پراكتیكه‌وه چووه مه‌یدان.به‌رلین و مه‌شقی په‌راشووت
و به‌بێ ڤیزه دابه‌زین له وڵاتی خۆی.
مه‌سعود محه‌مه‌دی
فه‌یله‌سوف و ناوداری كورد سه‌باره‌ت به ڕه‌مزی نووسیوویه‌تی" ڕۆڵه‌ی به شه‌ره‌فی
كورد و هه‌ولێر.. به هه‌موو تواناوه شاگوڵێك بوویت له باغی كوردایه‌تیدا به‌ر
له پشكووتن هه‌ڵوه‌ڕیت... ئاواتێك بوویت به ناكامی له كیس نیشتمانت چوویت، بزه‌یه‌ك
بوویت.. له شه‌به‌قی به‌یانیدا.. به‌ر له خۆرهه‌ڵات به‌سه‌ر لێوانه‌وه وشك
بوویته‌وه.وای له ڕه‌نجی به فیرۆ ڕۆیشتووت. وای له زیانی بێ ئامان و سامانی
میلله‌ته‌كه‌ت به كوژانه‌وه‌ت.
بەشێك لە وێنەكانی ڕەمزی
