10:02 - 13/06/2019
ژینگەی كوردستان لەبەردەم مەترسیەكانی نایلۆن و پلاستیكدا
لە ئێستادا كە وەرزی هاوین دێتە پێشەوە، سەرەڕای قەتیسبوونی گەرمییەكی زۆر، دیاردەی ئاگركەوتنەوە لە دەشت و چیاكانی كوردستان پەرەدەسه‌نێت و هۆكارەكانیش هەندێكیان دەست ئەنقەستن و هەندێكی دیكەشیان لە ڕووی نەزانین و لە دەست دەرچوونەوەیە.
جوتیارەكانی كوردستان بەمەبەستی جۆراوجۆر، دوای تەواوبوونی دروێنەی دانەوێڵەكانی (گەنم و جۆ) بە دەستی خۆیان زەویەكانیان ئاگر تێبەردەدەن، ئەمە جگە لەوەی لە كوردستان دەزگایەكی توێژینەوە نیە بۆ دیاریكردنی قازانج یاخود زەرەر و زیانەكانی ئەو كارە، بەڵام هەموو چالاكوانانی ژینگە باوەڕیان وایە سوتاندن بەو ڕێژە زۆرە و ڕووبەرە فراوانە دەبێتە هۆی زیانی گەورەی ژینگەیی. چ وەك سوتانی ژمارەیەكی زۆر گیانەوەر و خشۆك و مێروو، چ وەك پەیدابوونی دووكەڵێكی زۆر و كەمبوونەوەی ئۆكسجین و كەمبوونەوەی لەوەڕگەكانی ئاژەڵ. ئەمە سەرەڕای ئەو هەموو ئۆتۆمبێلە كۆنە و ئەو ژمارە زۆرەی پاڵاوگە نەوتيیە ناتەندروستانەی لە كوردستان كاردەكەن و كەسیش باكی نیيە و بەلایەوە گرنگ نیيە ژینگەی كوردستان چی بەسەردێت.
سەرەڕای ئەو مەترسیە گەورانەی بە سەرەقەڵەم ئاماژەمان پێكردوون، لە ئێستادا مەترسی لەوانە جدیتر (پلاستیك و شووشە) یە، لەم سەردەمەدا زۆرینەی پێداویستیەكانی رۆژانەمان بوونەتە پلاستیك و ئەو مادانەی بۆ یەكجار بەكاردەهێنرێن و پاشان فڕێدەدرێنە ژینگەوە، لەبەر ئەوەی لە باشووری كوردستان هیچ دەزگا و كارگە و كۆمپانیایەكیش نیە بۆ (ریسایكڵین) كردنی ئەو شمەكانە، بوونەتە مەترسی گەورە و هەڕەشەی جدی لەسەر ژینگەی كوردستان، ئاوا بڕوات لەماوەی چەند ساڵێكی كەمدا كوردستان لە بەهەشتێكی خوداییەوە دەبێتە دۆزەخێكی مەرترسیدار.
ڕوون و ئاشكرایە زۆرینەی پێداویستیەكانی ژیان لە دەرەوەی هەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكرێن و كوالیتی و مەترسیەكانیشی نەزانراون، له‌به‌رئه‌وه دەكرێت گومان لەسەر هەموویان دروست بكرێن. وەك شارەزایانیش باسی دەكەن ئەوەندەی قازانج و لایەنی ئابووریی شمەكەكان لەبەرچاو دەگیرێت ئەوەندە لایەنی تر لەبەرچاو ناگیرێت. ئەو ژمارە و ئامارانەش كەم نین كە بەڕێوەبەرانی سنوورەكان باس لە گەڕاندنەوە یان دەست بەسەرداگرتنی شمەكە بەسەر چوو كوالیتی خراپەكان دەكەن، بەڵام كێشەی لەوە گەورەتر ئەوەیە بە ڕێگەی بازرگانی و یاسایی بە هەزاران تەن شمەكی دژ بە ژینگە دێتە كوردستانه‌وه و كەسیش نییە خەمێكی جدیی لێبخوات، خۆ ئەگەر هەشبێت (دەفیان دەنگ نادات)و كەسیش گوێ بۆقسەیان ناگرێت.
هیچ خێزانێك نییە رۆژانە لە ماڵەكەیدا بڕێك كەلوپەلی پلاستیكی نەكڕێت و نەیخاتە تەنەكەی خۆڵەكەی، زۆربەی كەلوپەلی ماركێتەكان لە (چپس) و (كێك)وە بگرە تا دەگاتە (سابوونێك) و (گۆرەوی) و (كراس)و (قارچك) و تەنانەت (كارتی مۆبایل)یش، لە زەرفی پلاستیكیدا خراونەتە روو دەگوازرێنەوە، ئەگەر شتێكیش بكڕیت كە سروشتی بێت و لەناو پلاستیكدا نەبێت، لەكاتی هەڵگرتنیدا دەخرێتە زەرفی پلاستیكییەوە، كڕینی (پەتاتە) و (تەماتە) و (سەوزە) و پێداویستییەكانی ماڵ هەر دەخرێنە زەرفی پلاستیكییەوە. ئەمە جگە لە –دایبی- منداڵان كە زۆرینەی سەیرانگا و سەرچاوە ئاویەكانی پیس و بۆگەن كردووە.
هیچ ئامارێكی ورد و زانستی لە كوردستاندا بوونی نییە، دەری بخات رۆژانە چ بڕە كەلوپەلێكی پلاستیكی و ڕێژەكەی سوودیان لێ وەردەگیرێت، بەڵام نموونەیەك لەوانەیە بەرچاومان روونتر بكاتەوە، ئەگەر دوكانێكی ئاسایی رۆژانە 25 زەرفی پلاستیكی –عەلاگە- بۆ هەڵگرتنی شتومەكی فرۆشراو بەكاربهێنێت، ئەوا دەبێت لە هەرێمی كوردستان رۆژانە چەند عەلاگەی فڕێدراو بخرێتە ژینگەوە؟ ئەگەر ماركێتە گەورەكانی پارێزگاكان رۆژانە نزیكەی یەك كیلۆ عەلاگە خەرج بكەن، ئەگەر گریمانە بكرێت لە شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەڵەبجە 5 هەزار ماركێت هەبێت، ئەوا رۆژانە 5 تۆن عەلاگەیان بەكارهێناوە، لە مانگێكدا دەكاتە هەزار و 150 تۆن. ئەگەر هەر یەك كەس تەنها یەك (بوتڵ) ئاو یان (ساردی) –پلاستیك و شووشە- بەكاربهێنێت، ئەوا دانیشتوانی هەرێمی كوردستان نزیكەی 5 ملیۆن كەسە، كەواتە ئەو بڕە مەترسیدارە دەخرێتە ناو ژینگەی كوردستانەوە.
ئەگەر نموونەیەك وەربگرین لەسەر ئەو هەموو زبڵ و خاشاكەی رۆژانە فڕێ دەدرێن و دەكرێن بە ژێر خۆڵەوە، ئەوا دەبێت هەمووان تووشی شۆك ببین و واز لەهەرچی شت هەیە بهێنین و بچین بەدەم چارەسەری ئەو كێشە گەورەیەوە، هەر بۆ نموونە ئەگەر هەولێری پایتەختی هەریمی كوردستان وەربگرین، بە وتەی بەرپرسانی شارەوانی ئەو شارە، رۆژانە (2500) تەن زبڵ لە هەولێر كۆدەكرێتەوە و ئەركی كۆكردنەوەكەشی بەچوار كۆمپانیا سپێردراوە كە مانگانە دەبێت حكومەت (2.000.000) دووملیۆن دۆلاریان پێ بدات، جگە لەو 75 ملیۆن دینارەی كە شارەوانی مانگانە لە داپۆشینی زبڵەكەدا خەرجی دەكات. لەگەڵ ئەوەشدا به‌هۆی سووتاندنی زبڵ و خاشاكی شارە گەورەكان له‌لایه‌ن شاره‌وانییه‌وه، یان لە ئەنجامی كارلێكی كیمیاییه‌وه، بڕیكی زۆر گازی ژه‌هراوی دەكەنە ناو ژینگەوە.
چالاكی بواری ژینگە، شوان مەعروف گوتویەتی: تا ئێستا لێكۆڵینەوەیەكی زانستی نەكراوە لەسەر پیسبونی ژینگەی هەرێمی كوردستان، پێشی وایە ئەنجامنەدانی ئەو لێكۆڵینەوەیە بەهۆی نەبوونی ئامێری پێویستەوه‌یه، دەشڵێت تێكەڵبوونی فاست و مادە پاككەرەوەكانی دیكە بە ئاو، گەورەترین مەترسین بۆ سەر ژینگە.
شوان مەعروف، چالاكی بواری ژینگە و شارەزای ژینگە بە –ئاوێنە-ی راگەیاندووە پیسبونی ژینگە تەنها تایبەت نییە بە ناوچەیەكی دیاریكراوەوە، بەڵكو دیاردەیەكی جیهانییە و لەرێگەی (ئاو و هەوا)وە پیسبونی ژینگە لە شوێنێكەوە دەگوازرێتەوە بۆ شوێنێكی دیكە، باس لەوەش دەكات بوونی ئەو هەموو كارگە پیشەسازییانەی هەرێمی كوردستان و پاشەرۆی ماڵان و كارگەكان كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر پیسكردنی ژینگە هه‌یه .
هەر ئەو چالاكوانە باس لەوەش دەكات لە كوردستان وەك پێویست ئامێری تایبەت بە شیكار و دیاریكردنی پیسبوونی ژینگە لەبەردەستدا نییە، ئەمەش بووەتە مایەی نیگەرانی و دڵەڕاوكێی زیاتری هاوڵاتیان.
ئەو چالاكوانە دەڵێت: كاتێك بابەتەكانی پاككەرەوەی وەك (فاست)و (زاهی) و هەندێك مەوادی كیمیاویی تر دەرژێنە ئاوەرۆكانەوە و لەوێشەوە تێكەڵ بە ڕووبار و دەریاچەكان دەبن، كاریگەرییەكانی مەترسیداردەبن، بەتایبەت بۆ بەرهەمهێنانی سەوزە و سامانی –ئاویی- ماسی كە لەروی زانستییەوە ئەو مادە كوشندانە دەبنە بەشێك لە پێكهاتەی بەرهەمەكان و دواجاریش دەچنەوە ناو جەستەی مرۆڤ و كاریگەیی راستەوخۆ ده‌كه‌نه سەر تەندروستی مرۆڤ. ئەمە سەرەڕای ئەو قوتووانەی كە تێیدا هەڵگیراون.
وەك شارەزایان باسی دەكەن ئەم بەكارهێنانە بێ شومارەی مادە پلاستیكییه‌كان بووە هۆی بەهەدەردانی سەرمایە، پیسكردنی ژینگە و تەمبەڵی زۆر، بەتایبەتی بۆ خانمان كە لە ئێستەدا نەخۆشیە جۆراوجۆرەكانی ژنان سەریان هەڵداوە كە تایبەتن بە كەمجووڵەیی ژنان.
چالاكوانانی ژینگە جەخت لەوە دەكەنەوە چەند كەرەستەیەك هەن، هەڕەشەی جدین لە سەر مرۆڤایەتی و ئاسەوارەكانیان بە سانایی كۆتایی نایەت، ئەوانیش نایلۆن و عەلاگە، بوتڵی پلاستیك، شووشەی خواردنەوە جۆراوجۆرەكان، ئەو هەموو نایلۆنەی كە لە بوارە جیاوازەكاندا به ڕێژەیەكی زۆر بەكاردەهێندرێن .
هەرچەندە پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (8/2008) ی بەناوی یاسای پاراستن و چاككردنی ژینگە لە هەرێمی كوردستان- عێراق دەرچواندووە و سەرجەم مادە و بڕگەكانی لەبەرژەوەندی ژینگەی كوردستانە، بەڵام تا ئێستە كار بە زۆرینەی یاساكە ناكرێت، بەو پێیەی زۆرینەی كاری بازرگانەكانی مادە پلاستیكیەكان تا ئێستەش بەردەوامە و ئەوانەی داوای ڕێگەپێدان دەكەن بۆ بازرگانی مادە پلاستیكیەكان تادێت زیاتر ده‌بن و ئاگركەوتنەوەی وەرزی بەردەوامە و پیسكردنی سەرچاوەكانی ئاو لە ئارادایە و بوونی ئەو هەموو خەڵوزە لە بازاڕەكاندا مانای بڕینەوەی دارستانەكانە.
هێمن میرانی كە چالاكی بواری ژینگەیە لە كوردستان لە یاداشتێكیدا لە ناوەڕاستی ساڵی پارەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان و لایەنی پەیوەندیداری ناردووە بە نیگەرانییەوە پرسیاریان لێدەكات و دەڵێت: عەلاگەیەكی ئاسایی كە ئێمە ڕۆژانە لە دوكان و سەر عەرەبانەكان وەریدەگرین لەكاتی كەلوپەل كڕیندا، كاتێك فڕێی دەدەین چەند ماوەی پێویستە بۆ ئەوەی شیببێتەوە؟ دە فەرموون بزانن كە ئەو عەلاگانە لە 10 تا 1000 ساڵیان پێویستە بۆ شیبوونەوە بە گوێرەی جۆرەكانیان!! ئەو عەلاگانە بەردەوام و ساڵانە دەبنە پارچەی بچووك و ئاو و زەوی دونیایان پیسكردووە. ناوەندە بایەخمەندەكان باس لەوەدەكەن ساڵانە زیاتر لە 250 ملیۆن تەن عەلاگەی پلاستیك بەرهەم دەهیندرێت، 10%ی ئەو ڕێژەیە دەكەوێتە ناو دەریا و زەریاكان و ساڵانە زیاتر لە یەك ملیۆن باڵندە و سەدان هەزار گیانداریی ئاویی بەهۆی خواردنی ئەو عەلاگانەوە گیان لە دەست دەدەن.
هەر بوتڵێكی پلاستیكی خواردنەوە لە دەبەی ئاوەوە بگرە تا بیبسی و ئەوانی دیكە لە 450 ساڵ بەرەو سەرەوەی دەوێت تا شی دەبێتەوە، ڕەنگە پێتان سەیربێ كە هەر بوتڵێكی شوشەی خواردنەوە جۆراوجۆرەكان كە بەشێكی زۆری خەڵك دوای بەكارهێنانیان نابەرپرسانە لە شوێنە گشتیەكان، یان لەكاتی لێخوڕینی ئۆتۆمبێلدا فڕێی دەدەنە دەرەوە، پێویستی بە (1.000.000)یەك ملیۆن ساڵە بۆ ئەوەی شی ببێتەوە!
سەرەڕای هەموو ئەو مەترسیانە كە مرۆڤەكان بە دەستی خۆیان بۆ ژینگەی دروستدەكەن، لە بەرامبەر پێشێلكارییەكاندا باڵانس دروست ناكەن و بۆ هەر چەند بوتڵە ساردییەك دارێك ناڕوێنرێت، ئەوەتا سەرۆكی دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگە لە ساڵڕۆژی ژینگەی كوردستاندا ڕایگەیاندووە، ڕێژەی سەوزایی لە شارەكانی كوردستاندا لە 15% كەمترە كە ستانداردی جیهانییە و هەر ئەو بەرپرسە باس لەوەش دەكات كە ژینگەی هەرێمی كوردستان لەژێر مەترسییەكی گەورەدایە. ئەمە سەرەڕای ئەو هەوڵانەی باس لەوە دەكەن لە سنووری ناوەندی پارێزگاكاندا بەشێك یان گشت ئه‌و پاركانەی دەكەونە ناو ماستەرپلانی نوێوە بكرێنە شوێنی نیشتەجێبوون و بازرگانی كە هێشتا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەگەر ئەو بڕیارە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە ئەوا ئەو ڕێژەیەی سەوزایی ناو شارەكان كەمتریش دەبێتەوە.
ئەگەر ئەمانە مەترسیەكانی پیسبوونی ژینگەی كوردستان بن. ئەوا بەرلەوەی باس لە چارەسەرەكانی تێكچوون و پیسكردنی ژینگە بكرێت، دەبێت باس لە ڕێگریەكان بكرێت، گرنترین کەناڵەکانی پێگەیاندنی کۆمەڵایەتی کە ڕۆڵی سەرەکی دەبینن لە خاوێنڕاگرتنی ژینگە ئەمانەن:-
1- خێزان بە تایبەتی دایک و باوک ڕۆڵی سەرەکی دەبینن لە پاکڕاگرتنی ژینگە بە ئامۆژگاریکردنی منداڵەکانیان سەبارەت بە پارێزگاریكردنی ژینگە، چونکە منداڵ بونەوەرێکە لاسایی دەکاتەوە وەکو لاپەرەیەکی سپییە چۆنت بوێت دەتوانیت لە سەری بنووسی. لە وڵاتانی پێشكەوتوودا كە ئاستی خاوێنی ژینگەكەیان زۆربەرزە، كاری ڕاستەقینەیان لەسەر منداڵەكانیانە. لەبەر ئەوەی لە ڕێگەی ئەوانەوە داهاتوویەكی خاوێن و ژینگەیەكی تەندروست بەرهەمدەهێننەوە.
2- مزگەوت و خانەکانی خواپەرستی، بەو واتایەی مامۆستا و پیاوانی ئاینی دەتوانن لە وتارەکانیان ئاماژە بە پاکوخاوێن ڕاگرتنی ژینگە بکەن، خەڵک ھۆشیاربکەنەوە و پالپشتە ئاینیەكان بۆ خەڵك ڕوون بكەنەوە. ئەمەش لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی كوردستان تاڕادەیەكی زۆر لە ژێر هەژموون و كاریگەرییەكانی دەقە ئایینیەكان و گوتاری مامۆستایانی ئایینیدایە.
3- قوتابخانە و دامەزراوە پەروەردەییەکان، وەزارەتی پەروەردە دەتوانێت لە پڕۆگرامەکانی خوێندندا گرنگی زیاتر بدات بە بواری ژینگە و لە هەموو بابەتەكانی خوێندندا بابەتێكی ژینگەیی جێگە بكاتەوە، تاوەکو نەوەیەکی پاک و ژینگەپارێز بونیادبنرێت، ساڵانە گەشتکردنی قوتابیان ئەنجامبدرێت بەمەبەستی ھۆشیارکردنەوەی قوتابیان لە پاک ڕاگرتنی ژینگە و ئەنجامدانی چالاكی ژینگەیی لەناو قوتابخانەكاندا.
4- کەناڵەکانی ڕاگەیاندن، دەتوانن خزمەتێکی زۆر بکه‌ن بۆ ئەوەی ژینگە پاک ڕابگیرێت، ئەویش بە کردنی کورتە فلیم یاخود ھۆشیارکردنەوەی خەڵک و بەستنەوەی بە ژینگەیەکی پاک. هەروەها خۆپارێزی بكەن لە ریكلامكردن بۆ هەموو ئەو مادانەی دژی ژینگەن و مەترسی دروست دەكەن.
5- حزب و سەندیکاو ڕێخراوە پیشەییەکان، دەتوانن لە ڕێی خۆیان و ئەندامەكانیانەوە هۆشیاری ژینگەیی بڵاوبكەنەوە.
ماوەتەوە بگوترێت: سەرەڕای هەموو پێشێلكارییەكانی یاسا لەلایەن خودی حكومەتەوە بە تایبەتی و خەڵكیش بەگشتی، بەڵام هۆشیاریی ژینگەیی پێویستی بە هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵایەتی هەیە، دەبێت تاك بگاتە ئەو بڕوایەی كە ژینگە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەهەموانەوە هەیە.
دەبێت ڕوانگە كۆمەڵایەتیەكانی ژینگە جێگەی بایەخ بێت و كۆمەڵگەش بەچاوێكی ڕێزەوە لە فەرمانبەرانی ژینگەپارێز بڕوانن، نەك هەر ئەوەی هاوكارییان بكرێت بە پیسنەكردنی ژینگە، بەڵكو دەبێت لە لایەن حكومەتەوە ئاستی بژێوییان بەرزبكرێتەوە و دەرماڵەی مەترسی و پێداویستیەكانی خۆپارێزییان بۆ فەراهەم بكرێت و لە ڕووی كۆمەڵایەتیشەوە بە چاوی ڕێزەوە سەیربكرێن. لە ئاسانترین كاردا وشەی –كەناس- و –پاكەوان- یان بۆ بگۆڕن بە ژینگەپارێز. له كاتێكدا ئەگەر ئەوان نەبن ژینگە وێران دەبێت و هەموومان دەبینە سووبتماك. لە هەندێك وڵاتدا بە پاکژکەرەوە دەڵین (ئەندازیاری شەقام).
زۆرینەی وڵاتانی دنیا بە دوو ئاڕاستە لە خۆڵوخاشاك دەڕوانن، ئاراستەی یەكەم دیوە مەترسیدارەكەیەتی، له‌به‌رئه‌وه ئەوەندە بە پەرۆشن بۆ خۆپارێزی و گرتنەبەری هەموو ئەو ڕێگانەی دەبنە پارێزەری ژینگە و ژیانیان، ئاڕاستەكەی تری بەچاوی بازرگانی و ئابورییەوە لێی دەڕوانن، له‌به‌رئه‌وه كاری سەرەكییان دووبارە بەكارهێنانەوەیەتی بە شێوەیەكی زانستی و بۆئەو مەبەستەش كاری زۆریان بۆ كردووە..
لە ئەڵمانیا زیاتر 65%ی زبڵ و خاشاكی ئه‌و وڵاته دووبارە ریسایكلین دەكرێتەوە. هاوڵاتییان لە ماڵەكانیان چەندین سەلەی جیاوازیان داناوە و هەر كامێكیان رادەستی كۆمپانیایەكی تایبەت بە ریسایكلین دەكرێت و بڕێكی كەم لە زبڵەكە بۆ وێستگەكانی كارەبا دەمێنێتەوە، "گۆڕینی زبڵ بۆ زێڕ" دروشمی سەرەكی ئەو وێستگانەی ئەڵمانیایە كە لە زبڵ كارەبا بەرهەمده‌هێنن. كار گەیشتووەتە ئەوەی ئەڵمانیا لە وڵاتانی تر زبڵ هاوردە بكات..
تێكڕای به‌رهه‌مهێنانی زبڵ و خاشاك له‌لایه‌ن هه‌ر تاكێكی هه‌رێمی كوردستانه‌وه رۆژانه ده‌گاته 1 كیلۆ و 200 گرام، واتە ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان 5 ملیۆن كەس بێت، ئەوا رۆژانە(6.000.000) ده‌گاته شەش ملیۆن تەن، ئه‌وه‌ش له بڕی پاشماوه‌ی زبڵی هه‌ر تاكه‌كه‌سێك له ئه‌فریقا و چین و ئه‌مریكا زیاتره. ئاستی به‌رهه‌مهێنانی زبڵ له‌لایه‌ن هه‌رتاكێكه‌وه له هه‌رێمی كوردستان نزیكه‌ی دوو ئه‌وه‌نده‌ی ستانداردی جیهانییه.