08:29 - 22/05/2019
ئایا لە ڕێگەی فڕۆكەخانە نێودەوڵەتییەكانەوە چەك دێتە كوردستان؟
ئێمە تەمەنای ئەوە دەكەین ڕۆژێك بەبێ كوشتنی كەسێك لە هەرێمی كوردستان تێپەڕێت، بەڵام رۆژنییە كەسێك بە چەك نەكوژرێت، لەكاتێكدا سێ ساڵە داوا لە لایەنە پەیووەندیدارەكان دەكەین بوونی چەك و تەقەمەنی بە ئاشكرا هۆكاری سەرەكین بۆ كوشتنی هاووڵاتییان، ئەمە جگە لەو كەسانەی چەكی بە مۆڵەتیان هەیە كە ئێمە پێمانوایە ئەم یاسایەش پێویستی بە هەمواركردنە هەیە و كێشەی تێدایە، هاوكات ئەو چەكانەی كە لەدەست هێزە ئەمنییەكانن و دەیانبەنەوە بۆ ماڵەوە یەكێكی دیكەن لە هۆكارەكانی كوشتن، بوونی چەك دۆخێكی مەترسیداری لە هەرێمی كوردستان دروست كردووە، چەك وایكردووە هەرێمی كوردستان سەقامگیر نەبێت، نەبوونی ئارامی، سەروەرنەبوونی یاسا كاریگەری لەسەر سەرجەم سێكتەرەكانی ژیان دروست كردووە، لە هەر وڵاتێك یاسا سەروەر نەبێت ڕەوشی مافی مرۆڤ بەشێوەیەكی گشتی بەرەو خراپی زیاتر دەچێت. ئەمە وتەی (زیا پترۆس)ە كە سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤی كوردستانە بۆ یەكێك لە میدیاكانی كوردستان قسەی كردووە.
ئەگەرچی پەرلەمانی کوردستان لە یەکەم خولی خۆیدا لە ساڵی 1993 یاسای قەدەغەکردنی چەکی دەرکردووە، بەڵام تا ئێستا ئەو یاسایە وەک پێویست جێبەجێ نەکراوە، ئەمە لە کاتێکدا تەواوی ڕێکخراوە مەدەنییەکان بەردەوام داوای قەدەغەکردنی ئەو دیاردەیەیان کردووە. بە(ڕێپێدراو)و (بێ مۆڵەت)یەوە، هەڵگرتنی چەگ کارەسات گەلێکی وەهای خوڵقاندوە، هیچ کەسێک(تەنانەت ئەوانەش كە چەك دەفرۆشن) لە هەرێمی کەردستان نەتوانێت، بە ئاسو دەیی ژیان بگوزەرێنێت، چونکە بە پێی ئامارەكان زۆربەی ئەو تاوانانەی ئەنجام دە درێن، لەرێی چەکەوەیە، تائێستا نەتوانراوە پێشی لێ بگیرێت، دوبارە بونەوەی تاوانەکانیش وای کردووە هاوڵاتیانیش متمانەیان بە دامودەزگا تایبەتمندەکان نەمێنێت ، لەبەر ئەوەی بەشێكیان بە پێی یاسا ڕێگەیان پێدراوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە هەبوونی بازاڕی چەك فرۆشانە لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی كوردستان.
هەبوونی یاسای چەك یاساناسانی كردووە بە دوو بەشەوە، هەندێكیان پێیان وایە دەبێت یاسای قەدەغەکردنی چەک دووبارە لەپەرلەمان هەموار بکرێتەوە، بەڵام بە پێجەوانەوە هەندێکیان رایان وایە پێویستی بەیاسایەكی دووبارەی قەدەغەکردنی چەک نییە، چونکە ئەو یاسایە، کەموکوڕییەکی ئەوتۆی نییە.
ئەوەی كە هەیە سوچ و كەموكورتی یاسای مۆڵەتدان و قەدەغەکردنی چەک نیە، بەڵكو ئەو یاسایەش وەک هەموویاساكانی دیكە كێشەی جێبەجێكردنی هەیە و لایەنی پەیوەندیداری حکومەت کاری لەسەر نەکردووە و كەمتەرخەمە.
بە چاوپێداخشانێك بە نێو ماڵەكانی چواردەوری خۆماندا بۆمان دەردەكەوێت چەک هەڵگرتن یان هێشتنەوەی چەک لەماڵەکاندا دیاردەیەکی بەرچاوە و ئەو کەسانەش کە چەک هەڵدەگرن، راستە زۆربەیان مۆڵەتی یاساییان نییە، بەڵام ئەوانەشی کە مۆڵەتی یاساییان هەیە لەکات و دەرفەتی گونجاودا هەمان تاوانی پێ ئەنجامدەدەن، یان ئەو چەكە ڕێگە پێدراوانە بە ئەمانەت دەدرێن بەكسێكی دیكەو بەكاری دەهێنێت، ئەمە لە حاڵێكدا كەسانی نزیكی بەرپرسەكان و ئەوانەی كە بەرپرسەكان پشتیوانییان دەكەن پەرە بە هەڵگرتنی چەك دەدەن و هۆكاری سەرەكی بەردەوامی ئەو دیاردە ترسناكەن.
شارەزایان و بەدواداچوونە رۆژنامەوانیەكان باوەڕیان وایە هەبوونی چەك لە ماڵەكاندا بەدەرلەوەی كورد هاورێی هەمیشەیی چەكە، بەڵام چەند قۆناغێكی گرنگ هەن كه یارمەتیدەری مانەوەی بوون لەوانەش:
لە پێش ڕاپەڕیندا باشووری كوردستان لە دوو بەش پێكهاتبوون بەشێكی لە نێو پێشمەرگەو گوندە دوورە دەستەكانی ڕژێم و ئەوەش راستەوخۆ چەكداربوون و بەردەوام لە خەویشدا لە ژوور سەریاندا بووە، بەشەكەی دیكەی لەناو شارەكاندا بوون و لەناو ئەمانەشدا بەشێكی چەكداربووە بەمانای (جاش) و هەموو جۆرە چەكداریەكانی تری سەر بەڕژێم و دۆخی شەڕی هەشت ساڵەی عێراق –ئێران 1980/1988 هۆكاری سەرەكی بوون بۆ ئەوەی لە زۆرینەی ماڵەكاندا بوونی هەبێت، هەرچەندە یاسای حكومەتی لەناوچوو توندبوو بەڵام ڕێگەی بەوەش دەدا بەناوی چەكداریی و بە وەرەقەیەكی ڕێگە پێدانی بەرپرسێك هەموو شت چارەسەر دەبوو.
دوای ئەوەی لە بەهاری 1991 راپەڕین ڕویدا و بە لێشاوی چەكی ناوچەكە كەوتە دەست خەڵك و لە ڕێگەی تاڵانكردنی سەربازگەكانەوە ئەوەندە چەك زۆر ببوو كە نرخیان لە كیلۆیەك گۆشت كەمتر بوو، هەرچەندە لەكاتی كۆڕەوەكەی هەمان ساڵدا و لەكاتی چوونە ناو سنووری هەردوو وڵاتی ئێران – توركیاوە چەكەكان لەسنووری ئەو دوو وڵاتە دەستی بەسەردا گیرا، یان ڕادەستی حیزبە كوردستانیەكان كران، بەڵام هێشتا هەر بەفراوانی لە بەردەستی خەڵكدا مابوویەوە. هەبوونی ئەو هەموو چەكە و هەبوونی ئەو هەموو ڕوداوانەی لە ئەنجامی بەكارهێنانی چەكەوە دروست دەبوو یەكەم خولی پەرلەمانی كوردستانی ناچار كرد بە دەركردنی (یاسای چەك)، بەڵام پەناو پەسێوەی حیزبەكانی كوردستان و هەبوونی ئەو هەموو بەرپرسە سەربازییە (عایدی فڵانەكەسم) ڕێگری سەرەكی بوون لە جێبەجێنەكردنی یاساكە.
هیشتا خولە چوار ساڵیەكەی پەرلەمان تەواو نەبوو، شەڕی ناوخۆی بەسەردا هات ، شەڕی براكان نەك هەریاسای چەك، بەڵكو خودی پەرلەمانیش پێچرایەوە، شەڕ پێویستی بەچەكە نەك یاسا، لەبەر ئەوە هەڵگرتن و بەكارهێنانی چەك بە خێرایی پەرەی سەندەوە، ئەو شەڕە بووە هۆی ئەوەی چەك بچێتەوە ناو زۆرینەی ماڵەكانی باشووری كوردستان، ئیتر كارەساتەكانی شەڕ ئەوەندە ناخۆش و نالەبار بوون كەس متمانەی بە ژیانی خۆی نەما بۆ ئەوە لەشەودا ڕۆژ بكاتەوەو لە ڕۆژیشدا دەستی بگاتە ئێوارە، ئەوەی لەو ساڵانەدا لەسایەی چەكدا ڕوویاندا بڕوات و نەگەڕێتەوە.
پاشان لە ساڵی 2014 وە كە ڕێكخراوی داعش ناوچەیەكی زۆری لە عێراق خستە ژێر دەستەوەو زۆرینەی گەنجینەكانی چەكی عیراقی كەوتە ژێر دەست و دواتر لەڕێگەی قاچاخەوە فرۆشتینەوە بەخەڵك، بەشێكی زۆری ئەو چەكانە بەتایبەتی ( دەمانچەی كڵۆك) هاتوونەتە هەرێمی كوردستان و لەوكاتانەشدا میدیاكانی كوردستان باسیان لە پەیوەندی بازرگانی كرد لە گەڵ داعش بەڵام دیزە بەدەرخۆنە كرا.
(بەپێی ماددی 29 یاسای چەک بەهەموو شێوەیەک هەڵگرتن و بەكارهێنانی قەدەغەیە)و بەپێی یاساكە لایەنی پەیوەندیداری قەدەغەکردنی چەک وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستانە، بەپێی مادەی (21) سزا بۆ ئەو کەسانە هەیە کە مۆڵەتیان نییە و چەکی ئاگرینیان لەژێردەستدایە، سزاکەش بریتییە لە (بەندکردن کە لەیەک ساڵ کەمتر نەبێت، غەرامەی مادیشی لەگەڵ دەبێت)، بەڵام تائێستا لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، وەک پێویست کار بەو یاسایە نەکراوە،بەڵکو زیاتر رووی لە سزای دارایی بوە، وەک لەوەی سزای بەندکردنی بەسەردا بسەپێنێت. هەرچەندە وەزارەتی ناوخۆ نکۆڵی لەوە ناکات، خەڵک بەبێ مۆڵەت چەک هەڵدەگرن،خۆیان گوتەنی لەگەڵ ئەوەی بارودۆخی سیاسی هەرێمیان لەبەرچاوگرتوە.
بەپێی ئامارەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێمی كوردستان، ساڵی رابردوو( 232) كەس بە چەكی جۆراوجۆر كوژراون، (112) كەسیش بە چەك خۆیان كوشتووە. لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵیشدا (113 )كەس بە چەك كوژراون و (58) كەسیش بە چەك خۆیان كوشتووە.. واتە لە ماوەی ساڵ و نیوێكدا (515)كەس بەهۆی چەكەوە كوژراون. كە ئەم ژمارەیە پێویستی دەكات لەسەر لایەنی پەیوەندیداو داواكاری گشتی كە هەڵوێستی جدییان هەبێت و بە خێرایی بچنە ناو دۆخە شێواوەكەوە.
هەرچەندە لەماددەی (16)ی یاسای چەک هاتووە، (بەهەموو شێوەیەک بازرگانیکردن بەچەک قەدەغەیە)، بەڵام بازاڕی چەکفرۆشتن لەزۆربەی شار و شارۆچکەکانی کوردستاندا هەیە، هەرچەندە دەزگا ئەمنیەکان دەڵێن لەلایەن ئێمەوە کۆنتڕۆڵ کراون و لەژێر چاودێریدان بەڵام هەبوونی ئەو هەموو چەكە ئەو جۆرە چاودێرییانە دەخاتە ژێر پرسیارەوە، وەزارەتی ناوخۆ نکۆڵی لەوە ناکات بازاڕی چەکفرۆشی نەبێت و سەرجەم دەزگاكانی پۆلیس و ئاسایش ئاگاداری ئەوەن كە لە شارو شارۆچكەكاندا بازاڕی چەكفرۆشتن هەیە، بەڵام ئەوە روون نیە بەمۆڵەتی ئەوان ئەو بازاڕانە کرابێـتەوە یان بە بێ ئاگاداری ئەوان ، بەمانایەكی دیكە ئاخۆ ئەو بازاڕانە مۆڵەتی فەرمییان هەیە یان نە؟ ئەگەر نانەواو چاخانەو دوكانێكی مۆبایل پیویستی بە مۆڵەت هەبێت ئاخۆ دوكانی چەكفرۆشتن پیویستی بە مۆڵەت نیە؟
بە پێی ئەو ئامارانەی كە لە میدیاكانی كوردستان بڵاو بوونەتەوە تەنها لە ساڵی رابردوودا (3645)كەس لە كوردستان مۆڵەتی هەڵگرتنی چەكیان لە وەزارەتی ناوخۆ وەرگرتووە. بەرپرسێكی پۆلیس كە قسەی بۆ میدیایەكی كوردستان كردووە دەڵێت 80%ی ئەو چەكانەی لە ناوچەی گەرمیان تاوانیان پێكراوە مۆڵەتیان هەبووە، واتە زۆرینەی هەرەزۆری ئەو تاوانانە بە چەكی كارمەندانی سەر بە هێزی ئەمنی، یان چەكی پێشمەرگە، یاخود مۆڵەتدار لەلایەن حكومەتەوەئەنجام دراون. پرسیار ئەوەیە ئەم دانپێدانانەی پۆلیس بایی ئەوە نابێت كە لایەنی پەیوەندیدار بە گشتی بە بڕیاری پێدانی مۆڵەتی چەكدا بچێتەوە؟ بە پێی بۆچوونی هەندێك لە شارەزایان هۆكاری سەرەكی ئەوەیە زۆرینەی ئەو چەكدارانە چەكەكانیان لەگەڵ خۆیان دەبەنەوە ماڵی خۆیان و بە هەمیشەیی لەبەردەستیاندایە.
ئەگەر بازاڕەكانی چەك فرۆشتن بە شێوە كلاسیەكیەی لەناو كوچەو كۆڵان و بازاڕەكانی كوردستاندا تا ڕادەیەك ئاسان بێت و هێشتا بە هێزە ئەمنیەكان كۆنترۆڵ نەكرێت، ئەوا بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیا و لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە ئەوەندەی تر دۆخەكەی ئاڵۆز كردووە، لە ئێستەدا چەندین (پەیج) و تەنانەت (ئەكاونت) هەن كە چەكەكانیان نمایش دەكەن و بازاڕیان گەرمە، هەبوونی ئەو جۆرە سایت و پەیجانە ئەگەر خودی ئاسایش و لایەنی ئەمنی خۆیان پەرەی پێنەدەن و لە پشتیانەو نەبن ئەوا هێندەی تردۆخی ئەمنی ئاڵۆزتر دەكات. لەڕێگەی ئەو تۆڕانەوە جۆرەها چەك دەفرۆشرین و تەنانەت دەمانچەو چەكی بێدەنگیش دەفرۆشرێن كە سزای قورسی هەیە و هەموو كەس دەزانێت ئەو جۆرە چەكانە بۆچی بەكار دەهێنرێن؟
بەپێی ئاماری وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2017 ، مۆڵەتی چەكهەڵگرتن لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیەیە (1314 مۆڵەت لە هەولێر، 1077 لە سلێمانی، 612 مۆڵەت لە دهۆك، 531 مۆڵەت لە ئیدارەی گەرمیان، 93 مۆڵەت لە ئیدارەی راپەڕین و 18 مۆڵەتی چەكهەڵگرتنیش لە پارێزگای هەڵەبجە.
هەر بەپێی ئامارەکان بۆ ساڵی 2018، 2643 مۆڵەتی هەڵگرتنی چەک لە پارێزگای سلێمانی و 1659 مۆڵەتی هەڵگرتنی چەک لە پارێزگای هەولێر 531 مۆڵەتی هەڵگرتنی چەک لە پارێزگای دهۆکە دراوە بەهاوڵاتیان، هەروەها لە ئیدارەی گەرمیانیش 92 مۆڵەت و لە ئیدارەی راپەڕینیش 18 مۆڵەت دراوەتە هاوڵاتیان..
بازاڕی چەكفرۆشی سنورەكانی هەرێمی كوردستانی تێپەڕاندووەو لە دەرەوەی كوردستانیش چەكەكان دێنن، بە پێی هەندێك لەو سەرچاوانەی قسەیان بۆ میدیاكان كردووە:
بازرگانێکی چەك کە لەشاری هەولێر بە یەكێك لەمیدیاكانی كوردستانی رایگەیاندوە، جۆرەکانی دەمانچە وەک کڵۆک و تورکی کۆڵمبی لە وڵاتی تورکیاوە دەهێنن، هەروەها لەشاری کەرکوکیشەوە دەمانچەی جۆری حەشدی شەعبی هاوردەی هەولێر دەکرێت.
بازاڕی چەكفرۆشی ئەوەندە گەرمە كە فڕۆكەخانەكانی هەرێمی كوردستانیش خراونەتە خزمەتی ئەو بازرگانییەوە، كاتێك هاوڵاتیەكی سادە سەردانی فڕۆكەخانەكان دەكات نەك هەر چەك بەڵكو ڕێگەی پی نادرێت چەقۆیەك(قەڵەمبڕ)ی پیبێت، كەچی هەندێك لە قاچاخچیەكانی چەك باس لەوە دەكەن لەڕێگەی فڕۆكەخانەكانەوە چەك هاوردەی كوردستان دەكرێت: سامی جەلال بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆ بە كەناڵی تەلەفزیۆنی 24 ی ڕاگەیاندووە: زۆرجار چەكمان لە قاچاخچی كڕیوە كەلەناو حكومەتی عێراقیدا بووە، لەبەر ئەوەی چەك كڕین بەفەرمی لە لایەن حكومەتی عێراقەوە ئەنجام دەدرێت و ئەوانیش عەرقەلەمان بۆ دروست دەكەن ناچاردەبین پەنا بۆ ئەو بازاڕانە ببەین ! سەبارەت بە هێنانی چەك لە ڕێگەی فرۆكەخانەكانەوە ئەو بەرپرسە ئینكاری نەكرد و و گوتی: بەڵێ دێت و حكومەتی عێراقیش ئاگادارە، بەڵام بە ڕێكاری یاسایی یە، بەڵام ئەو بەرپرسە نەچووە چیر باری ئەوەی ئەو چەكانە ببرێنەبازاڕی چەكفرۆشان و گوتی من ئاگام لەوە نیە.
دكتۆر تاریق نوری بەڕیوەبەری ئاسایشی هەولێر لە میانەی بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنیدا ئاماژە بەوە دەكات ئەوان لە دوورەوە ئاگایان لەبازاڕی چەكفرۆشەكانی هەولێرەو لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت لە ناوچەی قەڵادزێ و ڕانیە گەوەرترین بازاڕی چەكفرۆشی هەیە، نەك هەر چەكی بچووك بەڵكو چەكی قورسیش دەفرۆشرێت. لە نموونەی دۆشكەو تۆپی سەدو شەش! بەڵام دوای تێپەڕبوونی چەند مانگێك بەسەر ئەو بەرمانەیەو قسەی فەرمی ئەو بەرپرسە ئەمنیەی هەولێر بەرپرسانی ئەمنی و داواكاری گشتی و لایەنی پەیوەندیدار هیچ رونكردنەوەیەكیان لەوبارەیەوە نەداوەو بێدەنگییان لێكردووە.
زەیا پەترۆس سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ لە كوردستان دەڵێت بوونی ئەو هەموو چەكە مانای نەمانی متمانەی خەڵكە بە حكومەت و هێزە ئەمنەیەكان لەبەر ئەوەی گومانیان هەیە لەوەی بتواننێت بیانپارێزیت، بوونی چەك لەناوماڵەكان هۆكاری سەرەكی كوشتنەكانی خەڵكە، زیا پترۆس بۆ بەرمانەمەیەكی تەلەفزیۆنی كەناڵ 24 دەڵێت: وەك چۆن بازاڕی مادە هۆشبەرەكان خەڵكی ئاسایی ناتوانن بیهێنن و بازرگانی پێوە بكەن ئەگەر خەڵكی بەرپرس لە پشتیان نەبێت بە هەمان شێوەش بازاڕی چەكیش هەروایە. كابرایەكی ئاسایی ناتوانێت چەك بفرۆشێت هەتا لایەنێكی دەسەڵات و بەرپرسان لە پشتیانەوە نەبن..