02:45 - 06/04/2019
رێگاكانی بەردەم ئەردۆغان و ئەكەپە لەدوای دۆڕاندن
ئەنجامی هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی توركیا كە لە ٣١ مانگی ئاداری رابردوو ئەنجامدرا، ئەردۆغان تووشی شۆك كردووە، چونكە بە بردنەوەی بەردەوامی لە هەڵبژاردنەكانی پێشتر هەستی دۆڕاندن لە فەرهەنگی ئەردۆغاندا بوونی نەبوو. سیستەمی ئەردۆغان بە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەكەوێتە مەترسیەوە. بۆ ئەمەش رێگای جۆراوجۆر دەگرێتەبەر بۆ ئاستەنگكردنی كاری شارەوانیەكان و رزگاركردنی سیستەمەكەی.
كۆی پڕۆسەی هەڵبژاردنی شارەوانیەكانی توركیا زۆر جیاواز بوو لەوانەی پێشتر. دەسەڵات وەكو بچێتە جەنگ نەوەكو هەڵبژاردن رەفتاری كرد. وەكو ئەوەی لەگەڵ پارتە سیاسیەكاندا لە ململانێدا نەبێت، بەڵكو لەدژی چەندین سوپا لە جەنگدا بێ كەمپینی هەڵبژاردنی بەڕێوەبرد.
رەجەب تەیب ئەردۆغان سەركۆمار و سەرۆكی ئاكەپە لەماوەی كەمپینی هەڵبژاردندا ١٠٢ كۆبوونەوەی جەماوەری سازكرد. كەناڵی تەلەفزیۆنی نەما قسەی تیادا نەكات. دەرگای میدیای بەڕووی ئۆپۆزسیۆن داخست و میدیاكانی كردە ماتۆڕی پروپاگەندە كردن بۆ دەسەڵات. بەئاشكرا گووتی:" ئەگەر كاندیدانی ئۆپۆزسیۆن براوە بن بە یاسای (هاوكاری كردنی تیرۆر) رێگا نادەم دەستبەكاربن".
لە بەرامبەر دروشمی ئاكەپە كە دەیگووت " ئەردۆغان جێگرەوەی نیە " ئۆپۆزسیۆن دروشمی " ئێمە جێگرەوەی ئەردۆغانین" بەرز كردەوە، لە شارە گەورەكانی ئیستانبۆڵ، ئەنقەرە و ئیزمیر 8% دەنگەكانی بەرز كردەوە.
لە ساڵی ٢٠٠٢ بەدواوە، ئەردۆغان و پارتەكەی براوەی ١٥ هەڵبژاردنی بەدوای یەك بوون. ئەمەش سایكۆلۆژیای (ئەردۆغان نادۆڕێت) نەوەكو تەنیا لەناخی هەوادارانی دەسەڵات بەڵكو لەناخی زۆرینەی لایەنگرانی ئۆپۆزسیۆنیش زاڵ كردبوو. هەرچەندە رێككەوتنی كۆمار (ئاكەپە – مەهەپە) لەم هەڵبژاردنەدا رێژەی دەنگەكانی هەڵبژاردنی ٢٤ حوەزیرانی ٢٠١٨ هێنایەوە، بەڵام لەدەستدانی شارەوانیەكانی ئەنقەرە، ئیستانبۆڵ، ئەنتاڵیا، مێرسین و ئادانە، بۆ ئۆپۆزسیۆن زۆر گرنگە.
ئۆپۆزسیۆنی توركیا بەم ئەنجامانە لەدوای ٢٥ ساڵ بۆ جاری یەكەم تامی بردنەوە دەكات. متمانەی بۆ دەگەڕێتەوە. باوەڕی بۆ دروست دەبێت كە بنخستنی ئاكەپە و ئەردۆغان لەسەر سندوقەكانی دەنگدان مومكینە و مەحاڵ نیە.
لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكان لە ساڵی 2014 پارتی دیموكراتی گەلان (هه‌ده‌په) 102 شارەوانی لە شار، شارۆچكە و شارەدێیەكانی باكووری كوردستان بردەوە، كە دواتر بە بڕیاری ناوەند 96 شارەوانی لەلایەن قایومەوە دەستی بەسەرداگیرا.
ئەگەر چی بەر لە هەڵبژاردن هه‌ده‌په سوور بوو لەسەر وەرگرتنەوەی هەموو ئەو شارەوانیانەی قایومیان بۆ دانراوە، بەڵام لە كۆی 96 توانی تەنیا 48 شارەوانی وەرگرێتەوە. هەروەها توانی 11 شارەوانی دیكە لە دەستی پارتە سیاسیەكان دەربێنێت، بەم جۆرە كە هێشتا ئەنجامەكان فەرمینین، هه‌ده‌په سێ شارەوانی گەورە، 5 شارەوانی پارێزگاكان، 43 ناوچە و 11 شارەدێی بردۆتەوە كە كۆی هەموویان دەكاتە 62 شارەوانی.
هەروەها هه‌ده‌په توانی هەرسێ شارەوانی گەورەی ئامەد، ماردین و وان كە لەلایەن قایوم دەستی بەسەردا گیرابوو بەدەستبێنێتەوە. لە ئامەد 62.38%، لە وان 53.73% و لە ماردینیش 56.18% دەنگەكانی بەدەستهێنا. بە بەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنی شارەوانی لە ساڵی 2014 لە ئامەد 7%، لە ماردینیش 4% دەنگەكانی زیاد كردووە.
بەڵام هەڵسەنگاندن و دانانی ستراتیژی راست لەلایەن هه‌ده‌په، تەنیا پەیوەست نەبوو، بە وەرگرتنەوەی شارەوانیەكان لەلایەن قایوم، بەڵكو پەیوەست بوو، بە ستراتیژی هه‌ده‌په لە رۆژئاوای توركیادا، كە بڕیاریدا كاندید دەستنیشان نەكات لەم ناوچانەدا، بەڵكو دەنگ بە كاندیدانی ئۆپۆزسیۆن بدات، كە ئەمەش تەواوی هاوكێشەكەی گۆڕی.
سەرەڕای ئەوەی هه‌ده‌په لە رووی ژمارەی شارەوانیەكان لە كورتی داوە، بەڵام خۆشحاڵە بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن. فیگان ئاڵتنداغ هاوسەرۆكی براوەی شارەوانی گەورەی ماردین، لە لێدوانێكی بۆ پەیسەر پرێس لەمبارەیەوە دەڵێت:" لە باكووری كوردستاندا هیچ ستراتیژێكمان بۆ هەڵبژاردن نەكێشابوو. ستراتیژی ئێمە خەڵك بوو، بەهێزی خەڵك ئەو سەركەوتنەمان بەدەستهێناوە. پڕۆسەی هەڵبژاردن بۆ ئێمە زۆر زەحمەت بوو، گوشار هەڕەشە هەبوو، هەموو پێداویستیەكانی كەمپینی هەڵبژاردن لە ئێمە قەدەغە كرابوو. لەگەڵ ئەوەش بە بەراورد لەگەڵ ٢٠١٤ رێژەی دەنگەكانمان زیاتر بوو. سەرەڕای هەموو ناهەقی و نەبوونی هەڵومەرجی یەكسانی هەڵبژاردن سەركەوتنمان بەدەستهێنا".
بەگوێرەی ئاڵتنداغ قایوم هێزی ئەوەی نەماوە جارێكی دیكە دەستبەسەر شارەوانیەكاندا بگرێتەوە. لەمبارەیەوە دەڵێت:" دوای دۆراندنیان، شارەوانیەكان تاڵان دەكەن. سێ چوار رۆژە ئەوەی لەناو شارەوانیەكاندا هەیە، وەكو دۆسیە و كۆمپیوتەر پێداویستیەكانی دیكە دەیبەن. والی و پۆلیس لەناو باڵاخانەی شارەوانیەكاندا دەرناكەون. لەچەند رۆژی داهاتوودا بەڵگەی بردنەوە وەردەگرین و بەچەمكی خزمەتكردن دەستبەكاردەبین. ئەوەی گرنگە سەركەوتین بەسەر قایوم. ئەگەر قایوم دابنێنەوە، ئەو هێزەی جارانی نەماوە تا دەستبەسەر شارەوانیەكاندا بگرێتەوە".
دەربارەی بردنەوەی جەهەپە لە شارەوانیە گەورەكانی رۆژئاوای توركیادا فیگان ئاڵتنداغ بەم شێوەیە كۆتایی بە قسەكانی دەهێنێت:" جەهەپە لە سایەی ستراتیژی هه‌ده‌په شارەوانیە گەورەكانی بردەوە. لە باشووری رۆژهەڵاتدا بەهۆی گوشارەكانی دەوڵەت زۆر دەنگمان بەرز نەكردەوە، بەڵام لە رۆژئاوای توركیادا هەموو جیهان گوێی لە دەنگی هه‌ده‌په بوو".
سیاسەتمەدار و نووسەری كورد فەهیم ئیشق، پێیوایە یەكێك لە ئەنجامە گرنگەكانی هەڵبژاردنی شارەوانی بەهێزی سیاسەتی كورد بوو. لەمبارەیەوە لە لێدوانێكی بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" ویستی ئەوان لاوازكردنی كورد بوو تا ئەو ئاستەی نەتوانێ سیاسەت بەرهەم بێنێت. بەتایبەتی لەو شوێنانەی قایومیان دانابوو. بەڵام دەنگدەری كورد گورزی توندی لە قایومدا. ئەمەش بەهێزی سیاسەتی كوردی نیشان دەدات".
دەربارەی پرسیاری دوای ئەو گورزەی بە قایوم كەوت ئەردۆغان چی دەكات؟ ئەم نووسەرە كوردە دەڵێت:" دوو رێگا لە بەردەم ئەردۆغاندا هەیە، یان ئەوەتا درێژە بە رێككەوتنی پێشوو دەدات لەدژی كورد كە ئەمەیان وەكو پێشتر ئاسان نابێت. چونكە ئەردۆغان ناتوانێ جارێكی دیكە بە ئاسانی دژایەتی كورد بكات. كورد بەهێزبوونی خۆی نیشانی هەموو جیهان داوە. لەهەمان كاتدا هێزی چارەسەریشی بۆ جیهان نمایش كردووە. كە ناخوازێ شەڕ گەورەتر ببێت، ناخوازێ كێشەكانی بەشەڕ چارەسەر بكات. واتە ئەردۆغان ناتوانێ بە ئاسانی كورد تۆمەتبار بكات و بە تیرۆریست بیناسێنێت و پشتگیری لە وڵاتانی دەرەوە بەدەستبێنێت".
لەبارەی رێگای دووەمینیش كە لەوانەیە ئەردۆغان بیگرێتەبەر ئیشق بەم شێوەیە درێژە بە قسەكانی دەدات:" ئەنجامدانی گۆڕانكاریە و بگەڕێتەوە سەر رێچكەی سەرەتای دەستبەكاربوونی وەكو سەرۆك وەزیران لە توركیادا. بێگومان ئەمەشیان ئاسان نیە، چونكە ئەردۆغان لەدوای ساڵی 2015دا، لەگەڵ فاشیستی تورك رێككەوتنی كرد و ئەویش وەكو ئەوان بووە فاشیست. كەواتە ئەو رێككەوتنەی واژوی كردووە بە ئاسانی رێگای كشانەوەی بۆ ئەردۆغان نەهێشتۆتەوە. هەروەها بەهۆی سیاسەتەكانیەوە ئەردۆغان پارتەكەی خۆشی لە رووی كادیرەوە زۆر لاواز كردووە".
لەدرێژەی قسەكانیدا فەهیم ئیشق پێیوایە ئەوەی لە ئێستادا ئەردۆغانی خەریك كردووە، دۆزینەوەی رێگایەكە بۆ درێژەدان بە دەسەڵاتەكەی. بۆ ئەمە هەوڵ دەدات سەودا لەگەڵ ئەو هێزانە بكات كە كەوتوونەتە دەرەوەی بازنەی رێككەوتنی ئاكەپە – مەهەپە. لەمبارەیەوە دەڵێت:" ئەگەر بتوانێ لەگەڵ جەهەپە و ئی پارتی رێككەوتن بكات، دەتوانێ گۆڕانكاری سیاسی ئەنجام بدات، بەڵام لە ئێستاوە ناتوانین لەبارەی ئاراستەی گۆڕانكاریەكان قسە بكەین. چونكە ئەم دوو پارتە لە رووی دیموكراسیەوە ئەوەندە پێشكەوتوخواز نین".
لەكۆتایی قسەكانیدا فەهیم ئیشق دواڕۆژی ئەردۆغان بە دوو میكانیزم دەبەستێتەوە، كە یەكێیان میكانزیمی ناوخۆ و ئەوەی دیكەیان میكانیزمی دەرەكیە. لەمبارەیەوە دەڵێت:" سیاسەتی كورد و دۆستەكانی لەناوخۆی توركیا و هەڵوێستی ئەمریكا و ئەوروپا لە دەرەوە دواڕۆژی ئەردۆغان یەكلایی دەكەنەوە. دینامیكی دەرەوە بنكەوتنی ئەردۆغانی بینی. پیرۆزبایی كۆتاییهاتنی پڕۆسەی هەڵبژاردنیان لێ نەكرد و وەكو جارانی پێشوو. هەڵبژاردنی 31 ئادار، لاوازی ئەردۆغان بەجارێك خستە بەر چاوان. ئەردۆغان هەوڵ دەدەات سیاسەتەكانی بگۆڕێت، بەڵام لەبەر ئەوەی متمانەی نەماوە ناتوانێ وەكو رابردوو حوكم بكات. لەوانەیە لە ئێستا بەدواوە هەندێك هێزی دیكە لەناو پارتەكەی ئەردۆغاندا دەركەون، وەكو ئەلتەرناتیفێكی جیاواز لەناو سیاسەتدا رۆڵ بگێڕن، كەچی لە ئێستاوە نازاین ئەوانە چۆن رۆڵ دەگێڕن. بەڵام ئەوانە كاریگەری گەورەیان لەسەر لاوازی ئەردۆغان دەبێت".
لەدوای ئاشكرابوونی ئەنجامە بەراییەكانی هەڵبژاردن، ئەردۆغان لە قسەكانیدا بۆ جەماوەری پارتەكەی گووتی:" با بزانین ئەو برایانە چوار ساڵ و نیو چۆن ئەم شارەوانیانە بەڕێوەدەبەن. سەركۆمار، حكوومەت، پەرلەمان و زۆربەی شارەوانی شارۆچكەكانی ئەنقەرە و ئیستانبۆڵ لەدەستی ئێمە دایە". ئەم قسانەی ئەردۆغان ئاماژەیەكی روونە كە هەموو رێگایەك دەگرێتەبەر، بۆ ئاستەنگ كردن یان پەكخستنی كاری ئەو شارەوانیانەی لەدەستی داوە.
رۆژنامەنووس ئادەم یاوز ئارسڵان، پێیوایە لە هەڵبژاردنی دواییدا گورزێكی گەورە بە ئەردۆغان كەوتووە، چەمكی (ئەردۆغان نادۆڕێت) شكستی هێناوە و قۆناغی لە كوورتیدانی ئەردۆغان دەستی پێكردووە. یاوز ئارسڵان لە قسەكانیدا بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" ئیستانبۆڵ و ئەنقەرە سەرچاوەی داهاتی ئەردۆغانن. بەتایبەتی ئیستانبۆڵ ناوەندی رەنتی خۆشبەختیە بۆ ئەردۆغان. بە دۆڕاندنی سیستەمەكەی دەكەوێتە مەترسیەوە. بۆیە چاوەڕێ دەكرێت ئەردۆغان هەنگاوی رادیكاڵ بنێت". دوو شەو دوای تەواوبوونی هەڵبژاردنی شارەوانی ڤیدیۆیەك لە سۆسیال میدیا بڵاوكرایەوە، تیایدا ئەردۆغان لە مزگەوتێك بۆ هەوادارنی قسە دەكات و بردنەوەی پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن بە (قازی پەل شكاو) وەسف دەكات.
رۆژنامەنووسی ناوبراو لەبارەی ئەم وەسفەی ئەردۆغان دەڵێت:" ئەردۆغان لەدژی شارەوانیەكانی جەهەپە سیاسەتی ئاستەنگ كردن و تەگەرە دروستكردن پەیڕەو دەكات. واتە بودجە لە شارەوانیەكانی سەر بە ئۆپۆزسیۆن دەبڕێت، هەوڵ دەدات ئەوان سەركەوتوو نەبن، بەم شێوەیە دەخوازێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ئەم شارەوانیانە بەدەست بێنێتەوە".
یاوز ئارسڵان، پێیوایە ئاستەنگی زۆر جدی لەبەردەم سەركۆماری توركیادا هەیە:" بۆ ئەوەی بارودۆخی ئابووری توركیا باشتر بكات ناچارە لەگەڵ جیهانی رۆژئاوادا پەیوەندی دروست بكاتەوە. چونكە پێویستی بە پارەی نەختینەییە. دەبێت چەند چاكسازیەك ئەنجام بدات، سیاسەتمەدارە زیندانیكراوەكان ئازاد بكات. هەروەها دەبێت واز لە كڕینی سیستەمی ئێس 400 بێنێت. ئەگەر لەمبارەیەوە چەند هەنگاوێكی دیموكراتیانە بنێت سوپرایز نابێت".
ئەم رۆژنامەنووسە بەم شێوەیە وه‌ڵامی پرسیاری ئایا ئەردۆغان سیاسەتی خۆی بەرامبەر بە كورد دەگۆڕێت؟ دەداتەوە:" لەم هەڵبژاردنەدا دركی بە گرنگی دەنگی كورد كرد. پێموایە پڕۆسەیەكی نوێی چارەسەری كێشەی كورد دەست پێدەكات. كەواتە جارێكی دیكە ناچاری كورد دەبێتەوە و خۆی نزیكی كورد دەكاتەوە. بەڵام لەم ئەگەرەدا هێزێكی وەكو مەهەپە كە رێككەوتنی لەگەڵ ئەردۆغان كردووە كۆتایی بە رێككەوتنەكە دێنێت. بۆیە لە ئەنجامدا ئەردۆغان لە چەندین رووەوە لە كۆڵانێكی رێگا داخراو دایە".
(ئەوەی ئیستانبۆڵ بباتەوە، توركیا دەباتەوە) ئەمە یەكێك بوو لەو دروشمانەی ئەردۆغان پێشتر چەند جارێك بەكاریهێناوە، كە ئاماژەیە بە گرنگی پێگەی ئیستانبۆڵ بۆ ئاكەپە و دەسەڵاتەكەی. بۆیە بنكەوتنی بینالی یڵدرم سەرۆك وەزیرانی پێشووی توركیا و كاندیدی رێككەوتنی كۆمار، ئەگەری هەڵبژاردنی پێشوەخت لە توركیادا بەهێز دەكات. ئادەم یاوز ئارسڵان ئەم لێكدانەوەیە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" هەڵبژاردنی پێشوەخت دەستلێبەرنەدراوە. چونكە ئەردۆغان پێویستی بە رەنتی ئیستانبۆڵە. هەروەها بۆ ئەوەی رێگا لە خوێن بەربوونی پارتەكەی بگرێت پێویستە دەرفەتی سەر لەنوێ بردنەوەی بۆ بڕەخسێنێت. بۆ ئەمە قسەكانی ئەردۆغان لەبارەی 4 – 5 ساڵ هەڵبژاردن ناكەین دوورە لە راستی. بەر لەوەی بڕیاری هەڵبژاردنی پێشوەخت بدات نازانم ئەردۆغان پەیامی ئاشتی بۆ جەماعەتی گولەن و كورد دەنێرێت یان نا، بەڵام لەلای ئەردۆغان ئاساییە ئەگەر تا دوێنێ بە كەسێكی گووتبێت (تیرۆریست) و ئەمرۆ بە (برام) بانگی بكات".
دكتۆر ئەحمەد حەمدی ئاكقایا مامۆستا و توێژەر لە زانكۆی كۆمپلوتینس لە مەدرید پێیوایە ئەمجارە بەتەنیا شارەوانیەكانی هه‌ده‌په نابنە ئامانجی ئەردۆغان، بەڵكو هەردوو شارەوانی ئیستانبۆڵ و ئەنقەرەش دەكەونە بەر سێرەی چەكی دەستی ئەردۆغان. لەمبارەیەوە بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" لە جیاتی قایوم، لە رووی ئابووریەوە گەماڕۆی شارەوانی ئیستانبۆڵ و ئەنقەرە دەدات. بەتایبەتی ئەم یاسایانەی بەم دوایە دەریكردوون وەكو پێویست رێگای بە ئەردۆغان دەدات ئەمە بكات. شارەوانیە كوردیەكانیش لە رێگای قایوم لە رووی ئابووریەوە داتەپێندراون. بۆیە قایوم دانانێت. بەڵام بۆ ئەوەی ئەردۆغان زەمینە بڕەخسێنێت تاوەكو سەرمایەی نێودەوڵەی بێتە توركیا، پێویستە كاردانەوە ناوخۆیی و دەرەكیەكان كەمبكاتەوە. ناچارە سیاسەتێكی میانڕەوانە لەگەڵ جەهەپە و ئی پارتی بگرێتەبەر".