08:38 - 02/04/2019

كۆڕەو بڕیاری 688 و دەرئەنجامەكانیان لە سەر باشووری كوردستان‌

پەیسەر

رۆژی 3/4/1991 هەندێك لە وڵاتانی ئەندام لە نەتەوە یەكگرتوەكان یاداشتیكیان بەرزكردەوە بۆ سكرتیری گشتی و تیایدا باسیان لەو كۆڕەوە ملیۆنیەی كوردەكان كرد لە عێراق كە بەرەو سنوورەكانی (توركیا و ئێران) لە كۆچێكی مەترسیداردان و واش چاوەڕێیان دەكرد كارەساتی گەوەری مرۆیی لێ بكەوێتەوە، هەر بۆیە رۆژی 5/4/1991 نەتەوە یەكگرتوەكان بڕیارێكی هەشت خاڵی لەو بارەیەوە دەركرد، ئەو بڕیارە دەرئەنجامی گەروەی لێكەوتەوە بۆ كوردستانی باشوور، بڕیارەكە هەرچۆنێك بێت و چۆن كرابێت لێی دەگەڕێین بۆ كاتێكی دیكە.

ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئێمە بزانین لە ئەنجامی كۆڕەوەوە بارودۆخی باشووری كوردستان ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات ، بۆ ئەوەی پەیوەستیەك لە نێوان ئەو بڕیارەو كۆڕەودا بدۆزینەوەو كەمێك لە دەرئەنجامەكانی بەیاد بهێنینەوە دەبێت گوزەرێكی خێرا بەروداوەكانی ئەو سەردەمەدا بكەینەوە.

لە ئەنجامی راپەڕینی ئازاری1991 كۆی ناوچەكانی باشوری كوردستان بەكەركوك و خانەقینیشەوە  لە دەستی هێزەكانی بەعس رزگاكران، بەڵام (راپەرینە مەزنەكە) هێندەی نەبرد و تەمەنی مانگێكی تینەپەراند، لە رۆژی 31ئازاری 1991 باشووری كورستانی  ڕوبەڕووی كارەساتیكی مرۆیی گەورە كردەوە.

گەرچی كارەساتی كۆڕەو كردەیەكی بەرنامەبۆ داڕێژراونەبوو، بەڵام بوو بەمەزنترین خەباتی مەدەنی سەردەم، كەلەزۆر كارەساتەكانی تر كە بەسەر نەتەوەی كورددا هاتووە زیاتر دەنگیدایەوەو كوردی وەك كێشەیەكی مرۆیی بە جیهانیان ناساند.

ئەگەرچی كارەساتەكانی هەڵەبجەو ئەنفال نەیانتوانی جووڵە بە ویژدانی وڵاتەزلهێزەكان و نەتەوەیەكگرتوەكان و زۆر لەریكخراوە خیرخۆازییەكان بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا قوربانیەكانیشیان زۆر زیاترو كارەساتەكانیشیان تراژیدی تریش بووبن. بەڵام كۆڕەو ئەو رووداوە ناوازەیەی مێژووی مرۆڤایەتی بوو كە بۆیەكەمینجار  لەترسی كۆكوژی سەدان هەزاركەس، خەڵك پێكەوە ملی ڕێگەی هات و نەهات و نادیار بگرنە بەر. ئەمەش دەلالەت بوو لەوەی كورد دەترسێت و پەنایەكی نیەوهەتیوترین نەتەوەی دونیایە، وڵاتێك یان هێزێكی ئەوتۆی لە پشت نیە بیپارێزێت.

كارەساتە جەرگبڕەكانی كۆڕەو هەرزوو كەوتنە بەرزوومی بەشێك لەمیدیا جیهانییەكان. جگەلەوەی بەشێك لە ئەكتەرو هونەرمەندە ناودارەكانی جیهان و ریكخراوە مرۆییەكان و وڵاتانی زلهێز هاتنەدەنگ ، دژ بەقڕكردن و چۆڵكردنی شارو گوندەكان كە بە لێشاو بەرەو سنوورەكان ئێران_عیراق، توركیا_عێراق، دەچوون.

وێنە و دیمەنە تراژیدییەكانی كۆڕەو، ویژدانی مرۆڤایەتیان دەهەژاند، رۆڵی میدیا ئەوەندە جێگەی بایەخ بوو كاریگەری زۆری كردە سەر رای گشتی جیهان، ئەوەبوو بەپشتیوانی و هاوكاری وڵاتانی زلهیز ناوچەیەكی ئارام لەباكوری عێراق بۆ پاراستنی كورد لە دەستدریژی هێزەكانی عیراق و ناوچەی دژەفڕین لەباكوری هێڵی پانی 36 دانرا، هەرچەندە ئەم بڕیارە روویەكی نادیاریشی هەبووبێت و ئێمە نەیزانین  بەڵام لەو كاتەدا بۆ مانەوەو پاراستنی كورد هاوشێوەی نەبوو. 

رۆژی 5 ی نیسانی 1991 واتە تەنها پێنج رۆژ دوای دەستپێكردنی كۆڕەو بریاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتی بۆپاراستنی مافەكانی مرۆڤ لەعیراق دەركرا، بەمەش قۆناغیكی نوێ لەژیانی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی عێراق و ناوچەكەش هاتەكایەوە. 

لە 5/4/1991 بڕیاری (688) ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسند كرا، لە دیباجەكەیدا هاتووە: ئەنجومەن بەرپرسیاریەتیەكی تەواو هەڵدەگرێ لەدابینكردنی ئاشتی وئاسایشی جیهانی و نیشاندانی نیگەرانی بەرامبەر سەركوتكردنی گەلی عێڕاق كەبوەتە هۆی پاڵپێوەنانی ئاوارەكان بەرەو سنورەكان،  بەهەڕەشە بۆسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانی وەسفی دەكات. هەروەك ئەم بڕیارە ئاماژە بە پەیامی نوێنەرانی بەڕیتانیاو فەڕەنساو توركیاو ئێران لە نەتەوە یەكگرتوەكان دەكات. 

لە 3 / 4/1991 دیباجەكە جەخت لەسەر پابەندبوونی ووڵاتانی ئەندام بەرامبەر سەروەری عێراق ئەكاتەوە لەگەڵ ئیدانەكردنی گەلی عێراق بەتایبەتی گەلی كورد لە لایەن ڕژێمەوە. ئەم دەستەواژەیەش دانانی بەردی سەردڵی كوردە كەبیر لە دروست بوونی دەوڵەت یان جیاكردنەوی سنوور نەكەنەوە.

هەروەك بڕیارەكە داوا دەكات بەوەستاندنی سەركووتكردن و ئەنجامدانی دانوستان بە گفتو گۆی كراوە كە زامن بێت بۆ ڕێزگرتنی مافی مرۆڤ و مافە سیاسیەكان بۆ هاونیشتیمانیان لە سەرانسەری عێراق دا.

جگە لە پێداگرتن لەسەر داواكردن لەسكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتوەكان بەوپەڕی توانایەوە هەوڵە مرۆییەكانی بخاتە گەڕ و لەحاڵەتی پێویستدا نێردەی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ ناوچەكەو پێشكەشكردنی ڕاپۆرت لەسەر دۆخی هاوڵاتیانی عێراق بەگشتی وكورد بەتایبەتی.

هەر وەك تیایدا هاتوە بەبەكارهێنانی هەموو سەرچاوەیەكی بەردەست لە ژێرفەرمانی سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان دا بە سەرچاوەی وەكالاتی نەتەوە یەكگرتوەكان پەیوەست بەم كەیسە مرۆییە بەخێرایی و ئەم پرسەش بەردەوام لە ژێر چاودێری دایە.

گەورەیی كارەساتەكەو شپرزەیی دۆخەكەو كەم سەلیقەیی حیزب و سەركردەكانی ئەو سای كورد بووە هۆی ئەوەی نەتوانرێت بەرنامەڕێژیی جدی بكرێت و دەزگایەك دابنرێت بۆ ئامارە جۆراو جۆرەكان كە جیهانی رۆژئاوا زۆر باوەڕیان پێی هەبوو، ئەوەی هەبوو هەوڵی تاكەكەسی میدیاكارەكان بوو لە ڕێگەی ڕپۆرتەكانیانەوە دەنگ و ڕەنگی كوردیان دەگەیاندە جیهانیان، بەڵام دۆخی كەش و هەواو نەشارەزایی خەڵك و بوونی لوغمێكی زۆر لە سەر سنوورەكان بوونە هۆی ئەوەی بەهەزاران هاوڵاتی گیان لە دەست بدەن. جگەلەوەی لەرۆژەكانی یەكەم و دووەم، بەعس دەستی كرد بە گولەبارانكردنی خەڵك و تۆپبارانكردنی ماڵان و دەستدرێژی كردنە سەر بەشێك لەو خێزانانەی كە مابوونەوە.

كۆڕەو تەنها وشەو چەمكێك نەبوو بۆ ڕەوی زیاتر لەملیۆنێك مرۆڤ. بەڵكو ترس لە كۆكوژی و قڕكردن رەهەندێكی سەرەكی بوولەو كۆڕەوە ملیۆنیەدا، كۆڕەو سیمبولی چەوساندنەوەی نەتەوەیەك بوو،بەلام تا ئیستا ئەم كارەساتەو هەمو كارەساتەكانی تر نەیانتوانی ببنە ناسنامەو سەروەری و باشتركردنی ژیانی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت. كۆڕەو تەنها رووداویك نەبوو و نییە لەرابردوو بەڵكو ئەگەرێكە بەردەوام لەپێشمانەوەدایە. بەڵام بۆ لە سەر ئاستی نێو دەوڵەتی تەنها دەنگدانەوەی مرۆیی لێكەوتەوەو وەك پێویست كاری لەسەر نەكراو ئێستەشی لەسەر بێت كارەساتەكانی كورد لەناوەندە جیهانیەكان دا وەك جینۆساید نەناسێنراوە، بابەتێكەو قسەی زیاتر هەڵدەگرێت.

كۆڕەو وێڕای ئەوەی كارەساتێكی مرۆیی بوو، لەهەمان كاتیشدا جووڵەیەكی بەكۆمەڵی گشتی و سەرتاسەریی نەتەوەیەك بوو كە زۆر مانا و ئاماژەی گەورەی تێدا بوو، گەرچی هەندێك پییان وایە لە كۆڕەودا لە نێوان دووانەی (نان و ئازادی)دا گەلی كوردستان ئازادیی هەڵبژاردوە، بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وایە، خۆدەربازكردن بوو لە كۆت و بەندی دەسەڵاتێكی دژ بە ئازادی و ئەزموونەكانی ئەنفال و كیمیایی بارانی هەڵەبجەو ناوچەكانی دیكە پاڵی پێوەناون بۆ ئەوەی خۆیان لە كارەسات بپارێزن و چەند بارە نەبنەوە.

خوێندنەوەی جیاواز هەیە بۆ دەرچوواندنی بڕیاری (688) ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتوەكان هەندێك پێیان وایە بڕیارە 8 خاڵیەكە هیچ ڕەهەندێكی سیاسی لەخۆ نەگرتووەو هەموو خاڵەكان تەنها ڕەهەندی مرۆییان هەیە. لەهەمان كاتیشدا لە دیباجەی بڕیارەكەدا، جەخت لەسەروەریی خاكی عێراق و هەموو وڵاتانی ناوچەكە كراوەتەوە. بە پێچەوانەی ئەمەشەوە هەندێكی دیكە پێیان وایە ناوی كورد لە دۆسیەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا جێگیر بووە وەك نەتەوەیەكی هەڕەشەلێكراو، دامەزراندنی شوێنێكی ئارام كە بە كرداری راگەیاندنی هەرێمێكی نیمچە سەربەخۆ بووە كە كورد تیایدا بۆ ماوەی دوازدە ساڵ دوور لە دەستی رژێمی بەغدا بناغەكانی ئایندەیەكی گەشی بۆ خۆی داناوە، زیندووكردنەوەی كێشەی لەمێژینەی گەلەكەمان و، بەدەمەوەهاتنی زلهێزان بەلای دۆزی كوردەوە وەك دۆزێكی سیاسیی ڕەوای گەلێك كە شایانی ژیانێكی سیاسی و ئابووریی باشتر بێت لەوەی ئێستای. هەندێكی دیكەش پێیان وابوو پێگەیەكی دیكەی سەربازی و سیاسی بوو بۆ رۆژئاوایەكان تا كارەساتە مرۆییەكان بقۆزنەوەو لەو رێگەیەوە دەستێوەردانی سیاسی و ئەمنی یان هەبێت لەناوچەكەدا.

لە كاتی كۆرەوەكەدا هەموو كوردان لە ئەوروپا و رۆژئاوا هاتنە دەنگ وكێشە لاوەكیەكانیان خستە ئەولاوە ، دەكرێت بگوترێت كۆڕەو یەكێك بوو لەو وێستگانەی كوردی كرد بەیەك و هاو هەڵوێست بوون، هەروەها نابێت ڕۆڵی خاتو دانیاڵ میتران لە یاد بكەین كە فرانسۆ میترانی سەرۆكی ئەو كاتەی فەرەنسای ناچار كرد ئەم پرسەی كورد بەرێتە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، هەروەها (جێمیس بیكەر) راوێژكاری (بۆش)ی باوك ئەویش ڕۆڵێكی گرنگی بینی، ئەوەبوو بە هەوڵی ئەوان هێڵی 36 دیاری كراو و بریاری 688 یان دەركرد، بۆیە ئەو بریارە توانی جینۆسایدی كورد ڕابگرێت و دەوڵەتان یەكیان گرت لەسەر ئەم پرسەو پێیان وابوو جینۆسایدی گەلێك دەبێتە شەرمێك بۆ مرۆڤایەتی لە سەدەی بیستەمداو نابێت بەدیارچاوی جیهانەوە گەلێك قڕ بكرێت.

بە دیوێكی دیكەدا بە شێك لە توێژەران پێیان وایە بڕیاری 688 پلانێكی درێژخایەن بوو بۆ دروورخستنەوەی نەتەوەی كورد لە خەونی كوردستانی گەورە، و دانانی بەردی بناغەی پێگەیەك لەناوچەكەدا بۆ زلهێزكانی جیهان لە سەروو هەموشیانەوە ئەمەریكا، بۆ ئەو مەبەستە.

ئەگەر سەرنج لەوناوچەیە بدەین دەبینین هێڵی (36) بە هێلی جیاكەرەوەی نێوان ناوچەی ئارام و ڕژێمی عێراق دا ئەنرا لە پێناو پاراستنی گەلی كورددا، بەڵام بەشێكی گەورەی باشووری كوردستان وەكو كەركوك و ناوچە كوردنشینەكانی موصڵ و دیالەو صلاح الدین و واسگ و بەشێك لە هەولێر و دهۆك بە بێ پارێزگاریی مانەوە، ئەوەش بەو مانایە دەهات كە نایانەوێت ئەم ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی كوردەكاندا بێت، بۆیە یەكێك لە داواكاریەكانی كورد گۆڕینی هێلی (36) بۆ هێڵی (34و35)بوو بەڵام جێبەجێ نەكرا. پێدەچێت ئەمەش بەشێك بووبێت لەو پلانەی كە لە دیباجەكەدا نەخشەی بۆ كێشرابوو، تا ئێستەش ئەو ناوچەیە لە سنووری هەرێمی كوردستان دا ماوەتەوە كە بڕیاری 688 نەخشەی بۆ كێشاوە.

هەرچۆنێك بێت كۆڕەوی بەهاری1991دا چەند دەرئەنجامێكی گرنگی لێكەوتوەتەوە لەوانەش :
1- كۆڕەو لە ئاستە تیۆریەكەیدا هەڵوێستی نەتەوەیەكی بەشخوراوبوو كەچارەنوسێكی نادیاری قبووڵكرد لەپێناو سەرفرازی ورزگاربوون لەزوڵم وچەوساندنەوەو رەتكردنەوەی دەسەڵاتی داگیر كەر لە كوردستاندا.
2- كۆڕەو وێستگەیەكی گرنگی گەیاندنی مەینەتیەكانی خەڵكی كوردستان و كێشە ڕەواكەی بوو بە رای گشتی و نێوەندە بڕیار بەدەستەكانی جیهان.
3- كۆڕەورووداوێكی سەرنجراكێش ودڵتەزێن بوو كە بەهۆیەوە ویژدانی مرۆڤایەتی هێنایە خرۆشان، هەرچەندە لە مێژووی خەباتی رزگاری گەلەكەماندا خەڵكی كوردستان چەندین كارەساتی تری وەكو ئەنفال وزیندە بەچاڵكردن وكیمیا بارانكردنی بەسەردا هاتووە ، بەڵام بەهۆی كپ كردنی دەنگ وئازارەكانی خەڵكی كوردستان بەڕووی جیهانی دەرەوەوپشتگیری نەكردنی گەلی كورد، وەكو پێویست لە لایەن نێوەندە بڕیار بەدەستەكانی جیهانەوە مەینەتیەكانی خەڵكی كوردستان وكێشە ڕەواكەی بە دەرەوە نەناسرێت وپشتگیری لێ‌ نەكرێت .

4- كۆڕەو دەروازەیەك بوو بۆ خستنە ڕووی تەواوی جینۆسایدو تراژیدیا جەرگبڕەكانی خەڵكی كوردستان كەرژێمی داگیر كەری بەعس لەقۆناغە جیاجیاكانەوە دژ بەم گەلە ستەم دیدەیە ئەنجامی داوون.
5- كۆڕەو فاكتەرێكی بەهێزی هەبوو بۆ جووڵاندنی ویژدانی مرۆڤایەتی و هەست و سۆزی رێكخراوە خێرخوازو مرۆڤ دۆستەكانەوە بۆئەوەی زۆر بەگەرمیەوە بەهانای خەڵكی كوردستان بێن وكۆمەك وهاوكاری پێشكەش بە خەڵكە لێقەوماوەكەی بكەن. لەو بوارەشدا سەدان رێكخراوی جۆراوجۆر كارو چالاكییان ئەنجام دا.
 6- كۆڕەو بووە فاكتەرێكی بەھێز بۆ تۆخكردنەوەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و سیاسیەكانی نێوان باشووری كوردستان لەگەڵ رۆژهەڵات و باكوور، بەدەمەوە هاتن و هاوكاری كردنی پارچەكانی تری كوردستان تا ئێستەش لە یادگەی مرۆڤی كورددا دەزرنگێتەوە.

7- كۆڕەوبووە هۆكاری سەرەكی دروست بوونی هەرێمی كوردستان بەو مانایەی هاوجووت بوو لە گەڵ خواستی زلهێزەكان و دوای ئەوەی حكومەتی ناوەند هەستا بەكشانەوەی یەكە كارگێڕیەكان، هێزە كوردستانیەكان جێگرەوەیان بۆ دانان و لەوێوە هەرێمی كوردستان نەخشەی بۆ كێشرا، ئەڵبەتە هەرێمێك كە لەنێو سنوری ئەو سیاسەتەدا بێت كە لە دیباجەی بڕیاری 688 دا هاتووە و جەخت لەسەر یەكپارچەیی (نەك هەر عێراق) بەڵكو وڵاتانی دراوسێش دەكاتەوە.