02:48 - 02/04/2019
هه‌ده‌په رۆڵی سه‌ره‌كی گێرا له پاشه‌كشه‌ی ئه‌كه‌په
پاشەكشەی ئاكەپە و ئەردۆغان، لە هەڵبژاردنی خۆجێی كە 31 ئادار، بە قەیرانی ئابوورییه‌وه دەبەسترێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا كورد رۆڵی كورد سه‌ره‌كی گێرا و له‌و پاشه‌كشیه و له ١٥% دەنگدەری توركیا پشتی كرده ئه‌ردۆغان.
بە وردبوونەوە لە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2002 كە تیایدا ئاكەپە بۆ یەكەم جار هاتە سەر دەسەڵات و تا دوا هەڵبژاردن لە 24 حوزەیرانی 2018، دەتوانین وێنایەك بكێشین بۆ چۆنیەتی سەركەوتنی ئاكەپە.
85 – 90 % دەنگەكانی ئاكەپە، دەنگی بەرنامەڕێژكراو (ئایدیۆلۆژی) موحافەزەكار و نەتەوەپەرستەكان بووە، كە بە قەیرانە سیاسی و ئابووریەكان كاریگەر نابن و زوو بە زوو سەنگەر ناگۆڕن. ئەم جۆرە دەنگدەرە لەگەڵ دامەزراندنی كۆماری توركیا تا ئەو رۆژەی ئاكەپە هاتۆتە سەر دەسەڵات زۆری چێشتووە لەدەستی كەمالیست و عەلمانیەكان، هەر بۆیە لە هەموو بارودۆخێكدا پشتگیری لە ئاكەپە دەكەن و دواڕۆژی خۆیان بە دواڕۆژی ئاكەپە دەبەستنەوە. ئەم توێژە لە ساڵی 2002 نزیكەی 25% دەنگەكانی ئەم پارتەی پێكدەهێنا. لە دوای 2007 ئەم رێژەیە گەیشتە 35%. بەڵام لە توركیادا تەنیا ئاكەپە نیە كە دەنگدەری ئایدیۆلۆژی هەیە، بەڵكو هەموو پارتەكانی دیكە بە رێژەی جیاواز دەنگدەرەی ئایدیۆلۆژیان هەیە.
دەكرێت لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی پێشووتری توركیا دەنگدەری ئایدۆلۆژی پارتە سیاسیەكانی توركیا بەم شێوەیە پۆڵین بكەین:
- ٩% دەنگدەری توركیا دەنگدەری ئایدیۆلۆژی هه‌ده‌په‌یه، ئەم دەنگدەرە كورد بێ، یان عەلەوی یان چەپی تورك یان سەر بە كەمینەیەكی دیكە بێ، سەیری بەرنامە و ئامانجی هه‌ده‌په ناكات، بەڵكو لەسەر بنەمای فاكتەر ئایدیۆلۆژیەكان لە هەموو كاتێكدا دەنگ بۆ هه‌ده‌په دەدات. 2 – 4 % دەنگدەرەكەی دیكەی هه‌ده‌په، دەنگدەری بەرنامە و ئامانجەكانە، دەنگدەرێكە بە گوێرەی جیهانبینی خۆی دەنگ بە بەرنامە و ئامانج و هەندێك جاریش دەنگ بە كاندیدێكی دیاریكراو دەدات.
- ٢٥% دەنگدەری توركیا، دەنگدەری ئایدیۆلۆژی جەهەپەیە، كە توێژی كەمالیست و عیلمانیەكان لەخۆ دەگرێت، بە ركابەری سەرسەختی ئاكەپە لە قەڵەم دەدرێت، بەڵام لە مەسەلەی كورد دا زۆر جیاواز نیە لە ئاكەپە ئەگەر خراپتریش نەبێت. لە هەموو بارودۆخێكدا جەهەپە ئەم رێژە دەنگدەرە جێگیرەی هەیە. تا ئەمڕۆ هێزێك پەیدا نەبووە كە بتوانێ ئەم دەنگدەرە لە جەهەپە هەڵگەڕێنێتەوە، ئەگەر چی بە دامەزراندنی هه‌ده‌په زەمینەی هەڵگەڕانەوەی ئەم دەنگدەرە لە جەهەپە دروست بوو، بەڵام بەچەندین هۆكاری جیاواز ئەم زەمینەیە نەقۆسترایەوە. كە گرنگترینیان دەستگیركردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هه‌ده‌په بوو.
- ٧%دەنگدەری توركیا دەنگدەری مەهەپەیە كە ئەمە كێ دوژمنایەتی كورد بكات لەلای ئەو جێگای خۆی دەگرێت.
- ئی پارتی بە سەرۆكایەتی مەڕاڵ ئاكشەنەر ٧% دەنگدەری ئایدیۆلۆژی توركیا بەردەكەوێت.
- هەروەها نزیكەی ٥% دەنگدەری ئایدیۆلۆژی توركیا بەر هەریەك لە پارتی سەعادەت و چەپی دیموكراتی و پارتی یەكێتی گەورە و هوداپار دەكەوێت.
لە دەرەوەی ئەم جۆرە دەنگدەرە، نزیكەی ١٥% دەنگدەری تورك دەنگدەری خۆشگوزەرانی و هەندێك جار دەنگدەرێكی مەزاجیە( ده‌نگی خۆڵه‌مێشی). ئەو توێژە لە دەرەوەی ئایدیۆلۆژیا دەنگ دەدات، بۆ ئەو مەسەلەی ئابووری مەسەلەیەكی ژیانی و چارەنووسسازە، ناتوانێ چاوی خۆی لە بەرپرسیاریەتی حزبی دەسەڵاتدار بگرێت ئەگەر بێت و ئەم حزبە بەرپرسیاربێ لە دروستكردنی قەیرانی ئابووری.
ئەم توێژە سەنگەر گۆڕین بە شەرم نازانێت، بەگوێرەی بەرژەوەندی و گوزەرانی حزب حزبێنی دەكات. زۆر گرنگی بە بژاردەی سیاسی نادات.
بە گشتی ململانێی هەڵبژاردن لە 2002 بەدواوە لەسەر ئەم توێژە "دەنگدەری نا ئایدیۆلۆژی" بەڕێوەدەچێت كە بەر لە 16 ساڵ ژمارەكەی زۆر لە ئێستادا زیاتر بوو، ئەم توێژە لە هەڵبژاردنەكانی رابردوودا راهاتبوو دەنگ بۆ ئاكەپە بدات. پێدەچێت ئەم دەنگدەرە لە هەڵبژاردنی خۆجێی 31 ئاداری 2019 دەنگی بۆ ئاكەپە نەدابێت و هۆكاری سەرەكی بێت لەپشت لە كوورتیدانی ئاكەپە.
گەمەی هەموو پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن لە هەڵبژاردنەكانی پێشووتردا بۆ پەرتەوازەكردنی ئەم توێژە بوو.
35 % دەنگدەری ئاكەپە لە هەموو بارودۆخێك دەنگ بۆ ئەردۆغان دەدات ئەگەر ئابووری توركیا بە تەواوەتیش هەرەسبێنێ یان ئەگەر توركیا بە ئاشكرا هەراج بكرێت. یەكێك لە هۆكارەكانی بێمنەتی ئەردۆغان بۆ هەبوونی ئەم جۆرە دەنگدەرە دەگەڕێتەوە. نەبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی چاڵاك كە بتوانێ گوتار و رێگای هەڵگەڕانەوەی ئەم جۆرە دەنگدەرە بدۆزێتەوە، بۆشایەكی گەورەی لەناو توركیادا دروست كرد.
دامەزراندنی هه‌ده‌په، چۆن زەمینەی بۆ هەڵگەڕانەوەی دەنگدەری ئایدیۆلۆژی جەهەپە دروست كرد، بە هەمان شێوە زەمینەی بۆ پەشیمانكردنەوەی ئەم دەنگدەرە لە پشتگیریكردنی ئاكەپە دروست كرد. لەوانەیە گەورەترین هۆكاریش لە پشت دەستگیركردنی سەڵاحەدین دەمیرتاش ئەمە بێت. لەم خاڵەدا جەهەپە و ئاكەپە دەمیرتاش و هه‌ده‌په‌یان بە مەترسی لەسەر خۆیان زانیبێت، هەر بۆیە جەهەپە لە ساڵی ٢٠١٦ پشتگیری ئاكەپەی كرد بۆ لێسەندنەوەی حەسانەی پەرلەمانی لە پەرلەمانتارانی هه‌ده‌په. چونكە دەمیرتاش بە گوتار و لێهاتووی خۆی دەیتوانی خیتابی دەروونی دەنگدەری پارتە جیاوازەكانی توركیا بكات.
دەبێت هه‌ده‌په چی بكات؟
لە هەڵبژاردنی ٣١ ئادار گورزێكی گەورە بەر ئەردۆغان كەوت، ئەندازیاری ئەم گورزە هه‌ده‌په بوو، ستراتیژی هه‌ده‌په بووە هۆی ئەوەی ئەردۆغان هەرسێ پایتەختی، سیاسی، ئابووری و گەشتیاری توركیا بدۆڕێنێت. بەم شێوەیە تۆڵەی هەموو فشار، دەستگیركردنی سەركردەكانی لە ئەردۆغان كردەوە.
كاردانه‌وه‌ی ئاكه‌په چی ده‌بێت؟
هێشتا دیارنیە كاردانەوەی ئەردۆغان لە بەرامبەر ئەم ستراتیژیەی هه‌ده‌په چی دەبێت؟ ئایا بەردەوام دەبێت لەسەر ئەو سیاسەتەی كە لە ناوەڕاستی 2015 دەستی پێكردووە؟ یان نەرمی دەنوێنێت و بەرەو ئاسایی بوونەوە دەچێت؟ كەچی لە ئێستادا ئەگەری ئاسایی كردنەوە زۆر لاوازە، بەڵام مێژووی سیاسی رەجەب تەیب ئەردۆغان پڕە لە سوپرایز و سیاسەتكردن بەدەر لە پێشبینیەكان.
كاردانەوەی ئەردۆغان هەرچیەك بێ، هه‌ده‌په نیشانی هەموو لایەكی دا، دەتوانێ یاری و حسابی هەمووان تێكبدات. بەڵام لەگەڵ ئەو توانەیەشی هه‌ده‌په بە تەنیا ناتوانێ دروستكەری یاری بێت و هاوسەنگی نوێ لە جێگای هاوسەنگی هەڵوەشاوە دروست بكات. بۆیە باشترین رێگا بۆ هه‌ده‌په یاریكردنە لە نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن. بەرژەوەندی هه‌ده‌په لەوە دایە بتوانێت بۆ درێژترین ماوە ئەم سیاسەتە بكات.
ئەگەر بێت و لەمەودوا هه‌ده‌په سیاسەتی بە تەواوەتی دژایەتیكردنی ئەردۆغان بۆ بەرژەوەندی جەهەپە و ئۆپۆزسیۆن پەیڕەو بكات، لەوانەیە لە دواڕۆژدا بە زیانی خۆی بشكێتەوە، چونكە لە مەسەلەی كورد دا ئۆپۆزسیۆن جیاوازیەكی ئەوتۆی نیە لەگەڵ دەسەڵاتدا. هەروەها ئەمڕۆ ئەلتەرناتیفی ئەردۆغان كێیە دیارنیە، ئەگەر سبەی حكوومەتی ئەردۆغان نەمێنێت، ئەو حكوومەتەی دێتەسەر كار دەتوانێ بە ئاسانی پەیوەندی خۆی لەگەڵ ئەمریكا ئاسایی بكاتەوە، بەمەش گورزێكی گەورە بەر بەرژەوەندی كورد لە توركیا، رۆژئاوای كوردستان دەكەوێت.
لە باشترین حاڵەتدا پێویستە هه‌ده‌په سوود لەم شكستە رێژەیە ببینێ كە ئەردۆغان پێیكەوتووە، بیكاتە وێستگەیەك بۆ خۆ رێكخستنەوە و بەهێزكردنی لاوازیەكان. هەروەها بیر لە بارودۆخی ئابووری هێجگار خراپی باكووری كوردستان بكاتەوە، بتوانێ زەمینەی وەبەرهێنانی ناوچەیی دروست بكات و بۆ ئەوەی ناوچەكە سەر لەنوێ ببوژێتەوە، كە ئەمەش ئەركی شارەوانیەكانی هه‌ده‌په دەبێت بە پلەی یەك.خۆبەستنەوە، بە هەوڵەكان بۆ رووخانی ئەردۆغان بە زیانی كورد دەشكێتەوە.