06:06 - 31/03/2019
سۆڤیەت بە هەوەسی خۆیان دەستكاری پەیڕەوی پارتی یان دەكرد
پەیوەندیەكانی روسیا لەگەڵ كورد دا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتا مێژوویەكانی جەنگی نێوان روس و ئێران، پاشان جەنگی نێوان روس و عوسمانیەكان لە كۆتایی سەدەی هەژدەیەم و كۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا، یەكەم بەركەوتن دەگەڕێتەوە بۆ چالاكیە سەربازیەكانی ئەو وڵاتە لەناوچە كوردیەكان دا، پاشان ئەو بابەتە سەربازیانە بوونە هۆی سەرهەڵدانی پەیوەندییە دبلۆماسیەكانی نێوان كورد و سۆڤیەت.
روویەكی دیكەی ئەو بابەتە مێژوییە پەیوەندی بەوەوە هەیە كە كوردستان كەوتۆتە سنووری ئەو هەرێمانەوە كە روسیا كاری تێداكردوون یان لە ماوەیەكی دیاریكراودا بەدەستیانەوە بووە، تێڕوانینی روسیا بۆ ئەو ناوچانە تێڕونینێكی ورد و ستراتیژی بووە، لە رووی سیاسی و سەربازیی و ئەمنیەوە، هەر بۆیە ناكرێت پەیوەندیەكانی روسیا لەگەڵ كوردەكان لەو رۆژانەدا بە پەیوەندی سیاسی وەرنەگرین و پێمان وابێت روسیاش ئەجێندای تایبەت بە خۆی نەبووە، لە هەر قۆناغێكی مێژوویش دا جۆری پەیوەندیەكانی لەگەڵ كورد گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە. وەك شارەزایان باسی دەكەن تێڕوانینی روسەكان بۆ كورد كاتی بووەو وەك هاوپەیمانیەكی (كاتی) لە كوردەكانیان روانیوە، لەبەرامبەر ئەمەدا سەركردە كوردەكان بە شێوەی (دۆستی هەمیشەیی) و (جێگەی متمانە)و تەنانەت (هاوبیروباوەڕ) لە یەكێتی سۆڤیەتیان روانیوە.
ساڵی 1880 كاتێك شێخ عوبەیدوڵای نەهری ڕاپەڕینی ئەنجامدا و رێبەرایەتی شۆڕشی رزگاریخوازی كوردی دەكرد لەباكووری كوردستان، لە ڕێگەی كۆنسوڵی ئەرزڕۆمی سۆڤیەتەوە لە توركیا پەیوەندییان كرد و پاشان لە گەڵ نوێنەری ئەو وڵاتە لە –وان- كەوتنە گفت و گۆ، كوردەكان لەسەر بنەمای (بچینە پاڵ شێر زۆر باشترە لەوەی لەگەڵ ڕێوی دا بین) بۆیە سۆڤیەتیان بە فریادڕەس دەزانی و لەدژی توركیا دەیانویست ببنە هاوپەیمانی سۆڤیەت.
هەروەك شارەزایان باسی دەكەن كوردەكان لە خۆڕا چاوەڕوانییان لە سۆڤیەت دەكردو لەو ماوەیەشدا پەیوەندیەكانیان ئەوەندە چووبوە پێشەوە كەهەندێك پێیان وابوو بەرژەوەندی كورد لەوەدایە كوردستان بلكێنرێت بە روسیاوە و بۆ ئەو مەبەستەش حسین پاشا و شێخ عبدالقدیرپێشنیاری لەو شێوەیان بۆ سۆڤیەت كردو ئەو داوایەش بێوەڵام مایەوە، هەر بۆیە ئەوەندەی تر توركەكان رقیان لە كوردەكان ئەستوور تر بوو.
ئیسماعیل بێشیكچی نوسەرو توێژەریی دیاری تورك كاتێك باس لە رۆڵی یەكێتی سۆڤیەت دەكات لە باكووری كوردستان و دەڵێت:
كورد لە سەدەی نۆزدەمدا، لەگەڵ دەسەڵاتی عوسمانیدا لە شەڕێكی بێئاماندا بوون. دیمەنی گشتی و شایەنی باسی ئەم شەڕە بەوشێوەیە بوو، ئەو میر، شێخ و سەرۆك عەشیرەتە كوردانەی لەگەڵ عوسمانییەكاندا لەشەڕدا بوون، دوای ماوەیەك، یان لە قۆناغێكی دیاریكراودا خۆیان تەسلیمی دەوڵەتی عوسمانی دەكرد.
ئەو شێخ، میر و سەرۆك عەشیرەتە كوردانەی كە تەسلیم دەبوون، دەستیاندەكرد بە داوای لێبووردنكردن و پاڕانەوە لە عوسمانییەكان، ئینجا دوای ئەوە لە مەنفا تەنها گلەییان لەوە دەكرد كە ئەو مووچەیەی بۆیان بڕاوەتەوە كەمە و بەشیان ناكات! دەتوانین بڵێین تێكڕای سەرهەڵدان و بزاڤە بەرهەڵستكارییەكانی سەدەی نۆزدەهەم بە پرۆسەیەكی لەم چەشنەدا تێپەڕین. لە سەدەی نۆزدەدا لەكاتی جیاجیادا سەرهەڵدان و بەرخۆدان هەبووە، ئەوانە یەك دوو ساڵیان خایاندووەو كۆتاییەكەشیان هەمیشە تەسلیمبوون بووە.
هەرچەندە داننان بەو راستیەدا زۆر تاڵە بەڵام بێشكچی راستی گوتوەو ئەگەر ئەو نموونەیەشی تەنها بۆ باكووری كوردستان هێنابێت، ئەوا دەكرێت بۆ سەرجەم بەشەكانی كوردستان راستە.
هەرچی بەشی رۆژهەڵاتی كوردستانیشە بارو دۆخی لەوە باشتر نەبووە لەبارەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەت، تاڵەبانی لە دیداری تەمەندا باس لەوە دەكات كە یەكێتی سۆڤیەت هەڵەی گەورەو ستراتیژی لەبەرامبەر شۆڕشی كورددا هەبووە، ئەو دەڵێت: یەكەم هەڵەی سۆڤیەت دەربارەی بزووتنەوەی كوردایەتی لەوێوە دەست پێدەكات، هاتن (ژ.ك)یان تێكدا و حزبی دیموكراتی ئێرانیان دروستكرد، دانانی حیزبی دیموكراتی كوردستان زۆر باش بوو بەڵام ئەبوایە بكرایە بە حیزبی دیموكرات، واتە بە شێوەیەكی ئاسایی (ژ.ك) خۆی بگۆڕایە و بیكردایە بە حیزبی دیموكرات. واتە (ژ.ك) خۆی ناوی خۆی بگۆڕایە و بەرنامەی دانایە و هەڵبژاردنی خۆی بكردایە و سەركردایەتیەكی بۆ خری هەڵبژاردایە، بەڵاو ئەوان وایان نەكرد، هاتن قازی محمەمەدیان هێناو گوتیان تۆ بڕۆ حیزبی دیموكراتی كوردستان دانێ و بەرنامەی بۆدانێ.
هەرچەندە تاڵەبانی ئەو كارە بە هەڵە ناودەبات بەڵام پێناچێت وڵاتێكی پێشكەوتووی ئەو سەردەمە هەڵەی لەو شێوەیە بكات و بەرژەوەندی باڵای وڵاتەكەی خۆی نەخوێندبێتەوە، لە روانگەی سیاسەتی سۆڤیەتەوە ئەم كارە نەك هەر هەڵە نیە بەڵكو ئەوە ستراتیژی یەكێتی سۆڤیەت بووە چوون تێڕوانینیان بۆ كورد بەردەوام نەگۆڕبووەو وەك هاوپەیمانی كاتی لێیان روانیوە نەك وەك شەریك و هاوبەشی هەمیشەیی.
ئەگەر ئەمە نموونەی دەستێوەردانی یەكێتی سۆڤیەت بوو بێت لە رۆژهەڵاتی كوردستان، ئەوا لە باشووری كوردستانیش هەمان سیناریۆ دووبارە دەبێتەوە، تاڵەبانی لە دیداری تەمەن دا دێتە سەر باسی پەیوەندیەكانی ئەو وڵاتە بەشۆڕشەوەو دەڵێت: لە كوردستانی عێراق دا هەمزە عەبدووڵا كە بە (فكر) شیوعی بوو، زۆر لە ژێر كاریگەریی سۆڤیەت دا بوو، وای بیردەكردەوە، هەرچی سۆڤیەت ئەیڵێت پیرۆزە، هەتا بەرنامەی پارتی خۆمان دامان نابوو، پێی باش بوو كە پێویستە سۆڤیەتەكان بیبینن، ئەوەبوو مستەفا خۆشناو ومیرحاج ی نارد بۆ تەورێز كە بەرنامەكە ببەن و پیشانی روسەكانی بدەن، ئەوانیش بە هەوەسی خۆیان دەستكارییان كردبوو، هەر لەبەر ئەوە هەركاتێ ئێمە بمانویستایە بیگۆڕین هەمزە دەهاتەوە بە گژماندا و دەیگوت ئەو بەرنامەیە دەستی لێنادرێت و توڕە دەبوو... هەمزە زۆربەی كات بە سۆڤیەتی دەگوت(بابی كوردان).
هەر لە درێژەی وتەكانیدا تاڵەبانی دەڵێت: خراپیەكی تری ئێمە كلكایەتیمان بوو بۆ سۆڤیەت، وامان دەزانی هەر شتێك لەوێوە بێت وەك قورئان وایە، بەڵام دوای ماوەیەك ئەو بۆچوونەمان راست كردەوە. پاشان دێتە سەر باسی ئیبراهیم ئەحمەدو پەیوەندەیەكانی لەگەڵ سۆڤیەت و دەڵێـت: دەیویست پارتی وا لێبكات كە ماركسی لینینی تەبەنی بكات و دیموكراتی شەعبی قبوڵبكرێت و بكرێت بە دروشم و چارەسەری مەسەلەی كشتوكاڵ بكرێت و دۆستایەت لەگەڵ سۆڤیەت پتەو بكرێت.
لە هەمان كاتدا هەندێكی دیكە پێیان وایە رۆڵی سۆڤیەتی جاران و روسیای ئەمڕۆ هەمیشە رۆڵی لاوەكی بووە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستداو هیچ كات پێگە و مۆڵگەیەكی چەسپاو و جێگیر و بەهێزیان نەبووە لەهیچ وڵاتێكی ناوچەكەدا، ئەو وڵاتە بەدرێژایی مێژوو هەوڵیداوە بگاتە ئاوە گەرمەكان و سەرچاوەكانی نەوت و گازی سروشتی ناوچەكە، بەڵام تائێستاش نەیتوانیوە لەبەرامبەر هێز و هەژموونی ئەمەریكاو پێشتریش ئینگلیز و فەڕەنسیەكاندا خۆڕابگرێت و جێ پێی خۆی بكاتەوە، رۆڵ و بوونی سیاسی و سەربازی روسیا و سۆڤیەتیش لەم ناوچەیەدا تەنها لەشێوە هاوكاری جاسوسی و راوێژكاری سەربازی و شارەزادا بووە ئەویش بەنیوە ناچڵی و تاسەر نەبووە، نمونەش پەیوەندی و هاوكارییە كاتییەكانی بۆ میسری عەبدول ناسر و سوریا لەڕابردوو ئێستاشدا و ئێران و عێراق و یەمەنی سۆسیالیستی ، ئەگەر ئەم پەیوەندییانە لەگەڵ وڵاتگەلێكی عەرەبی دامەزراودا بووبێت، دەبێت لەبەرامبەر كورددا چۆن رەفتاری كردبێت و لە پەیوەندیەكانی روانیبێت؟
سۆڤیەت و روسیا تەنها بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانی خۆیان و ناو وناوبانگیان هەندێ جار هاتونەتە سەر خەت بۆ پشتیوانی دەربڕین لە كورد بە دەركردنی بەیاننامە و هەڕەشەی بێناوەڕۆك، ئەگینا بەكردار لەم ناوچەیەدا پارێزگاری تەنانەت لە حیزبە شیوعیەكانی سەربەخۆشیدا نەكردووە.
لەكاتی سەركوتكردنی شیوعیەكانی عێراق لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا بێدەنگ و تەنانەت بەزۆر و هەڕەشە لە شیوعیەكان كە دژی قاسم نەبنەوە.. هیچ كات روسیا خاوەنی دەستپێشخەری و هاوپەیمانی ستراتیژی نەبووە بەشێوەی حیلفی بەغداد و سەنتۆ و سەعدئاباد كە لەنێوان وڵاتانی ناوچەكە و ئەمریكادا رێكخرابوون، كەواتە ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەو بڕوایەی سۆڤیەت ئەو شێرە ئازایە نەبووە كە كوردەكان وێنایان دەكرد و ناویان لێ نابوو (باوكی كوردان)
هەمیشە سۆڤیەت و روسیا خاوەنی بەڵێنی تاسەر نەبوون بۆ گەلان و شۆڕش و راپەڕینە جەماوەرییەكانی ئەم ناوچەیە لە پشتیوانی و پشتگیریكردنیاندا بۆ رووخاندنی رژێمە تاكڕەوەكان و پێكەوەنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان، ئەوەتا هەڵوێستی سۆڤیەت و روسیاش لەبەرامبەر مەسەلەی كورددا هەر لە جەنگی یەكەمی جیهانیەوە تا جەنگی سارد و بە ئێستاشەوە رۆڵیان نەبووە، زەقترین نمونەش بەجێهێشتن و بڕینی پشتیوانی و هاوكاریان بوو لە كۆماری كوردستان و قازی محەمەد لەساڵی( 1946) دا و لەسەردەمی شۆڕشی ئەیلولیشدا و لەساڵی( 1972)ـدا هاوپەیمانێتی دۆستایەتی و هاوكاری لەگەڵ عێراقدا واژۆكردو لە شۆڕشی نوێی گەلەكەشماندا باشترین دۆستی رژێمەكەی بەعسی سەدامی بوو دژ بەمەسەلەی كورد و كوردستان.
لە باكوری كوردستانیشدا هیچ كات دۆستی تاسەری پەكەكە نەبووەو تەنانەت نەیتوانی (عەبدوڵا ئۆجەلان) لەو روسیا گەورەیەدا جێگە بكاتەوەو بیپارێزێت و لە ئێستاشدا وەك پێویست هاوكاری كوردانی رۆژئاوا ناكات و بەپێچەوانەوە تائێستا تاكە وڵاتی دونیایە جگە لە ئێران پشتیوانی رژێمەكەی بەشار ئەسەد دەكات و دەخوازێت بمێنێتەوە، لە رۆژهەڵاتی كوردستانیشدا تازە بەتازە پشتیوانی سیاسی و سەربازی و ئەتۆمی ئێرانیەكان دەكات .
لە سەروبەندی شۆشی ئۆكتۆبەری 1917 اد کاتێک شێخ محمود نامەی بۆ لینین نارد، داوای لێکرد ببنە ھاوپەیمانی ستراتیژیی لەگەڵ روسیای ئیشتراکی دا ، بەڵام لینین لە وەڵامی نامەکەی شێخ محمودا بێدەنگی ھەڵبژارد و بە بێئەوەی لە هیچ جێگەیەكیشدا ئاماژەی پێبكرێت شێخ مەحموود و گەلی كوردیان لەبەرچی بێ وەڵام هێشتەوە.
لە کۆنگرەی گەلانی رۆژھەڵات لە ساڵی ١٩٢٢ لە باکۆی پایتەختی ئازەرباینجان، کە لینین و بەلشەویکیەکان پەسەندیان کرد، کۆمەڵیک لە نوێنەرانی کورد ئامادەی کۆنگرەکە بوون. بڕیاری پشتیوانیی گەلانیش درابوو. بەڵام دواتر لەژێر فشاری رووداوەکان‌و دەستێوەردانی کۆلۆنیالیستەکان لە روسیا، لینین‌و بەلشەویکەکان لە پشتیوانیی گەلانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست ( بە کورد، ئەرمەن، چەرکەس‌و ھتد...) پاشگەز بوونەوە، نەك هەر پاشەكشە بەڵکو پەیوەندییەکی پتەویشیان لەگەڵ تورکیای کەمالی بەست‌و لەرووی نەوت و داھات و پەیوەندی سیاسیەوە، پشتیوانییان لێکردن.
لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش دەتوانین نموونەی کۆماری کوردستان لە (مەھاباد) بھێنینەوە، ئاشکرایە کە ئەم کۆمارە لەسەر داخوازی و پاڵپشتی راستەوخۆی یەکێتی سۆڤیەت دامەزرا، بەڵام پاش ماوەیەکی کەم بە ھۆکاری بەرژەوەندی باشترو گەورەتری نێوان شای ئێران و یەکێتی سۆڤیەت، پشت لە کۆماری کوردان لە مەھاباد کراو، لە ئەنجامیشدا بەشێک لە سەرکردەکانی کۆمارەکە بە خودی (قازی محەمەد)ی سەرۆك كۆماریشەوە لە سێدارەدران و بەشێکی تریشیان ئاوارەو دەربەدەری سۆڤیەت بوون.
خۆ ئەگەر نموونەی راستەوخۆی هەڵوێستی روسیا بهێنینەوە دبینین لە ساڵی 1929 دا كۆتایی بە كۆماری كوردستانی سوور هێناو زۆرینەی كوردەكانی پەرش و بڵاو كردەوەو لە سایەی حوكمی ئەو وڵاتەدا خراپترین ئەشكەنجەو ئازاریان بینیوە. جگەلەوەش رێكەوتن نامەی سایكس بیكۆ راستەوخۆ لە ژێر چاودێری یەكێتی سۆڤیەت دا ئەنجام درا. لە بەرامبەر جینۆسایدەكانی رژێمی بەعسیش بۆ باشووری كوردستان هیچ هەڵوێستێكی گونجاوی نەبوو بەتایبەتی لە نێوان 1988 بۆ 1991 تا كۆتایی هاتن بە ڕژێمی بەعس 2003روسەكان هەڵوێستێكی دڵخۆشكەرانەیان نەبووە بۆ كورد.
پرسیار ئەوەیە: ئەگەر ئەوە هەڵوێستی وڵاتێكی گەروە بووبێت لەبەرامبەر كورددا، ئاخۆ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو مێژووە دەبێت چەندە دڵخۆش بین بە سەرخستنی و پشتیوانی كردنی كورد لە رۆژئاوای كوردستان؟ ئاخۆ روسیا لەكۆتاییدا توركیا و سوریا هەڵدەبژێرێت یان كورد لە گۆڕەپانەكەدا بە تەنها بە جێدەهێڵێت؟ ئەم پرسیارە جگە لەوەی پێویستی بە كات هەیە، بەڵام هەر لە ئێستەوە مانگ سەرلە ئێوارە دیارە.