03:49 - 19/03/2019
مام جەلال هەموو سەروەتەكەیدا بە موویەكی مەلا مستەفا
شێخ و دەروێشی لە نێو كۆمەڵگەی كوردەواریدا واتە پەیوەندییەكی رۆحی زۆر مەزن، بەواتایەكی دیكە واتا توانەوەی دەروێش لە بەردەم حەزرەتی شێخ دا، ئەو پەیوەندییانە زۆربەی جارەكان بە ئیجابی شكاونەتەوەو پەیوەندیەكە دروست بووەو هەندێكجاری دیكەش فڕوفێڵ و دەست بڕینی تێكەوتووە، وەك شارەزایان باسی دەكەن شێخایەتیش دوو رێگەی هەبووە، یەكێكیان پێی گوتراوە شێخی نەسەب كە بەمانای ئەوە دێت بە پشتاوپشت ئەو كەسە دەچێتەوە سەر ئیمامی عەلی و منداڵەكانی، ئەم جۆرە لە شێخایەتی بەدەست كەس نیەو لە رێگەی پشی باوكەوە بۆ نەوەكان دەگوازرێتەوە، هەر یەك لەمانەش (سەجەرە یان شەجەرە)یان بۆ خۆیان نوسیوەتەوەو بە ریزی بەندی خۆیان پەیوەست كردوەتەوە بەو بنەماڵەیەوە، ئەوی دیكەشیان پێی دەگوترێت شێخی بەرماڵ كە ئەمەیان هەركە سێك كە خاوەنی لە خواترسان و ئاستێكی باشی ئاینی بێت و پلەكانی تەقوای بڕیبێت دەتوانێت ببێتە شێخ، هەرچەندە لە رووی واتای كۆمەڵایەتییەوە پلەی شێخە رەسەنەكەی نیە.
تاڵەبانی كە تەكیەیەكی بەناوبانگی كوردستانەو مام جەلالیش كوڕی حیسامەدین تاڵەبانیە و هەڵگری رێبازی قادرین لە تەریقەتی سۆفیگەریدا، بەڵام لە بۆنە تایبەتەكان و هەندێك جێگەدا نەبێت و جگە لە پاشگرەكەی (تاڵەبانی) رەفتارو كردارەكانی نەچووەتەوە سەرشێخێك یان وەك كەسێكی ئاینی و هەڵگری رێبازی قادری دەربكەوێت. ئەو ئەوەندەی بیری لای سیاسەت و كاری سیاسی بوو ئەوەندە ئاین و ئاینداری و تەریقەت و تەكیەو بنەماڵەكەی جێگەی بایەخ نەبوون .
جەلال كوڕی شێخ حیسامەدین كوڕی شێخ غەفوور لە هاوینی 1933 لە گوندی كەلكانی بناری چیای كۆسرەتی سەر بەكۆیە لەدایك بووە، هەرچەندە هەر لە منداڵییەوە هاتوچۆی بەردەوامی تەكیەی تاڵەبانی كردووە لە كەركووك بەڵام نە نازناوی شێخەكەی پێوە لكاوەو نەڕەفتاری شێخانە.
تاڵەبانی وەك خۆی باسی دەكات هەر لە سەرەتای چوونە قوتابخانەیەوە لە پۆلی چوارو پێنجی سەرەتاییەوە سەری بۆ بواری سیاسی و نەتەوەیی خوراوەو لەو بوارەدا بە شیعر لەبەركردن و گوێگرتن لە مامۆستا جۆراوجۆرەكانی چوەتە بواری سیاسەتەوە. لە رۆژی 16/8/1946 چوەتە ریزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، هەرچەندە ئەو حیزبە لەلایەن (مستەفا بارزانی)یەوە سەرۆكایەتی دەكرا كە ئەوانیش خۆیان بە شێخ دەزانن و سەربە تەریقەتی نەقشبەندین، وەك شارەزایانیش باسی دەكەن ناكۆكی مەبدەئی و ئایدۆلۆژی گەورە هەیە لەنێوان ئەو دوو تەریقەتەدا و بە درێژایی مێژووی دروستبوونیان دانویان پێكەوە نەكوڵاوەو هەمیشە شەڕی سارد لە نێوانیان دا هەبووە، بەڵام هیچ یەكێك لەو دوانە بیریان لە جیاوازی تەریقەتەكەیان نەكردۆتەوەو نەبووەتە جێگەی بایەخیان.
هەربۆیە لەم دواییانەو تا ئێستەش نەبیستراوە جگە لەناكۆكی سیاسی لەنێوان (بارزانی و تاڵەبانی)دا وێستگەیەك هاتبێـتەئاراوە كە باس لە ناكۆكی تەریقەتی و بابەتی ئاینی بووبێت، ئیتر هۆكارەكەی ئەوە بووبێت كە هیچ لایەكیان بایەخێكی ئەوتۆیان نەبووە بۆ بابەتی تەریقەت و بابەتە ئاینیەكان، یاخود ناكۆكیە سیاسیەكانیشیان بەپاشخانی ئەو دوو تەریقەتەوە شەڕە سیاسیەكانیشیان كردبێت. نەبیستراوە تاڵەبانی وازی لە تەریقەتی قادری هێنابێت و پابەندی خۆی بۆ تەریقەتی نەقشبەندی دووپات كردبێتەوە، بەڵام لە رووی رەفتارییەوە پابەندی و سەرسام بوونی مام جەلال بە كەسایەتی مەلا مستەفا جێگەی سەرنجە.
لە كتێبی(مام جەلال دیداری تەمەن لە لاوێتی یەوە بۆ كۆشكی كۆماری – سەلاح رەشید) دا و لە لاپەڕە (34-35) دا باس لە روداوێكی سەیر دەكات، هەرچەندە لەسەرەتای باسەكەوە وشەی (ئەوكات) بەكار دەهینێت كە دەرخەری ئەوەیە (ئێستە)وانەبێت، بەڵام گێڕانەوەی ئەو چیرۆكە مانای قووڵی هەیە، ئەو دەڵێت:
(ئەوكاتە بارزانی لە لای من زۆر شتێكی پیرۆز بوو، وەكو موسڵمانێك چۆن بەڕێزەوە تەماشای مەككەو مەدینە دەكات، بەڕاستی من بەهەمان شێوە، یاخود شتێك لە خوار ئەوەوە تەماشای بارزانیم دەكرد، مەلا مستەفا لای ئێمە وەك قارەمانێكی میللی گەورەی ئازا لە دڵو دەرونماندا جێگەی گرتبوو، هەتا لە بیرمە ژنێكی بارزانی لە كۆیە سواڵی ئەكرد، چوومە لای هەندێك مووی پێ بوو گوتی : ئەوە مووی بارزانی یە، وتم باشە بێنە لێت ئەكڕم، ئەوكاتە دینارێكم هەبوو دامێ، دینار گەلێك زۆر بوو، هیچم پێنەما، بەڵام بە دینارێك موویەكی مەلا مستەفام لێكڕی بۆ ئەوە لای من بێت، لە بیرمە دوو سێ ماڵی بارزانی هاتن بۆ كۆیەو ئێمە لە دێیەك لەو دێیانەی كە سەر بە بنەماڵەی تاڵەبانییە جێمان كردنەوە).
ئەگەر ئەمە هەڵوێستی دەروێشانەی شێخێكی وەكو جەلال تاڵەبانی بووبێت لەبەرامبەر مەلایەكی (ئەگەر واش بێت)بارزانی دا، سەرەتای وتەكانیشی بە (ئەوكاتە)دەستپێكردبێت، كەچی هێشتا وەك شێخ لێی نەڕوانیوە، ئەو هیشتا ئەو نەیارە گەورەیەی بوو لە رووی سیاسیەوە كە لانی كەم لە ساڵی 1963 شۆڕشی كوردیان كەرت كردو لێی جیابوونەوەو كافربوون بەو تەریقەتە سیاسیەی كە لە پێناویدا هەموو سەروەتەكەی (تەنها دینارێك) بوو داوە بە موویەكی مستەفا بارزانی..
سێ تەكیەی سیاسی و دیاری كوردستانی باشوور : حەفیدی ، بارزانی ، تاڵەبانی ، لەدوو وێنەی حیزبی كاریگەر لە كوردستاندا دەركەوتوون : پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان .
لە دروستبوونی پارتی دیموكراتی كوردستاندا هەردوو تەكیەی تاڵەبانی و حەفیدی ، ڕۆڵی دامەزرێنەر و كاریگەریان گێڕاوە . دواتر حەفیدی ( نەوەكانی شێخ مەحمودی حەفید) لەناو بزوتنەوە و تەكیە سیاسیەكەی بارزانیدا دەتوێنەوە و تەكیەی تاڵەبانیش جیادەبێتەوە ، یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەك ركابەرێكی بەهێزی بارزانی دادەمەزرێنێت ..
ئه‌وه‌ى كه‌باسكرا په‌یوه‌ندى نێوان تاڵه‌بانى و بارزانى بوو له رووه ئایدۆلۆژیه‌كه‌ى هه‌ردوو ته‌ریقه‌تى قادرى و نه‌قشبه‌ندى یه‌وه، ئه‌م بابه‌ته هێشتا له ده‌رگاى بابه‌ته ئه‌سڵیه‌كه‌ى نه‌داوه كه بریتیه له به‌كارهێنانى ده‌سته‌واژه‌ى ده‌روێشایه‌تى بۆ شاعیرێكى به‌ڕه‌گه‌ز عه‌ره‌بی شێعه مه‌زهه‌ب، شاعیرێك دواى مردنى له‌نێو شاره‌كانى كوردستان دا په‌یكه‌رى بۆ ده‌كرێت و شه‌قامى سه‌ره‌كى به‌ناوه‌وه ناوده‌نرێت.
ساڵی 1948 كاتێك تاڵەبانی خوێندنی سەرەتایی تەواو دەكات و لە ناوەندی كۆیە وەردەگیرێت، ئەو ساڵە بە ساڵی (وەسبە) یان راستتر (راپەڕین) ناودەبرێت، بەو پێیەی گەلی عێراق توانی پەیماننامەی (پۆرتسماوس) هەڵبوەشێنێتەوە و حكومەتی ساڵح جەبر بڕوخێنێت و حكومەتی محمد سەدر دابمەزرێنێت، جەلال تاڵەبانی بە نوێنەری خوێندكارانی كۆیە هەڵبژێردرا و بەشداری لە یەكەمین كۆنگرەی خوێندكارانی عێراقدا كرد كە لە نیسانی 1948 لە گۆڕەپانی ( السباع ) ی شاری بەغداد بەسترا، لەم كۆنگرەیەدا بۆ یەكەمین جار گوێی لە شاعیری مەزن ( محەمەد مەهدی جەواهیری ) بوو، كە شیعرە بە ناوبانگەكەی (رۆژی شەهید)ی خوێندەوە، كە بۆ جەعفەری برای و بۆ شەهیدانی وەسبەی وتبوو. ئەو ساتانە لە ژیانی تاڵەبانیدا مێژوویی بوون و وای كرد ببێتە یەكێك لە مریدەكانی شیعری ئەو، دواتریش بوو بە ئازیزترین دۆستی و ئەو دۆستایەتیە تا دوا ساتەكانی ژیانی شاعیر بەردەوام بوو.
تاڵەبانی لە دیداری تەمەن و لە لاپەڕە (33)دا بەم شێوەیە باسی جەواهیری كردووە:( ... لە گۆڕەپانی سیباع شاعیری گەورەی عێراقیش جەواهیری بەشداری كرد، ئەوە یەكەمجار بوو كە لەدوورەوە چاوم پێی بكەوێت و لە وێدا شیعرە بەناوبانگەكەی (یوم الشهید تحیە و سلام)ی خوێندەوە. ئەوە یەكەمجار بوو جەواهیری ببینم و شیعر بخوێنێتەوە، بەراستی شیعرەكانی زۆر كاریان تێكردم، لەو كاتەوە بوم بە موعجەب و دەروێشی جەواهیری، لەو شیعرەوە كە خۆی بە دەنگی كاریگەری خوێ خوێندیەوە، كە زۆر نەبوو برایەكی بەناوی جەعفەر شەهید كرابوو، زۆر كاری تێكردم، ئیتر هەتا ئیمڕۆ وەكو دەروێش و موعجەبی جەواهیری ماومەتەوە.
جەواهیری ناوی تەواوی محمد عبدالحسین مەهدی جەواهیری یەو لە 26/7/1899 لە نەجەف لەدایك بووەو لە 1/1/1997 كۆچی دوایی كردووە، جەواهیری یەكێكە لە ناسراوترین شاعیرە عێراقیەكان، باوكی پیاوێكی ئاینی شێعە بووە لە نەجەف، باوكی ویستویەتی كوڕەكەشی وەك خۆی خزمەتی دین بكات و ببێتە پیاوی ئاینی هەر بۆیە لە تەمەنی 10 ساڵییەوە جل و بەرگی مەلایانەی بۆ دەكات و لەبەری دەكات، لەتەمەنی منداڵیەوە دەست بە خوێندنی قورئان دەكات بەڵام بۆی لەبەر ناكرێت، باوكی ناردویەتیە لای گەورە زاناكانی ئەو سەردەمە بۆ ئەوەی زانستەكانی نەحو و بەلاغەو فیقه بخوێنێت، باوكی ویستویەتی فێری هونەری وتاردان (خوتبە)ی بكات بۆیە بەشێك لە نەهجولبەلاغەو هەندێك شیعری موتەنەبی دەكات.
هەربۆیە لەو رێگەیەوە خۆشەویستی بۆ ئەدەب و شیعر پەیدا دەبێت. جەواهیری لەنێوان 1920 بۆ 1924 چوەتە ئێران و سروشتی جوانی ئەو وڵاتە كاریگەری لەسەر داناوە و بەشێك لە شیعرەكانی كاریگەری ئێرانی لەسەر بووە، لە شۆڕشی 1936 دا پشتیوانی لە هەڵگەڕانەوەكەی بەكر صدقی كردووە، ساڵی 1927 شیعری بە باڵای مەلیك فەیسەڵی یەكەمدا گوتووە، دوای ئەوەش لە شیعرێكدا باسی سەردانی ئەمیر فەیسەڵ عەبدولعەزیزی سعودیەی كردووە و ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی مەلیكی عێراق لێی توڕە ببێت. لەساڵی 1947 بوەتە نوێنەری پارێزگای
كەربەلا، بەڵام لەو پۆستەدا نەماوەتەوە هەرچەندە ویستویانە بیكەن بە وەزیریش. جەواهیری شیعری بۆ سەركەوتنەكانی روسیاش گوتەوە كە لە جەنگی جیهانی دووەمدا سەركەوتوو بوون و زۆر بەسەر هەڵداون لە هەردوو شیعری (ستالینگراد) و (سواستبول)دا.
جەواهیری بەهۆی هەڵوێستە سیاسیەكانیەوە چەندین جار زیندانی كراوەو چەندجارێك عێراقی بەجێ هێشتووە، كاتەگانی ئاوارەیی لە نێوان پراگ و دیمەشق دا بەسەر بردووە، بۆ ئەخیر جار كە لە ساڵی 1980 عێراقی بەجێهێشت و لە دیمەشق جێگیر بوو.
ئەو ماوەیەی كە لەدیمەشق بووە شیعری تایبەت و پیاهەڵدانی بۆ حافز ئەسەد نوسیوە. جەواهیری بۆ ئەم سەرۆكانەی عەرەبیش شیعرە پیاهەڵدانی نوسیوە (مەلیك حسەین، مەلیك حەسەنی دووەم، ئەحمەد حەسەن ئەلبەكر) وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن بە هیچ شێوەیەك شیعری پیاهەڵدانی بۆ سەدام حسین نەگوتوەو بگرە زەمیشی كردووە، بەڵام بوونی وێنەیەكی تایبەتی لەگەڵ سەدام حسین لەنێو باخێكدا ئەم بۆچوونە دەخاتە ژێر پرسیارەوە.
جەواهیری بە دۆستێكی نزیكی كورد دادەنرێت، دەگوترێت تاڵەبانی كڵاوێكی پێشكەش كردووە كە لێی نوسراوە كوردستان، شیعرێكیشی بۆ كوردستان نوسیوە بەناوی (قلبی لكردستان) كە لە كۆنگرەی هەشتەمی كۆمەڵەی خوێندكارانی كورد لە شاری میونخی ئەڵمانیا لە رۆژی 9/8/1963 خوێندویەتیەوە.
پەیوەندی جەواهیری لەگەڵ مستەفا بارزانی و مەسعود بارزانی دا زۆر باش بووە، لەهەمان كاتدا لە تاڵەباینیەوە زۆر نزیك بووە. لە شاری بەغداد و هەولێر و سلێمانی پەیكەریان بۆ دروست كردووەو شارەوانی سلێمانیش شەقامی سەرەكی گەڕەكی سەرچناری بەناوی جەواهیرییەوە كردووە
ئەوەی كە جێگەی سەرنجە تاڵەبانی خاوەنی هەست و چێژێكی ئەدەبی و شیعری باڵابوو، بەپێی وتەی ئەوانەی لێوەی نزیك بوون دەڵێن تاڵەبانی تێگەیشتنی زۆر باشی هەبووە بۆ ئەدەب و شیعر و لە ئاستێكی زۆر باڵادا بووە، پرسیار ئەوەیە: جەواهیری شاعیرێكی لەو شێوەیە بوو كە باسمان كردووە لە پێشەوە ، كەچی سەرنجە ئەدەبی و شیعریەكانی تاڵەبانی دەبات و دەیگەیەنێتە ئاستێك كە دەربڕینی ئاینی و مەزهەبیانەی (دەروێش)ی بۆ بەكار بهێنێت، چما لە نێو كورددا شاعیرێكی لەو شێوەیەی تێدا نەبووە كە تاڵەبانی پیایدا هەڵبدات؟ یان ئەگەر هەبووبێت بۆچی دەری نەبڕیوەو ئەو هەستەی شاردۆتەوە؟
پێدەچێت هیچێك لەوانە نەبوونەتە وەڵامدەرەوەی ئەو راستییەی بۆچی تاڵەبانی خۆی بە دەروێشی ئەو شاعیرە دەزانێت و دەڵێت تا بمێنم خۆم بە دەروێشی جەواهیری دەزانم، كەچی لەبەرامبەر شاعیرانی كورددا بێدەنگی هەڵبژاردووە...